Glasnost aan de hand van een radicale kunstenaar 'CcidócSouoatit' Houthakker (1912-1913). Olieverf, collectie Stedelijk Museum Amsterdam. 1915, vormen de kubistische schilderijen de collectie van het Stedelijk Museum, die zich door toedoen van de toenmalige directeur Willem Sandberg en zijn assis tent Hans Jaffé sinds 1959 in Nederland bevindt. Het is de grootste collectie bui ten die in de Russische musea. Nadat de realistische uitbeelding van de ruimtelijkheid was opgegeven voor een kubistische opstapeling van vlakken, composities die de illusie van diepte niet meer kennen, volgden nieuwe conse quenties. Malevich schilderde rechthoe ken, cirkels en ellipsvormen in heldere kleuren, zwevend boven een wit vlak. Zonder verband met een werkelijkheid van boven en onder, voor en achter, opent zich een kosmisch universum. Toen hij al zo'n dertig van deze abstrac te voorstellingen gemaakt had, kwam Malevich in 1915 met een eigen bena ming voor zijn revolutionaire stijl: su prematisme. Een kunststroming die uit gaat van de allesomvattende harmonie van de wetten der schepping, volgens de schilder de hoogste uiting van artistieke vormgeving. Suprematisme Malevich sloot zich direct na de revolu tie van 1917 aan bij een vereniging van linkse kunstenaars. Uit volle overtuiging zette hij zich in voor maatschappelijke verandering. In Vitebsk, waar hij ging doceren-aan de ooit door Marc Chagall opgerichte kunstacademie, bracht hij met andere kunstenaars zijn suprematis- tische vormen - die hij ook in architec tuurmodellen uitwerkte - op gebouwen aan. De schilderes S. Dymshits-Tolstaya her innert zich de decoraties: het vuur van Malevich' vormgeving brandde nog in de stad - cirkels, vierkanten, stippen en lijnen in verschilllende kleuren en zwevende figuren a la Chagall. Het leek alsof ik in een betoverde stad was be land, maar in die tijd was alles mogelijk en wonderlijk. De inwoners van Vitebsk waren voor een moment allemaal supre- matist geworden". Zijspoor Maar de tijden veranderen in Rusland, en ook het politieke klimaat. Eens ge waardeerd docent en onderzoeker aan een belangrijke staatsinstelling op kunst historisch terrein, moest Malevich zich in 1926 schikken naar de ideeën van de sociaal-realistisch georiënteerde AKhRR, de Associatie van kunstenaars van de Revolutie. In 1927 bezoekt Male vich het Bauhaus, de beroemde Duitse kunstopleiding waar abstract-geometri- sche uitbeelding uitgangspunt was. Zijn werk wordt hetzelfde jaar getoond in Berlijn. Bij zijn terugkeer in de Sovjetunie treft Malevich daar een totaal ander artistiek klimaat aan. Beeren: „Hij heeft nog wel allerlei functies gehouden maar werd verder op een wetenschappelijk zijspoor gezet. Malevich mocht nog wel onder zoek en experimenten blijven doen, maar werd niet beschouwd als een voor beeld van het socialistisch realisme. In deze officiële cultuurpolitiek paste hij niet". Sovjetunie zijn werk achter in Duitsland bij een vriend, de Duitse architect Hugo Haring. Die bewaarde het en wist het door de naziperiode te slepen. In 1958 zag de toenmalige directeur Willem Sandben» van het Stedelijk kans dit werk voor zijn museum te verwerven. Voor de verzameling moest toen 120.000 gul den worden neergeteld, wat het toenma lige stadsbestuur eigenlijk een te grote uitgave vond. Zwarte bladzijde „In de jaren zeventig heeft de Sovjetunie zelfs nog werk van Malevich verkocht. Maar nu zegt men daar dat dit de zwart ste bladzijde van de cultuurgeschiedenis van de Sovjetunie is. Momenteel pro beert men zelfs waar mogelijk de eigen collectie uit te breiden. Directeur Koro- lev van Tretjakov zegt nu dat Malevich één van hun allergrootste mensen is ge weest. Hij voegt er dan wel aan toe dat Malevich niet geschikt was om toenter tijd te dienen als voorbeeld van de revo lutionaire kunstuiting. Maar tegenwoor dig wordt het werk van Malevich in zijn land als gelijkwaardig aan het socialis tisch realisme beschouwd", aldus Beer en. Als Malevich terug is in eigen land neemt de politieke druk toe. Dat is niet alleen een algemeen gegeven, het is ook herkenbaar in zijn werk. In de jaren der tig, die voor hem beginnen met gevan genschap (zijn vrienden verbranden uit voorzorg een groot deel van zijn manu scripten) verlaat hij het suprematisme. Dat wil zeggen, de figuratie keert terug, niet als herhaling van zijn vroege werk, maar in een nieuwe gedaante; de ab stracte periode klinkt als echo na. In zijn nieuwe werk staan figuren, meestal frontaal en ten voeten uit afge beeld, in een uit kleurbanen opgebouwd landschap. Gekleed in futuristische kle ding, ook opgebouwd uit strakke kleur vlakken, missen ze vaak de aanduiding van gelaatstrekken. Het lijkt of Malevich gedacht heeft: „Okee, die prototypen van boer en arbeider kunnen jullie van mij krijgen. Maar verder ga ik riiet in het verloochenen van mijn suprematistisch STEDELIJK MUSEUM TOONT BRILJANTE MALEVICH Het Stedelijk Museum in Amsterdam staat dezer dagen in het teken van Kazimir Malevich, begin deze eeuw de radicaalste abstracte schilder van zijn tijd. Nu al is de expositie, die ook vanuit het buitenland grote belangstelling trekt, uitgeroepen tot de gebeurtenis van het jaar. Vele duizenden bezoekers vergapen zich dagelijks aan de grootste overzichtsexpositie ooit van zijn werk gehouden. Een samenvatting van werk en leven van een man die in het Rusland van toen achtereenvolgens werd bejubeld en verguisd. Zelfportret (1908-1910). Olieverf, collectie Tretyakov Museum Moskou. FOTO: PR AMSTERDAM - „De Russische avant-gardistische schilder Kazimir Malevich (1878-1935) beschouw ik als de radicaalste schilder van de twintigste eeuw. Als ik in die ter men spreek, denk ik ook wel aan kunstenaars als Wassily Kandinsky en Piet Mondriaan, maar Malevich heeft sneller zijn conclusies getrok ken. Beginnend met zijn schilderij „Zwart Vierkant" (1914-1915) gaat hij door tot er van figuratie hele maal geen sprake meer is. Male vich doet dan iets wat niemand vóór hem heeft gedaan. Ook Kan dinsky en Mondriaan niet". Aldus directeur W. Beeren van het Ste delijk Museum in Amsterdam over de grote Malevich-tentoonstelling in zijn museum. Zij omvat 104 schilderijen en grote gouaches, 48 tekeningen, negen ontwerpen voor wandschilderingen, 22 theater- en kostuumontwerpen, affiches, porselein, architectuurmodellen en docu mentatie. De tentoonstelling steunt op de collectie van het Russische Museum Trejkakov, op bruiklenen van enkele an dere Sovjet-musea en op de verzameling van 28 schilderijen, vijftien tekeningen en zeven grote gouaches van het Stede lijk. „Het bijzondere van de tentoonstelling is dat er werken worden getoond die tot nu toe niet voor het publiek te zien wa ren, laat staan dat zij aan het buitenland werden uitgeleend. Mondjesmaat zijn hier en daar wel eens werken opgeno men in tentoonstellingen, zoals in de ex positie Paris-Moscou in Parijs in het be gin van de jaren tachtig, maar dat waren er in totaal maar vijf. Dit is de eerste grote overzichtstentoonstelling van Ma levich die ooit gemaakt is en een zoals de schilder zelf nooit heeft kunnen zien. Het is een unieke gebeurtenis", meent Beeren.' Avant-garde In het hoogontwikkelde artistieke kli maat van Moskou en Sint Petersburg (nu Leningrad) van rond 1900 maakte Malevich deel uit van de avant-garde. De oplichtende kleuren van Malevich' vroegste schilderijen van kort na 1900, neergezet in vlakken, toetsen of stippels, laten een scala van impressionistische invloeden zien, variërend van Van Gogh en Seurat tot Signac. Dominante onder werpen zijn scènes uit het stadse leven - wandelende dames in het park - en huizen in het landschap. De taferelen uit het boerenleven waarmee Malevich zijn weg langs de Europese scholen van de avant-garde vervolgde, zijn ons beter be kend. Hardwerkende mannen en vrou wen buigen zich over korenschoven of gaan zelf gebukt onder een zware vracht. Malevich schilderde ze in geometrische grondvormen zonder hun herkenbaar heid aan te tasten. De bewust primitieve kleuren en vormen vinden hun oor sprong in Russische volkskunst, een tel kens terugkerende bron van inspiratie. In het werk dat volgt trekt Malevich de abstracte lijn door. Hij brengt verschil lende aspecten van tijd en ruimte samen in één afbeelding. Een naturalistisch ge schilderde koe staat op een viool tegen een achtergrond van abstracte vlakken. Het werk doet sterk denken aan Picasso in zijn kubistische periode. Werk dat volgens zijn eigen woorden opgevat moet worden als afrekening met geves tigde waarden, als „een moment in de strijd met de logica, het natuurlijke, het burgermansdenken en het vooroordeel". Samen met zijn abstracte werken van na verleden". Zijn socialistisch-realistische kunst blijft daarmee typisch Malevich, to.t aan zijn overlijden in 1935. Het sindsdien doodzwijgen van Male vich in de Sovjetunie heeft daarbuiten ook zijn doorwerking gehad. Bij de aan koop van de in Duitsland achtergeble ven verzameling had Sandberg de be doeling de Russische schilder bekend te gaan maken. Beeren: „Ik heb pas gele den nog een catalogus gevonden van een Franse tentoonstelling van abstracte kunst in de jaren vijftig. Daar zit ieder een in, behajve Malevich. Er is nu echter sprake van een soort wedergeboorte. Inspirator Toen de bekende Amerikaanse schilder Frank Stella hier vorig jaar was ging hij elke dag naar de schilderijen van Male vich kijken. Iedereen in de beeldende kunst houdt zich nu met Malevich bezig. Al die schilders erkennen hem als de grote inspirator". En in de Sovjetunie zelf is er eveneens een duidelijke herwaardering van Male vich te bespeuren. De reactie van het Russische publiek bij de pas gehouden tentoonstellingen in Leningrad en Mos kou was er een van grote euforie, een soort roes. Bij de opening in Leningrad zag het zwart van de mensen. Volgens veel Russen betekenden deze expostieis het begin van een nieuwe tijd. „Dit bete kent de echte doorbraak van de glas nost", zo reageerden de Russen volgens de daar aanwezige Beeren. WIM SWART ADA VAN DER VELDEN De expositie Kazimir Malevich 1878 - 1935" is te zien in het Stedelijk Museum in Amsterdam en duurt tot 25 mei. Prijs catalogus: f 55,-. F

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse Courant | 1989 | | pagina 25