Kerstmis '88
„Ik had
geen icoon,
dusik
bad gewoon
richting
sterren"
Ceidóc Somant
m
Alle glasnost en perestrojka ten
spijt moeten christenen in de
Sovjetunie nog altijd een hoge prijs
betalen voor hun geloofskeuze. In
Moskou en Leningrad is sinds het
aantreden van Gorbatsjov de
situatie beduidend gunstiger
geworden, maar elders worden
kerkgangers gewoontegetrouw
behandeld als uitschot. Een
gesprek met de 29-jarige Elena
Sjimanskaja uit de Oekraïne, die
haar radicaal atheïstische
opvoeding aan de laars lapte en lid
werd van de Russisch-Orthodoxe
Kerk. Met als uiteindelijk gevolg
dat ze nu getrouwd is met Rob
Merks en de kost verdient als
dirigente van het Don
Kozakkenkoor in Rijswijk.
DIRIGENTE
DON KOZAKKENKOOR
Op 28 augustus 1976
(het feest van Moe
der Gods Ontslaping
- maar dat zou ze
pas later vernemen)
ging de toen 17-jarige
Elena Sjimanskaja op
kamers wonen. In Oemanj, zo'n 250 kilome
ter ten zuiden van Kiev. In Oemanj zou Ele
na gedurende vier jaar het Muzieklyceum
bezoeken. Al vroeg in de morgen hadden
haar moeder en stiefvader haar verhuisd
vanuit de ouderlijke woning in Olsjana,
eveneens ten zuiden van Kiev, in de Oekraï
ne. Elena was zich juist aan het installeren in
haar nieuwe kamertje - en daar hoort ze
door het open raam een geluid dat ze tot dan
toe slechts kende van speelfilms op de televi
sie. Klokgelui.
Elena Sjimanskaja: „Ik heb aan mijn hospita ge:
vraagd: Zijn dat kerkklokken, mevrouw? „Ja", zei
ze, „de kerk is hier vlakbij". Ik ben naar die kerk
gegaan, ben tussen de gelovigen gaan staan en vrij
wel onmiddellijk kreeg ik heel sterk het besef: hier
wil ik bij horen. Dit is waar ik mijn leven lang op
heb gewacht. In heel die kerk kende ik niemand,
natuurlijk. Ik was ver weg van de plaats waar ik
was opgegroeid. Maar ik moest iets ondernemen.
Voor mij stond een oud vrouwtje, met haar gezicht
naar het»altaar gewend. Ik zag alleen haar hoofd
doek. Rood met witte balletjes. Ik heb haar aange
stoten en gevraagd: mevrouw, bent u gedoopt?
„Ja", zei ze, op een heel lieve manier. Ik niet, zei
ik, maar ik wil het heel graag".
„Na afloop van de dienst heeft ze mij aan de pries
ter voorgesteld, en die priester, Vader Sebastiaan,
heeft toen op staande voet een beslissing genomen.
Hij goot wat water over mijn hoofd, knipte een
stukje van mijn haar af, ik kreeg de Myron-zalving
- en ik was gedoopt. Lid van de Russisch-Ortho
doxe Kerk".
IN HET GEHEIM
Twaalf jaar later is Elena Sjimanskaja nog steeds lid
van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Echter kerkt zij
thans 2500 kilometer ten westen van Oemanj, in de
kerk van Maria Magdalena in de Obrechtstraat in
Den Haag. Daar zal zij, niet op 25 december maar
op 7 januari, haar tweede Nederlandse Kerstmis
vieren. In mei 1986 te Leningrad in het geheim ge
huwd met de Nederlandse theoloog Rob Merks,
kreeg zij februari vorig jaar toestemming van de
Sovjet-autoriteiten om naar ons land te emigreren.
Sindsdien is mevrouw Elena Merks-Sjimanskaja
woonachtig in Haarlem en voorziet zij in haar on
derhoud als dirigente van Nederlandse koren. Zo
geeft zij leiding aan het Don Kozakkenkoor in Rijs
wijk en het Slavisch Koor in Zwolle.
„En met erg veel plezier", formuleert de thans 29-
jarige Elena in verbijsterend goed Nederlands. „Het
opvallende aan Nederlanders vind ik dat ze, in ver
gelijking met Russen, zo open zijn, Van Russen
weet je nooit echt of ze menen wat ze zeggen. Als
Nederlanders kritiek hebben, is mijn ervaring, zeg
gen ze dat gewoon in je gezicht. En willen ze het
uitpraten. Die houding is vast en zeker veel beter,
maar als Russin moet ik daar nog steeds aan wen
nen. Wanneer iemand zo maar hardop iets negatiefs
over me zegt, heb ik de neiging om dat hoog op te
nemen en me beledigd te voelen. Dus dat moet ik
nog een beetje veranderen".
We spreken Elena in haar Haarlemse huiskamer.
Een kleine, slanke, vrouw met een zacht gezicht.
Lang, zwart, losvallend haar. Om haar heen wel
twintig, dertig iconen. Waaronder de icoon van de
Moeder Gods Troosteres aller Bedroefden waarmee
Rob Merks, zeker niet op zijn achterhoofd gevallen,
haar binnen de wereldrecordtijd van één week heeft
weten te verleiden haar vaderland te verlaten en
zich voorgoed aan zijn zijde te voegen. Daarover
zodadelijk.
BOERDERIJTJE
Eerst iets over Elena's jeugd, op een boerderijtje in
het Oekraiense Olsjana. waar haar moeder, haar
stiefvader en haar om^ook vandaag nog de varkens
en de kippen verzorgen, de aardappels planten en
rooien - en waar de bewoners over hun dis dus
geen klagen hebben.
Elena Sjimanskaja: „Niet alleen op school, maar
ook thuis ben ik volkomen atheïstisch opgevoed.
Mijn oma en mijn moeder, die pas later is her
trouwd, hebben altijd benadrukt dat priesters, de
Kerk, godsdienst - dat dat allemaal gevaarlijke la
riekoek is. Mijn moeder was trouwens totaal niet
op de hoogte van geloofszaken. En mijn oma? Die
wist niet veel meer dan het verschil tussen Kerst
mis en Pasen. Maar zelfben ik van kindsbeen af
gefascineerd geweest door de godsdienst. In mijn
hart heb ik het altijd geweten dat er een God is, die
over je waakt en van wie je hulp kunt krijgen".
„Op de Russische televisie worden wel speelfilms
vertoond die vóór de revolutie spelen. Verfilmingen
van Tsjechov of Toergenjew, bijvoorbeeld. Daarin
komen niet zelden passages voor waarin de ortho
doxe Liturgie een rol speelt - en die Liturgie wordt
dan zonder vertekening of spot in beeld gebracht.
De betekenis van de verschillende handelingen ont
ging mij natuurlijk, maar ik voelde mij er enorm
toe aangetrokken. En als klein kind ben ik, zonder
dat iemand mij dat geleerd had, puur uit een inner
lijke drang, gaan bidden. Een icoon had ik vanzelf
sprekend niet, dus ik bad gewoon de hemel in, rich
ting sterren".
„Vooral als ik het moeilijk had. En ik had het soms
heel moeilijk want ik ging niet alleen naar de gewo
ne school, maar ook naar een muziekschool. Vaak
was ik tot negen uur 's avonds bezig met mijn huis
werk en zat ik om zes uur s morgens alweer ach
ter de piano. Dan vroeg ik aan mijn zus (ik heb één
zus, een tweelingzus) of ik haar rekensommen niet
mocht overschrijven. Nee, dat mocht niet. En die
sommen zelf maken vond ik zó moeilijk. Ik kon
daarvan vreselijk in paniek raken. Dan ging ik bid
den „God, help mij toch", en dan werd ik weer wat
rustiger".
VADER SEBASTIAAN
Op kamers in Oemanj, als studente van het Mu
zieklyceum, heeft Elena jarenlang zonder veel pro
blemen het kerkje van Vader Sebastiaan kunnen be
zoeken. Ze was er lid van het koor, raakte geleide
lijk aan vertrouwd met de Liturgie en leerde de
saamhorigheid kennen van een gelovige gemeen
schap. Maar ook de spanningen die zich in zo'n ge
meenschap voordoen en die in een parochie in de
Sovjetunie volgens Elena hoog kunnen oplopen.
Christenen in de Sovjetunie worden getolereerd,
maar van overheidswege wel strak aan de teugels
gehouden en op tal van manieren onderdrukt. Dat
heeft onder meer tot gevolg dat de clerus voortdu
rend compromissen moet sluiten, wat bij de gelovi
gen makkelijk tot irritatie kan leiden. Verder, ver
telt Elena, bevinden zich ook infiltranten onder de
gelovigen. Mensen die zich voordoen als christenen,
maar die het er alleen om te doen is onrust te zaai
en. Bijvoorbeeld door zitting te nemen in een paro
chieraad en van daaruit verdeeldheid te kweken en
de sfeer te verzieken.
„In de Sovjetunie worden christenen behandeld als
hét-uitschot van de samenleving. Een maatschappe
lijke carrière is voor hen uitgesloten. Ze moeten ge
noegen nemen met de meest eenvoudige baantjes.
Dus zolang dat mogelijk is, probeer je als christen
je geloof geheim te houden. Op het Muzieklyceum
in Oemanj is me dat tot het eind toe gelukt. Na af
loop ben ik begonnen aan de vervulling van mijn
arbeidsplicht, die inhield dat ik drie jaar moest les
geven op een door de staat aangewezen school. Pas
op het eind van die periode ben ik tegen de lamp
gelopen. Misschien dat iemand me heeft betrapt bij
het binnengaan van een kerk. Misschien dat ie
mand mijn doopkruisje heeft gezien - daar ben ik
nooit achtergekomen. Maar op een gegeven mo
ment moest ik bij de directeur komen. „Jij bent or
thodox", zei-ie tegen me. „Ik kan je zo de laan uit
sturen".
„Dat was een catastrofaal vooruitzicht, want dan
zou ik het getuigschrift niet krijgen ten bewijze dat
ik aan mijn driejarige arbeidsplicht had voldaan, en
dan zou ik nergens meer een baan kunnen krijgen
of een studie volgen. Vanuit de Partij werd er op
aangedrongen mij te ontslaan, maar de directeur
vond mij gelukkig nogal sympathie^ en dank zij
hem heb ik die drie jaar toch vol kunnen maken".
„Positie
Russische
christenen
is nauwelijks
verbeterd"
LENINGRAD
Wat Elena daarna zou moeten aanpakken, was haar
niet direct duidelijk. Ze vroeg om raad aan haar
geestelijk vader, dezelfde Vader Sebastiaan die haar
had gedoopt en die inmiddels bisschop van Kiro-
wograd was geworden. Deze deed haar twee sugges
ties. Non worden in het Russisch-Orthodoxe kloos
ter in Jeruzalem. Of haar muziekopleiding venrol-
gen aan de Geestelijke Academie van de Russisch-
Orthodoxe Kerk in Leningrad. Elena koos voor het
laatste.
En daarmee onbewust voor een voortzetting van
haar leven in het verre Nederland. Op dezelfde
Academie namelijk waar Elena in 1983 met haar
studie koordirectie begon, meldde zich in 1985 de
Haarlemse godsdienstleraar Rob Merks voor een
tweejarige algemene oriëntatie in de Russisch-Or
thodoxe godsdienst. Merks had aan de Katholieke
Theologische Hogeschool in Amsterdam gestu
deerd, was overgegaan naar de orthodoxie en wilde
meer aan de weet komen over zowel de Sovjetunie
als het Russische geloof.
De twee leerden elkaar kennen op het koor van de
Academie in Leningrad. Beter gezegd leerde rRob
Elena kennen. Want hoe dat soms kan gaan: hij was
zich tijdens repetities en optredens wel krachtig van
haar aanwezigheid bewust, en met het verstrijken
van de tijd werd dat bewustzijn steeds krachtiger,
maar zij zag hém niet staan. Een Nederlandse stu-
Of de komst van Gorbatsjov heeft geleid tot meer
bewegingsvrijheid voor de christenen in de Sovjetu
nie? „Het klimaat in Moskou en Leningrad", meent
Elena Sjimanskaja, „is duidelijk toleranter gewor
den. Maar in de rest van de Sovjetunie is van een
verbetering ten opzichte van de Brezjnev-tijd eigen
lijk nauwelijks sprake. Je moet je realiseren dat
heel het land in de loop van lange decennia door
drenkt is geraakt van een antireligieuze cultuur.
Dan kan Gorbatsjov wel de perestrojka afkondigen,
maar daarmee is die cultuur niet zomaar verdwenen.
Toen wij afgelopen zomer bij mijn familie in Olsja
na waren, zagen we daar gewoon weer het oude ver
trouwde rooster hangen met de antireligieuze lezin
gen".
„En wat Gorbatsjov persoonlijk betreft: alle glas
nost en perestrojka nemen niet weg dat hij een ge
heide communist is. In tegenstelling tot Brezjnev,
die zelf eigenlijk ook niet meer in het systeem ge
loofde, is Gorbatsjov een overtuigde aanhanger van
de communistische ideologie. Die ideologie is at
heïstisch en Gorbatsjov zal dat zeker zo willen hou
den".
„Dus echt radicale verbeteringen hoeven de christe
nen in de nabije toekomst niet te verwachten, vrees
ik. Wel kan ik me voorstellen dat een grotere toe
gankelijkheid van de literatuur in het algemeen, en
de religieuze literatuur in het bijzonder, de belang
stelling voor het christendom zal doen toenemen.
Dat zou op de lange termijn wel tot veranderingen
kunnen leiden".
dent - nou en; er liepen daar wel meer Nederlai
studenten rond. Doordat voorts drs. Merks
zeldzaamheid onder theologen) nogal secundai
in zijn reacties, verstreken er maanden en maam
zonder dat er enig schot kwam in de zaak. Intus
naderde wel het einde van beider studietijd. Uitf
delijk was het de druk van die deadline die Ml
deed besluiten zijn nu-of-nooit-initiatief te neJ
en Elena een nee, geen bloemetje maar
icoon te sturen.
MOEDER GODS
Een icoon van de ook buiten Rusland beke ERU5
Moeder Gods Troosteres Aller Bedroefden, itzha
daarop vroeg hij een gesprek aan met Elena. En jomt i
toen, in zijn beste Russisch, ook maar gelijk me
deur in huis: „Laten we trouwen en naar Nederl il
tl
J1H
it is
in v
1)78.
Elena Sjimanskaja, nu in Haarlem niet zonder
riteit terugdenkend aan dat alles ontwortele
voorstel: „En ik moest nog binnen een week be
sen ook! Met de voltooiing van onze studie in z alesti
zou ook onze verblijfsvergunning spoedig afloj lijke
Als we wilden trouwen, moesten we onmidde istroc
beginnen met de daartoe vereiste procedure. N 3or
ik kende Rob absoluut niet. Ja, van gezicht en ratie'
een kort gesprekje zo nu en dan, maar om nou an h
basis daarvan een beslissing te nemen over een ;n g<
welijksaanzoek Van een buitenlander he t
„Ik heb gepiekerd en gepiekerd en wat tenslotti ;el k
doorslag gaf, was die icoon van hem. Niet zonn t
een icoon, maar een icoon van de Moeder Gan E|
Troosteres aller Bedroefden, van wie ik in die redes
heel veel steun kreeg. Een priester met wie ik ge lazen
me tijd eerder over mijn leven en mijn problem oc
had gesproken, had mij op haar spoor gebracht ordar
sindsdien onderhield ik speciaal met haar een
zondere band. Juist van de Moeder Gods Troflpi
res aller Bedroefden stuurde Rob, die hiervan
kon weten, mij een icoon. Dat moest wel een tejeeft
van boven zijn - en toen heb ik dus maar ,ja'
gen hem gezegd".
Datja" luidde een lijdensweg van administrati e
politieke en kerkelijke problemen in die onder rjush
noodzaakte tot een (burgerlijk) huwelijk in he
niep. Pas een klein jaar nadat Rob naar Nedei
was teruggekeerd, kreeg Elena toestemming ziclje'
hem te voegen. Afgelopen zomer trouwden ze
de Kerk.
AANWINST
Ook weer onder het toeziend oog van de Troost
aller Bedroefden. Dezelfde die nu vanaf een
wanden het gesprek in de Haarlemse huiski
volgt. Dezelfde ook die de dirigente tijdens
werkzaamheden in Rijswijk en Zwolle voortdu
bijstaat. Met onmiskenbaar resultaat.
Secretaris Th. Gerritsen van het Rijswijkse
Kozakkenkoor: „Begin dit jaar is Elena bij oni
gonnen en ik moet zeggen: voor ons koor is zij
enorme aanwinst. Met de linkerhand dirigeert
donkere stemmen, met de rechter houdt ze de
ren vast - ze is duidelijk een hoog opgeleide
vrouw. En een haarscherp gehoor! Iemand hoe 01
maar een heel klein beetje naast te zitten ei"
grijpt in. Nee, de kwaliteit van het Don Kozak[L P'
koor is onder Elena met sprongen vooruit
t gega -r
ei
WILLEM SCH la
Tei
Toi
,;iar
2 EN]
"lie hi
inaai
lude
acht
