Glasnost aan
de hand van
een radicale
kunstenaar
'CcidócSouoatit'
Houthakker (1912-1913). Olieverf, collectie Stedelijk Museum Amsterdam.
1915, vormen de kubistische schilderijen
de collectie van het Stedelijk Museum,
die zich door toedoen van de toenmalige
directeur Willem Sandberg en zijn assis
tent Hans Jaffé sinds 1959 in Nederland
bevindt. Het is de grootste collectie bui
ten die in de Russische musea.
Nadat de realistische uitbeelding van de
ruimtelijkheid was opgegeven voor een
kubistische opstapeling van vlakken,
composities die de illusie van diepte niet
meer kennen, volgden nieuwe conse
quenties. Malevich schilderde rechthoe
ken, cirkels en ellipsvormen in heldere
kleuren, zwevend boven een wit vlak.
Zonder verband met een werkelijkheid
van boven en onder, voor en achter,
opent zich een kosmisch universum.
Toen hij al zo'n dertig van deze abstrac
te voorstellingen gemaakt had, kwam
Malevich in 1915 met een eigen bena
ming voor zijn revolutionaire stijl: su
prematisme. Een kunststroming die uit
gaat van de allesomvattende harmonie
van de wetten der schepping, volgens de
schilder de hoogste uiting van artistieke
vormgeving.
Suprematisme
Malevich sloot zich direct na de revolu
tie van 1917 aan bij een vereniging van
linkse kunstenaars. Uit volle overtuiging
zette hij zich in voor maatschappelijke
verandering. In Vitebsk, waar hij ging
doceren-aan de ooit door Marc Chagall
opgerichte kunstacademie, bracht hij
met andere kunstenaars zijn suprematis-
tische vormen - die hij ook in architec
tuurmodellen uitwerkte - op gebouwen
aan.
De schilderes S. Dymshits-Tolstaya her
innert zich de decoraties: het vuur
van Malevich' vormgeving brandde nog
in de stad - cirkels, vierkanten, stippen
en lijnen in verschilllende kleuren en
zwevende figuren a la Chagall. Het leek
alsof ik in een betoverde stad was be
land, maar in die tijd was alles mogelijk
en wonderlijk. De inwoners van Vitebsk
waren voor een moment allemaal supre-
matist geworden".
Zijspoor
Maar de tijden veranderen in Rusland,
en ook het politieke klimaat. Eens ge
waardeerd docent en onderzoeker aan
een belangrijke staatsinstelling op kunst
historisch terrein, moest Malevich zich
in 1926 schikken naar de ideeën van de
sociaal-realistisch georiënteerde
AKhRR, de Associatie van kunstenaars
van de Revolutie. In 1927 bezoekt Male
vich het Bauhaus, de beroemde Duitse
kunstopleiding waar abstract-geometri-
sche uitbeelding uitgangspunt was. Zijn
werk wordt hetzelfde jaar getoond in
Berlijn.
Bij zijn terugkeer in de Sovjetunie treft
Malevich daar een totaal ander artistiek
klimaat aan. Beeren: „Hij heeft nog wel
allerlei functies gehouden maar werd
verder op een wetenschappelijk zijspoor
gezet. Malevich mocht nog wel onder
zoek en experimenten blijven doen,
maar werd niet beschouwd als een voor
beeld van het socialistisch realisme. In
deze officiële cultuurpolitiek paste hij
niet".
Sovjetunie zijn werk achter in Duitsland
bij een vriend, de Duitse architect Hugo
Haring. Die bewaarde het en wist het
door de naziperiode te slepen. In 1958
zag de toenmalige directeur Willem
Sandben» van het Stedelijk kans dit werk
voor zijn museum te verwerven. Voor
de verzameling moest toen 120.000 gul
den worden neergeteld, wat het toenma
lige stadsbestuur eigenlijk een te grote
uitgave vond.
Zwarte bladzijde
„In de jaren zeventig heeft de Sovjetunie
zelfs nog werk van Malevich verkocht.
Maar nu zegt men daar dat dit de zwart
ste bladzijde van de cultuurgeschiedenis
van de Sovjetunie is. Momenteel pro
beert men zelfs waar mogelijk de eigen
collectie uit te breiden. Directeur Koro-
lev van Tretjakov zegt nu dat Malevich
één van hun allergrootste mensen is ge
weest. Hij voegt er dan wel aan toe dat
Malevich niet geschikt was om toenter
tijd te dienen als voorbeeld van de revo
lutionaire kunstuiting. Maar tegenwoor
dig wordt het werk van Malevich in zijn
land als gelijkwaardig aan het socialis
tisch realisme beschouwd", aldus Beer
en.
Als Malevich terug is in eigen land
neemt de politieke druk toe. Dat is niet
alleen een algemeen gegeven, het is ook
herkenbaar in zijn werk. In de jaren der
tig, die voor hem beginnen met gevan
genschap (zijn vrienden verbranden uit
voorzorg een groot deel van zijn manu
scripten) verlaat hij het suprematisme.
Dat wil zeggen, de figuratie keert terug,
niet als herhaling van zijn vroege werk,
maar in een nieuwe gedaante; de ab
stracte periode klinkt als echo na.
In zijn nieuwe werk staan figuren,
meestal frontaal en ten voeten uit afge
beeld, in een uit kleurbanen opgebouwd
landschap. Gekleed in futuristische kle
ding, ook opgebouwd uit strakke kleur
vlakken, missen ze vaak de aanduiding
van gelaatstrekken. Het lijkt of Malevich
gedacht heeft: „Okee, die prototypen
van boer en arbeider kunnen jullie van
mij krijgen. Maar verder ga ik riiet in het
verloochenen van mijn suprematistisch
STEDELIJK MUSEUM TOONT
BRILJANTE MALEVICH
Het Stedelijk Museum in Amsterdam staat
dezer dagen in het teken van Kazimir
Malevich, begin deze eeuw de radicaalste
abstracte schilder van zijn tijd. Nu al is de
expositie, die ook vanuit het buitenland
grote belangstelling trekt, uitgeroepen tot de
gebeurtenis van het jaar. Vele duizenden
bezoekers vergapen zich dagelijks aan de
grootste overzichtsexpositie ooit van zijn
werk gehouden.
Een samenvatting van werk en leven van
een man die in het Rusland van toen
achtereenvolgens werd bejubeld en
verguisd.
Zelfportret (1908-1910). Olieverf, collectie Tretyakov Museum Moskou. FOTO: PR
AMSTERDAM - „De Russische
avant-gardistische schilder Kazimir
Malevich (1878-1935) beschouw ik
als de radicaalste schilder van de
twintigste eeuw. Als ik in die ter
men spreek, denk ik ook wel aan
kunstenaars als Wassily Kandinsky
en Piet Mondriaan, maar Malevich
heeft sneller zijn conclusies getrok
ken. Beginnend met zijn schilderij
„Zwart Vierkant" (1914-1915) gaat
hij door tot er van figuratie hele
maal geen sprake meer is. Male
vich doet dan iets wat niemand
vóór hem heeft gedaan. Ook Kan
dinsky en Mondriaan niet".
Aldus directeur W. Beeren van het Ste
delijk Museum in Amsterdam over de
grote Malevich-tentoonstelling in zijn
museum. Zij omvat 104 schilderijen en
grote gouaches, 48 tekeningen, negen
ontwerpen voor wandschilderingen, 22
theater- en kostuumontwerpen, affiches,
porselein, architectuurmodellen en docu
mentatie. De tentoonstelling steunt op
de collectie van het Russische Museum
Trejkakov, op bruiklenen van enkele an
dere Sovjet-musea en op de verzameling
van 28 schilderijen, vijftien tekeningen
en zeven grote gouaches van het Stede
lijk.
„Het bijzondere van de tentoonstelling
is dat er werken worden getoond die tot
nu toe niet voor het publiek te zien wa
ren, laat staan dat zij aan het buitenland
werden uitgeleend. Mondjesmaat zijn
hier en daar wel eens werken opgeno
men in tentoonstellingen, zoals in de ex
positie Paris-Moscou in Parijs in het be
gin van de jaren tachtig, maar dat waren
er in totaal maar vijf. Dit is de eerste
grote overzichtstentoonstelling van Ma
levich die ooit gemaakt is en een zoals
de schilder zelf nooit heeft kunnen zien.
Het is een unieke gebeurtenis", meent
Beeren.'
Avant-garde
In het hoogontwikkelde artistieke kli
maat van Moskou en Sint Petersburg
(nu Leningrad) van rond 1900 maakte
Malevich deel uit van de avant-garde.
De oplichtende kleuren van Malevich'
vroegste schilderijen van kort na 1900,
neergezet in vlakken, toetsen of stippels,
laten een scala van impressionistische
invloeden zien, variërend van Van Gogh
en Seurat tot Signac. Dominante onder
werpen zijn scènes uit het stadse leven
- wandelende dames in het park - en
huizen in het landschap. De taferelen uit
het boerenleven waarmee Malevich zijn
weg langs de Europese scholen van de
avant-garde vervolgde, zijn ons beter be
kend. Hardwerkende mannen en vrou
wen buigen zich over korenschoven of
gaan zelf gebukt onder een zware vracht.
Malevich schilderde ze in geometrische
grondvormen zonder hun herkenbaar
heid aan te tasten. De bewust primitieve
kleuren en vormen vinden hun oor
sprong in Russische volkskunst, een tel
kens terugkerende bron van inspiratie.
In het werk dat volgt trekt Malevich de
abstracte lijn door. Hij brengt verschil
lende aspecten van tijd en ruimte samen
in één afbeelding. Een naturalistisch ge
schilderde koe staat op een viool tegen
een achtergrond van abstracte vlakken.
Het werk doet sterk denken aan Picasso
in zijn kubistische periode. Werk dat
volgens zijn eigen woorden opgevat
moet worden als afrekening met geves
tigde waarden, als „een moment in de
strijd met de logica, het natuurlijke, het
burgermansdenken en het vooroordeel".
Samen met zijn abstracte werken van na
verleden". Zijn socialistisch-realistische
kunst blijft daarmee typisch Malevich,
to.t aan zijn overlijden in 1935.
Het sindsdien doodzwijgen van Male
vich in de Sovjetunie heeft daarbuiten
ook zijn doorwerking gehad. Bij de aan
koop van de in Duitsland achtergeble
ven verzameling had Sandberg de be
doeling de Russische schilder bekend te
gaan maken. Beeren: „Ik heb pas gele
den nog een catalogus gevonden van een
Franse tentoonstelling van abstracte
kunst in de jaren vijftig. Daar zit ieder
een in, behajve Malevich. Er is nu echter
sprake van een soort wedergeboorte.
Inspirator
Toen de bekende Amerikaanse schilder
Frank Stella hier vorig jaar was ging hij
elke dag naar de schilderijen van Male
vich kijken. Iedereen in de beeldende
kunst houdt zich nu met Malevich bezig.
Al die schilders erkennen hem als de
grote inspirator".
En in de Sovjetunie zelf is er eveneens
een duidelijke herwaardering van Male
vich te bespeuren. De reactie van het
Russische publiek bij de pas gehouden
tentoonstellingen in Leningrad en Mos
kou was er een van grote euforie, een
soort roes. Bij de opening in Leningrad
zag het zwart van de mensen. Volgens
veel Russen betekenden deze expostieis
het begin van een nieuwe tijd. „Dit bete
kent de echte doorbraak van de glas
nost", zo reageerden de Russen volgens
de daar aanwezige Beeren.
WIM SWART
ADA VAN DER VELDEN
De expositie Kazimir Malevich 1878 -
1935" is te zien in het Stedelijk Museum
in Amsterdam en duurt tot 25 mei. Prijs
catalogus: f 55,-.
F