Chagall de „schilderende rabbi"
male
binnen de perken
\toltUmi\iiÉiéUèÈÊéd£ÉtÈÊétéiiêèiil*
Ook de macrobioot
is wat hij eet
Veel tuinamateurs kweken groen
ten en andere eetbare waar in hun
tuin. Niet alleen omdat ze versheid
waarderen maar ook omdat ze dan
zeker weten dat ze gezonde kost op
hun bord krijgen. Zonder bestrij-
dings- of gewasbeschermingsmidde
len.
Die belangstelling voor gezond eten is de
laatste jaren enorm gegroeid. Dat is on
der meer te zien aan de alternatieve win
kels die als (eetbare) paddestoelen uit de
grond rijzen. Ook een beetje volwassen
supermarkt kan niet meer buiten enkele
gezondheidsschappen in de winkel. Re
formartikelen en macrobiotische eetwaar
zijn daarop te vinden.
Hoe zo'n gezondheidsmanie ook
verkeerd kan uitpakken is dezer dagen
gebleken. In kringen van macrobioten is
grote opschudding ontstaan over de uit
slag van een onderzoek dat aan de Land
bouwuniversiteit in Wageningen is uitge
voerd. Bij dat onderzoek is bekeken hoe
veel invloed het eten van macrobiotisch
voedsel heeft op jonge kinderen. Het on
derzoek begon in 1984 en er werden
achthonderd kinderen gevolgd.
Aanhangers van de filosofie geloven dat
macrobiotiek leven verloopt volgens een
kosmische orde. Een manier van leven
en denken die voor de mensheid eens
het normale patroon was maar waarvan
zij in de loop der eeuwen van ver
vreemd is. De macrobiotiek gaat ervan
uit dat de mens wordt opgebouwd door
de voeding die hij neemt. Eten is dan
ook een belangrijk onderdeel van deze
macrobiotische filosofie.
In Nederland eten tussen de vijf- en
tienduizend gezinnen min of meer streng
macrobiotisch. De voeding bestaat voor
namelijk uit granen, peulvruchten, goed
gaar gekookte groenten, noten en zee
wier. Vruchten, vlees en zuivelproduk-
ten zijn taboe.
De onderzoeksresultaten uit Wageningen
zijn kortgelden door wetenschapper ir.
P. Dagnelie van de Vakgroep Humane
Voeding gepubliceerd in het Wagenings
Universiteitsblad. Al veel eerder wees de
bekende voorvechtster van macrobio
tisch leven, Nora Goud, op de gevaren
die vooral voor kinderen verbonden zijn
aan dit soort eten.
Nora Goud heeft al twintig jaar ervaring
met macrobiotiek en schreef verschillen
de kookboeken. Zelf geeft ze in binnen-
en buitenland les in deze speciale ma
nier van voedselbereiding. In haar boek
„Koken voor je leven", waarvan begin
dit jaar de derde druk verscheen, is een
uitvoerig nieuw nawoord opgenomen
waarin gewag gemaakt wordt van de on
derzoekingen in Wageningen. Zij schrijft
dat de Vakgroep Humane Voeding een
aantal concrete gebreken heeft gevonden
bij een groot deel van de 53 macrobioti
sche kinderen tussen vier en achttien
maanden die nauwlettend zijn gevolgd
in hun lichamelijke ontwikkeling.
Bijna de helft van die kinderen had dui
delijke groeistoornissen, een aantal had
verminderde spierontwikkeling en de
hele groep was gemiddeld drie maanden
later met lopen dan een controlegroep
van gangbaar gevoede kinderen.
Het merendeel van de kinderen bleek
een tekort aan vitamine B12 te hebben.
Een tekort aan die vitamine veroorzaakt
op den duur zenuwafwijkingen die on
herstelbaar kunnen zijn. In Amerika
hebben zich al twee van dergelijke geval
len bij macrobiotische kinderen voorge
daan. Alle onderzochte kinderen bleken
verder een sterk tekort aan vitamine D
te hebben. De overgrote meerderheid
van de kinderen had symptomen van ra
chitis (Engelse ziekte) zoals kromme
beentjes.
Nora Goud komt in haar kookboek tot
de slotsom dat in macrobiotisch voedsel
voor baby's en peuters meer dierlijk
voedsel opgenomen moet worden. Dier
lijk voedsel, zo bleek uit het onderzoek,
is toch de enige betrouwbare bron van
vitamines BI2 en D. De vitamine B12
waarvan men dacht dat ze in miso, tem-
peh en gefermenteerde sojabonen (voe
dingsmiddelen die veel gebruikt worden
in de macrobiotische keuken) voor
kwam, blijkt een aan vitamine B12
nauw verwante stof te zijn die voor de
mens niet werkzaam is. Dezelfde vitami
ne die ook in zeewier zit (nog een be
langrijk onderdeel van het macrobio
tisch dieet) werkt niet bij mensen.
De macrobiotiek raadt voor baby's vis
aan als het veiligste dierlijke voedsel.
Nora Goud schrijft: „Het gebruik van
zuivel is taboe in de macrobiotiek. Toch
kan het in sommige gevallen noodzake
lijk zijn. We moeten wel de flexabiliteit
hebben om zo'n taboe te doorbreken,
wanneer blijkt dat kinderen (en volwas
senen) er de dupe van worden".
En: „Ik ben geen voorstander van zui
vel, maar ik heb macrobiotische kinde
ren er heel goed op zien gedijen, zonder
dat ze er direct nadelige gevolgen van
ondervonden. Terwijl vis hen duidelijk
geen goed deed, wat niet zozeer lichame
lijk tot uiting kwam, maar in hun ge
drag".
Nog voor de resultaten van het Wage-
ningse onderzoek bekend werden, waren
de macrobioten al jarenlang aan het
sleutelen aan de samenstelling van baby-
en peutervoeding omdat de resultaten
niet altijd die waren die de volwassenen
voor ogen stonden.
Nora Goud tenslotte: „Geloof niets,
maar onderzoek alles zelf; één zelf ver
worven inzicht is meer waard dan dui
zend opvattingen van anderen!".
JAN VAN KOOTEN
CeidaeSowuvnt
VUGHT - „Hier hoort de collectie
thuis". Die woorden klonken in
het Joods Historisch Museum in
Amsterdam toen een rijke collectie
etsen en litho's van Marc Chagall
(1887-1985) werden overgedragen.
Pater A. S. Reyers van de Congre
gatie der missionarissen van de
Heilige Familie heeft de afgelopen
dertig jaar meer dan vijftig werken
van de joodse schilder Chagall ver
zameld en die zijn nu in langdurig
bruikleen afgestaan aan het Joods
Historisch Museum. De aanwinst
was aanleiding om een Chagall-ten-
toonstelling met bijbelse grafiek in
te richten (vanaf 8 december tot en
met 5 februari volgend jaar).
Pater Reyers, woonachtig in Vught. kan
in weinig woorden uitleggen waarom hij
vindt dat de collectie in het Amsterdam
se museum thuishoort. „De betekenis
van Marc Chagall voor de twintigste-
eeuwse kunst is heel groot. Hij heeft een
volstrekt eigen stijl, die niet echt is on
der te brengen in een of andere stro
ming. En z'n coloriet, dat wil zeggen z'n
kleurengebruik, dat is meesterlijk. Maar
voor mij is Chagall bovenal de expres
sionist, de man die een verhaal te vertel
len heeft. En dat is het verhaal van een
gelovige jood voor wie, om het in zijn
eigen woorden te zeggen, de joodse bij
bel een tweede natuur is geworden.
Daarom is het Joods Historisch Mu
seum een uitstekende plek voor de col
lectie. Veel mensen kunnen er nu kennis
van nemen in een omgeving die vol
strekt recht doet aan de wordingsge
schiedenis van de werken van Chagall".
Als pater Reyers iets over zijn verzame
ling vertelt klinkt het alsof het allemaal
niet zo bijzonder is, maar het is natuur
lijk uniek: een collectie van ruim vijftig
litho's en etsen.
„Ik leerde het werk van Chagall kennen
in het klooster", begint pater Reyers zijn
verhaal, „maar in die tijd was het niet
goed mogelijk om als kloosterling een
verzameling aan te leggen. In de jaren
zestig veranderden de omstandigheden
wat. Toen gingen enige collega's en ik (ik
zat in het onderwijs) in een apart huis
wonen. Ik gaf onder meer les in kunstge
schiedenis en wilde de leerlingen graag
originele kunst laten zien. Werk van
Chagall leek me daar erg geschikt voor.
Het eigenlijke verzamelen is toen begon
nen".
Verbondenheid
Op allerlei manieren is pater Reyers in
de weer geweest om Chagalls te kopen.
In die tijd waren etsen en litho's nog re
delijk betaalbaar, al moest hij er wel veel
voor laten. Bijvoorbeeld een vakantie:
het vakantiegeld had hij besteed aan de
aankoop van een litho.
Het gevoel van verbondenheid met het
werk van Chagall en met de persoon
groeide voortdurend. Pater Reyers heeft
de schilder nooit ontmoet, maar uit de
teksten die over hem zijn verschenen en
uit de biografie die Chagall zelf schreef,
komt wel een zeker beeld van de mens
Chagall naar voren. „Chagall was een
goedmoedig mens. Hij had grote, mooie
en sprekende ogen. Een groot redenaar
was hij niet; hij heeft zelfs gestotterd.
Eenvoud is denk ik een kenmerk van de
schilder. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de
gedichten die hij heeft gemaakt. Hij ge
bruikt daarin niet veel woorden, maar
de zeggingskracht lijdt daar niet onder;
integendeel".
Voor pater Reyers is Chagall vooral de
verteller van het bijbelse verhaal, een
„schilderende rabbi". Die combinatie:
„schilderen" en „rabbi" is bijzonder.
Want in de joodse traditie is men terug
houdend in het maken van afbeeldingen.
Dal heeft te maken met de Tien Gebo
den, waarin het maken van „gesneden
beelden" wordt verboden.
Chagall groeide echter op in de sfeer van
het chassidisme, een beweging die in de
achttiende eeuw in Polen was ontstaan.
Na 1900 kwam in die beweging meer
ruimte om beeldend te kunnen werken.
Maar niet alleen daarom is het chassidis
me van belang om de eigenheid van
Chagall te begrijpen. De beweging heeft
zijn leven gestempeld en dus zijn werk
diepgaand beïnvloed.
Achtergronden van het chassidisme zijn
onder meer de verschrikkingen van de
armoede en de vervolging door Kozak
ken. Het wilde een uitweg bieden uit de
ellende; perspectief op betere tijden ge
ven. God is in alles aanwezig tot in hdt
kleinste detail van de schepping. En die
aanwezigheid is reden tot grote vreugde
en hoop.
Chassidisch
In Vitebsk, het Russische plaatsje waar
Chagall werd geboren in een arm gezin
van een middenstander, was de helft
van de vijftigduizend bewoners chassi
disch jood. Vanaf zijn geboorte heeft
Chagall die sfeer ingeademd en die heeft
zijn leven beslissend beïnvloed, net als
trouwens zijn Russische afkomst.
Pater Reyers: „Het chassidisme zoals
Chagall dat in zijn leven heeft vormge
geven, kent diepe vreugde, hartstocht en
de poëtische benadering van het leven,
van mens en van natuur. De liefde
ZATERDAG 3 DECEMBER 1988
Unieke
collectie
bijbelse
grafiek in
Joods
Historisch
Museum
Chagall voor pater Reyers. „De gelovige
jood Chagall heeft ons heel veel te zeg
gen als uitlegger van de bijbel omdat hij
steeds verrast. Kijk maar eens naar zijn
litho's over Noach en de regenboog.
Chagall heeft er verschillende gemaakt
over dit onderwerp, steeds met andere
accenten, 't Is net alsof hij het allemaal
niet kan zeggen in één keer. Noach ligt
op de grond en over hem heen staat de
regenboog. Op die ene litho heeft de re
genboog geen kleuren meer, die vullen
de rest van het schilderij. Dat betekent
voor mij: de regenboog, als teken van
Gods verbond, is als een dak boven het
hoofd; een bescherming. Nooit zal er
weer zo'n grote vloed komen. Dat is
Gods boodschap, verbeeld door een en
gel. De kleuren die zijn weggeschilderd
uit de regenboog verzadigen de wereld
waarop Noach ligt. Zo gaat het met
Gods verbond; het doortrekt alles".
„Een andere serie litho's die steeds grote
indruk op mij maakt, is die over de Exo
dus, de uittocht van het volk Israel uit
Egypte naar het beloofde land. Ook hier
kon Chagall niet met één litho volstaan;
hij had te veel te vertellen. Je ziet het
volk optrekken, achter de grote Mozes
aan, onder het schijnsel van God, in de
vorm van de wolk".
Doden
„Wat mij zo-treft is dat die massa men
sen hun zieken en ook hun doden mee
nemen op weg. Als je dat ziet besef je
plotseling hoe anders het is bij Chagall
en de joden in vergelijking met ons. Het
gaat bij hen niet om individuele mensen
die uittrekken, maar om het collectief,
om het volk. God roept een gemeen
schap. Daar horen natuurlijk de zieken
bij, juist zij. En wat is een volk zonder
de gestorvenen, de voorvaderen? Een
volk dat zijn doden achterlaat, ontneemt
zichzelf zijn geschiedenis. Zo zie je ze al
lemaal gaan. De vetpotten van Egypte
achterlatend om in het land te komen
dat God heeft beloofd. Ze moeten de
leegte van de woestijn in waar alleen de
wolk is die de weg wijst en waar je het
brood uit de hemel moet verwachten. In
die ervaring, in het besef van de afhan
kelijkheid, kan God binnenkomen".
„Ik zie in het werk van Chagall over de
exodus het model van ieder mensenle
ven. De gelovige mens is geroepen om
vanuit de onvrijheid, het geknecht-zijn
de woestijn van de onzekerheid in te
gaan met als enige weten dat God zal
I wijzen welke weg je moet gaan. En net
als het volk Israel soms terug verlangde
naar de zekerheden van het leven in
Egypte (daar was tenslotte altijd vol
doende lekker eten) heeft de gelovige
zijn zwakke momenten die hij moet
overwinnen. Chagall vertelt dat oude
verhaal op zo'n beeldende wijze dat je
de waarheid ervan ziet voor jouw eigen
leven".
Hoogtepunt
Voor pater Reyers zijn de illustraties die
Chagall maakte bij de bijbel, op verzoek
van de Franse uitgever Vollard, een
hoogtepunt uit het gehele oeuvre. Hij
had de litho's daarvoor graag verzameld
en dan bij voorkeur die rond het thema
Exodus. Dat is niet gelukt, maar de
waardering voor de meesterwerken is er
niet minder om.
De werken van Chagall zijn niet meer
bij de pater in Vught. Hij is er niet rou
wig om; ze hebben nu een passende be
stemming vindt hij. Heel veel litho's en
etsen kan hij zich zó voor de geest hajen
en er van genieten, zonder ze om zich
heen te hebben. Dat komt doordat hij ze
zo vaak heeft gezien of, beter gezegd,
verinnerlijkt. De schoonheid van Cha
gall spreekt hem aan omwille van de
schoonheid zelf, maar ook omwille van
de boodschap. „Neem die litho van
Ruth. Een prachtige prent. Je ziet Ruth,
de vrouw uit Moab die met haar joodse
schoonmoeder naar Israel kwam. Arm
en berooid moeten ze aren plukken op
het land. Ruth had in haar eigen land
kunnen blijven, bij haar familie. Maar
ze voelt verantwoordelijkheid voor Nao
mi en gaat met haar mee, naar het
vreemde land. Dat is typisch voor Cha
gall: laten zien dat je niet voor jezelf
leeft, maar verantwoordelijk bent voor
de ander. Dat zie je ook op die andere
litho over Ruth, die met Boaz. Daarop
zie je hoe de rijke boer bij hét ontwaken
Ruth aan zijn voeten vindt. En hoe hij
zijn verantwoordelijkheid aanvaardt
voor de buitenlandse Ruth. Zo vertelt
Chagali in dit tafereel opnieuw zijn jood
se boodschap: je bent er voor de ander".
LÜTSEN KOOISTRA
Ruth en Naomi (1960), litho uit de
collectie van de Congregatie der
missionarissen van de Heilige Familie.
FOTO: JOODS HISTORISCH MUSEUM
De oorlog (1964),
olieverf op linnen.
Onschuldige mensen
redden het naakte
bestaan door te
vluchten, anderen
sterven de vuurdood.
Rechts boven de
lijdende Christus,
symbool voor de
lijdende mens.
neemt daarin een belangrijke plaats in.
De felle kleuren, de circusfiguren, de
liefdesparen verwijzen daarnaar. Groen
is in het algemeen de kleur van de liefde,
blauw van de vrede en van dé hoop;
rood en geel verwijzen naar de mystieke
extase (bewustzijn van Gods aanwezig
heid) en wit duidt op de reinheid van de
bruidsliefde".
Chagall is volbloed-Rus gebleven, on
danks zijn jarenlange verblijf in Frank
rijk. De wereld van de iconen, van de
volkssprookjes, van de Russische huizen
en de kleren, alles heeft hij meegenomen
op zijn weg naar die volstrekt unieke
stijl.
Hij noemde Parijs zijn tweede Vitebsk,
omdat hij er het lichteffect van de kleu
ren leerde kennen, de vrijmoedigheid
van omgaan met vorm en kleur, onder
werp en stijl. De Parijse kunstenaars,
met name de kubisten, hebben zijn werk
beïnvloed, maar nooit is Chagall één
van hen geworden. Daarvoor was hij te
eigenzinnig, te origineel. Wellicht had
Chagall daarvoor een te specifieke bood
schap; gevormd door zijn alles doortrek
kende joodse geloof inclusief het lijden
dat altijd met de belijders van dat geloof
meetrekt.
De chassidische boodschap dat het god
delijke alles doordringt betekent een an
dere manier van kijken na^r de werke
lijkheid. Chagall met zijn zwevende pa
ren. de mensen met twee hoofden, de ta
ferelen waar de zwaartekracht lijkt te
zijn verdwenen, de vervreemdende kleu
ren en vormen zijn niet de produkten
van loutere fantasie, maar verwijzen
naar die andere kant, naar de God-gela
den werkelijkheid. Dat wil Chagall laten
zien".
Christus
Pater Reyers wijst er op hoe voor Cha
gall de Christus-figuur van grote beteke
nis is, in de rol van de lijdende mens.
De verschrikkingen van de pogroms en
van de oorlogen hebben hun sporen ach
tergelaten in zijn werk.
De gekruisigde Jezus is een christelijk
motief bij uitstek, maar Chagall blijft
jood: Christus is voor hem het symbool
van de jood die lijdt, ook de mens die
martelaar is. Maar dat vermindert in re
ligieus opzicht niet de betekenis van
