Sovjetunie en China werken aan toenadering
„Kennedy vermoord!
schreef ik jarenlang
groot in mijn agenda'
Het salaris
wordt je
toegeworpen
BUITENLANDEeidóeQowuwtzaterdag 19 november i98s pi
DEN HAAG Vrijdag 22
november 1963 begon in
Nederland als een gewone
najaarsdag. Het weer was
wisselvallig met een tem
peratuur van zo'n acht
graden. Echt belangrijk
nieuws was er (nog!) niet.
Prinses Beatrix woonde
een besloten vergadering
bij de van Sociaal Econo
mische Raad. De Duitse
bondskanselier Erhard
was in Parijs op bezoek
geweest bij president De
Gaulle en „de Koninklij
ke" kondigde een agiobo-
nus aan van twintig pro
cent.
zenders afstemde, kon luiste
ren naar de ochtendgymnas
tiek of „Moeders wil is wet"
van Mia Smelt. Radio Veroni
ca, een*heuse piraat nog, draai
de de hits van die tijd: „Soera-
baja" van Anneke Grönloh,
„Ritme van de regen" van Rob
de Nijs en „Bachelor Boy" van
Cliff Richard - en een vrijge
zel is hij altijd gebleven.
Geen bijzondere dag dus, die
22e november. Toch weten on
telbare mensen die ouder zijn
dan 25 jaar zich nog precies te
herinneren wat zij die dag de
den. Want vanaf half acht die
avond werd het optimisme
waarmee de jaren zestig waren
begonnen in angstaanjagend
hoog tempo ongedaan ge
maakt. „Aanslag op Kenne
dy", luidde het eerste bericht.
De in Europa mateloos popu
laire Amerikaanse president,
het symbool van de Nieuwe
Tijd, was neergeschoten tij
dens een bezoek aan Dallas.
Daarna volgden de ontwikke
lingen elkaar snel op. „Kenne
dy zwaar gewond'was het
volgende bericht en om 20.35
uur kondigde de telex aan:
„Kennedy dood". Om acht mi
nuten over half negen werden
de radioprogramma's onder
broken voor een extra uitzen
ding van de radionieuwsdienst
van het ANP: „De Ameri
kaanse president is overle
den".
Groot verdriet
Vijfentwintig jaar nadien staat
de 22e november 1963 bij veel
mensen nog scherp in het ge
heugen gegrift.
„Toen Kennedy werd ver
moord had ik het gevoel dat
een dierbaar familielid van me
was overleden. Het was op dat
moment een onvoorstelbaar
groot verdriet. Allerlei zeker
heden leek ik toen te verlie
zen", aldus een redacteur van
onze krant, toen een 16-jarige
scholier.
„Ik heb een plakboek gemaakt
van alle kranten die ik toen te
pakken kon krijgen en band
opnames gemaakt van het ge
beuren in de Elm Street in
Dallas. Het was een hele slech
te opname. Maar het was een
keerpunt in je beleving van al
les wat er in de wereld ge
beurde. Vijftien jaar lang
schreef ik elke keer op 22 no
vember in mijn agenda met
grote letters: Kennedy ver
moord!".
Ook op jonge kinderen van
dat moment heeft die dag gro
te indruk gemaakt, al was het
meer om de uiteenlopende re
acties dan om het nieuws zelf.
Een nu 33-jarige: „Het was
miezerig, somber weer die
vrijdag. „Weet je het al? Ken
nedy is vermoord?", dat hoor
de je overal. Iemand stond
zelfs met rood behuilde ogen
bij de groenteman, schamper
de mijn moeder. De krant had
de volgende avond een pagi
nagrote foto van die man uit
Amerika. De buurvrouw hing
die foto compleet met rouwlint
aan de schouw. Als achtjarige
begreep ik niet waar iedereen
zich druk over maakte".
Boekvorm
Voor de journalisten Ben Dull
(toen 41) en Henk van Gelder
(toen 17) was de 25e verjaar
dag van de moord op Kennedy
aanleiding de dag in boekvorm
te reconstrueren, onder meer
aan de hand van de herinne
ringen van nu bekende Neder
landers.
Een van degenen die aan het
woord komen is Jan Cremer
(23), in 1963 een nog vrij onbe
kende schrijver en schilder.
Het manuscript van „Ik, Jan
Cremer" lag nog bij de uitge
ver, met wie hij in een hevige
strijd was verwikkeld over de
vraag of zijn foto wel of niet
op de omslag van het boek zou
verschijnen. Hij was van plan
naar een Amerikaanse voed-
selbeurs in de RAI te gaan,
waar onder meer lekkernijen
als hamburgers werden ver
kocht, die toen in Nederland
nog nauwelijks te krijgen wa
ren. Toen de berichten uit
Dallas daar doordrongen, was
het met de beurs snel gedaan.
Onder de aanwezigen heerste
een enorme verslagenheid en
velen lieten hun emoties de
vrije loop.
Bij de Amerikaanse ambassade
in Den Haag werden bloemen
gelegd. Letty Kostermann, in
die tijd presentatrice van een
VAR A-radioprogramma: „Ik
zat geheel versteend op de
bank. Later heb ik verschrik
kelijk gehuild. Kennedy was
het symbool van hoe de we
reld zou kunnen worden".
Acteur Huub Stapel: „Het
nieuws kwam vlak voor ik
naar bed moest. We hebben
met het gehele gezin, met alle
zes kinderen, gebeden".
Kunstkenner Pierre Jansen,
die een lezing hield in Rotter
dam: „Het bericht greep mij
enorm aan. Ik heb mijn ver
haal onderbroken en verteld
wat er gebeurd was. Ik
zei: laten we maar niet zeggen
dat een moordenaar de loop
van de geschiedenis niet kan
veranderen, want dat kan dus
wèl. In de zaal zat ook een pa
ter. Ik keek de man aan en hij
begreep onmiddellijk wat ik
bedoelde. Hij kwam naar vo
ren en sprak het gebed voor
de doden uit. Daarmee was de
avond voorbij".
Pauze-teken
De moderne communicatie
middelen van vandaag bren
gen een aanslag op een we
reldbekende persoonlijkheid
bijna rechtstreeks in de huis
kamers, zoals in 1981 het geval
was met de aanslagen op paus
Johannes Paulus en president
Reagan. In 1963 was dat wel
even anders.
De televisie liet het die avond
volledig afweten, zo herinne
ren velen zich. In Brandpunt
zag Henk Neuman (met één
oor voortdurend aan de Ame
rikaanse radio gekluisterd)
nog kans ter zake doende in
formatie te geven. Maar de
NTS-televisie, de voorloper
van de NOS, bracht het niet
veel verder dan het pauze-te
ken en een omroepster die om
elf uur 's avonds met „een
droef hart" de uitzendingen
afsloot. In hun boekje probe
ren Dull en Van Gelder te
achterhalen waarom de televi
sie toen zo in gebreke bleef,
maar stuitten op grote zwijg
zaamheid.
De radio daarentegen verzorg
de keer op keer extra nieuws
uitzendingen en zond, zonder
de daarvoor benodigde rege
ringstoestemming, zelfs tot
drie minuten na twaalven uit.
De meeste informatie verkre
gen de Nederlanders echter
via hun kranten. Direct nadat
de eerste berichten bekend
waren geworden verzamelden
zich rond de krantengebou
wen drommen zeer aangedane
mensen, in angstige spanning
wachtend op de nieuwste, door
de journalisten met de hand
geschreven, bulletins die voor
de ramen werden geplakt. Hoe
moest het nu verder met de
wereld? Zou er nu een wereld
oorlog komen?
In heel het land gingen de
vlaggen halfstok. Bij de wed
strijden in het betaalde voetbal
werd geen muziek gespeeld en
in Delfzijl werd de intocht van
Sint Nicolaas afgelast.
Gorbatsjov
Een kwart eeuw later is de
mythe van John F. Kennedy,
die nu 71 jaar oud zou zijn,
ontsluierd. Het was, zo wordt
terugkijkend geconstateerd,
met die jonge president alle
maal niet zo mooi als het er
toen uitzag. Maar de achter
gronden van de moord zijn
nog steeds tamelijk duister.
Feit blijft echter dat John
Kennedy voor velen nog
steeds dè figuur is, in optreden
en uitstraling, zoals een presi
dent van het machtigste land
ter wereld zou moeten zijn. En
hij is voor velen (schrijvers,
politici en wetenschappers)
nog steeds een bron van inspi
ratie. Dat blijkt andermaal uit
de vele publikaties rond de
komende jubileum-herden
king, als aanvulling op de vele
duizenden boeken die de afge
lopen 25 jaar al zijn gewijd aan
John F. Kennedy. Het boekje
van Dull en Van Gelder geeft
daaraan een alleraardigst Ne
derlands tintje.
Oh ja, voor degenen die Ken
nedy niet hebben meegemaakt
en zich met enige verbazing
afvragen wat die man toen al
lemaal teweegbracht, deze uit
spraak van Harry Mulisch:
„Kennedy was een man die
een frisse wind liet waaien, ie
mand van onze eigen genera
tie. Hij was misschien toen
voor ons, wat Gorbatsjov nu
voor ons betekent".
JOS TIMMERS
Voor dit artikel is onder
meer gebruik gemaakt van
„22 November 1963, de dag
van de Kennedy-moord in
Nederland", geschreven door
Henk van Gelder en Ben
Dull. Uitgeverij: Center
Boek, Weesp. Prijs: 16,90.
Een agent van de geheime dienst sprong achterop de wagen van John F. Kennedy, kort nadat de president door de dodelijke kogels was getroffen. De opnames van
de moord bereikten Europa pas een dag later, want in 1963 werden de beelden niet per satelliet maar per vliegtuig naar Europa overgebracht. foto: ap
CHINESE INDRUKKEN
Chinese indrukken. Onder deze noemer schrijft Marilou den
Outer, in het Chinees Ou Meilou, een nieuwe serie van acht ver
halen over haar ervaringen in China. Eerder dit jaar schreef zij
ook een serie, vanuit Xiamen, een stad in Zuid-China, waar zij
verbleef in het kader van een uitwisselingsproject voor studen
ten. Vandaag over het werken in een fabriek.
milj
met 1
deeli
I
zo v
van 1
van 1
legt
0 kat
inzette
XIAMEN Het is zon
dagmorgen negen uur en
in de „Xiamen Textielfa
briek nr. 2" draaien de
ventilatoren aan de pla
fonds op volle toeren. Op
alle afdelingen wordt ge
werkt. Beneden spinnen
de machines grote klossen
katoen en verwerken die
tot lange lappen. Een ver
dieping hoger maken
vrouwen achter naaima
chines in razend snel tem
po van die lappen T-shirts
en kinderkleding. Enkele
stukken zijn bedrukt: Mic
key Mouse is favoriet,
evenals Engelstalige op
schriften als „The Ameri
can Club", waar en wat
die ook moge zijn.
De fabriek heeft een eigen
ontwerpafdeling waar afbeel
dingen en teksten worden be
dacht. Een van de tekenaars.
Yant Shaole, drinkt in het
kleine kantoor op de derde
verdieping thee met twee col
lega's en een vriend, die net is
komen binnenwippen. Van
hen komen we te weten dat de
„Xiamen Textielfabriek nr. 2"
drie jaar geleden is omge
vormd van staatsonderneming
tot joint venture. Sinds die tijd
hebben Filipijnen de helft van
de fabriek in handen. De an
dere helft is nog steeds in han
den van de stad Xiamen. Er
zijn meer dan driehonderd
werknemers, voor het meren
deel vrouwen, die dag en
nacht in drie ploegen werken.
Terwijl Yang aan het vertellen
is, dwarrelt er plotseling uit
een getralied raam schuin bo
ven ons een bundeltje geld
voor Yang en z'n collega's
naar beneden. De dames van
de salarisadministratie zijn be
zig de maandelijkse zomertoe-
slag „uit te delen". In heel
China ktijgen werknemers ge
durende de vier hete zomer
maanden vijftien yuan uitbe
taald. Dit extraatje bedraagt
ongeveer een tiende van het
maandsalaris van de arbeiders
in de textielfabriek.
Voor de export
De fabriek produceert vooral
voor de export. Op de wereld
kaart aan de muur wijst Yang
aan waarheen: het Midden
Oosten, Panama, Japan en de
Filipijnen. „Japan wil van ons
uitsluitend effen T-shirts heb
ben, de anderen willen alleen
bedrukte", zegt hij.
Dan laat hij een paar ontwer
pen van zijn hand zien. Een
afbeelding van de Grote Muur
ontbreekt niet. Hij vertelt dat
hij zijn opleiding heeft genoten
op de Kunstacademie op het
eilandje Gulangya, tien minu
ten per veerboot van de stad
Xiamen verwijderd. Dan wor
den we rondgeleid door de fa
briek en we maken kennis
met de enige drie Filipijnen
die er werken, onder wie een
vader met zijn zoon. „Zijn jul
lie gekomen om T-shirts te ko
pen? Nee? Maar rondkijken
kan ook. Hartelijk welkom",
begroet de vader ons hartelijk.
De meeste machines waar hij
het beheer over heeft, zijn na
de oprichting van de joint ven
ture geplaatst. Het zijn machi
nes uit Japan en West-Duits-
land. Sindsdien is de produktie
flink verhoogd. Als we daarop
vragen of de werknemers er
van profiteren als de zaken
goed gaan, reageert men wat
verbaasd: „Maar er wordt hier
geen winst gemaakt, hoor!".
Handschoenen
Winst wordt er wel gemaakt
in een ander Xiamens bedrijf,
een handschoenen-fabriek.
Deze is geheel in Filipijnse
handen. Beter gezegd: in han
den van één Filipijn en wel
een, die men met handschoen
tjes moet aanpakken. Als we
zijn kantoor betreden, valt on-
Dar
eet steu
foto: marilou OEftceling.
heden,c
middellijk de tegensteken koe
de T-shirt fabriek op. faandelei
koel hier, hè!", begrou-e ren'
teur R. Fernando on£yeek e
air-conditioned domeiLinde. E
zijn secretaresse ve£js gem
„Zeg mijn afspraak|staatsler
bank in de stad maaVen do
hebben daar geen air|werd he
ning en ik vind het
heet".
Als we de deur
toegang geeft tot dc
hal beseffen we wat 1
doelt. Daar, in de
zitten honderden
dicht opeen achter 1
naaimachines. Er
en efficiënt gewerkt,
stap in het fabric; t fend al;
worden de hand
grondig geïnspecteerd tenivea
test op stevigheid. Ne a<
katoen in de T-shirt f
het leer en het bont I
komstig uit China. Df
schoenen worden
teerd naar alle delen
wereld.
01 Wijkhe
t- sture
Ontslag
Een Chinese vertelt
fabriek een van de wei
Xiamen is, die met
winst draait. Ondernei
Xiamen is duur: de
hoog en per werkneme
een hoog bedrag
worden afgedragen. Dl
van de werknemers be
ongeveer tweehonderd
in de maand. Ter verge
lonen in bedrijven die
buitenlandse handen
geen joint venture zijn,
minstens zeventig yu:
maand lager. Arbeidsc
ten zijn er niet
schoenenfabriek. Men
aanschc
kingen
en dooi
making
g dienste:
Eurom.
dien de
deringe
groter 1
d premie
worder
aantrel
den gc
p voor o
langrijl
Bank 1
rentev»
het Ne
ne.tto
rentela
de ene dag op de andei steeg
den ontslagen of zelf
nemen. „Zodra in Xiam
fabriek wordt geopei
twee yuan meer salaris
vertrekt men dan ook
Men heeft geen behoel
contracten", aldus de
schoenen-maakster.
MARILOU DEN
Unilt
Als laé
cern
week
het de
waren
met 20
gulder
maand
2.202 r
lijking
terimd
van
was a
zich n
wacht!
In eer
den d<
geldt
Konin
komei
Niets
zakte
lopen
ninkli
ver
Volop
stond
emissi
aande
deel.
voor
voora
wachi
een g
Er zij
op di
kunni
Er w;
drijfsi
Groe|
half j
6 proi
half j
50,5 1
op ht
LEIDEN In de scha
duw van de verbeterde
betrekkingen tussen de
Verenigde Staten en de
Sovjetunie lijkt ook de po
litieke en ideologische
kloof tussen het Kremlin
en de Volksrepubliek
China langzaam overwon
nen te worden. Na bijna
dertig jaar gespannen be
trekkingen begint het er
op te lijken, dat Gorbats-
jovs politiek van glasnost
(openheid) ook aan het
Russische oostfront zijn
vruchten afwerpt.
zestig kwam
logische breuk tussen de beide
communistische machten. Chi
na verweet de.Sovjetunie, toen
onder leiding van Chroetsjov,
de marxistisch-leninistische
beginselen te verkwanselen.
Het was het China-na-Mao dat
in het begin van de jaren tach
tig als eerste weer toenadering
zocht tot de Sovjetunie. Vanaf
1982 zijn de bilaterale econo
mische, culturele en weten
schappelijke contacten geïn
tensiveerd. Van Russische zij
de sprak partijleider Gorbats
jov in juli 1986 in Vladivostok
een rede uit, waarin een nieu
we „Ostpolitik" werd gefor
muleerd: een politiek met ver
zoenende gebaren naar China.
In hetzelfde jaar nodigde de
Russische leider zijn Chinese
evenknie Deng Xiaoping uit
voor een ontmoeting in Mos
kou. Deze sloeg de uitnodiging
af omdat hij zich te oud voelde
om te reizen. Maar hij liet wel
weten graag nog eens de Rus
sische partijleider in China te
ontmoeten.
Drie obstakels
Het meest recente bewijs voor
de toenadering is het verloop
van besprekingen over een
probleem waar beide landen al
bijna twintig jaar over praten:
het grensverloop ten oosten
van Mongolië. China en de
Sovjetunie zouden het grootste
gedeelte van het probleem on
langs hebben opgelost. Dat
grensverloop is een van de
drie obstakels die een volledi
ge normalisatie van de betrek
kingen tussen beide landen in
de weg staan. De andere twee
zijn de Russische aanwezigheid
in Afghanistan en de steun
van Moskou aan Vietnam en
de Vietnamese bezetting van
Kampuchea.
„In de gesprekken tussen de
socialistische reuzen heeft in
feite altijd om dat grensver
loop gedraaid", zegt jurist G.P.
van den Berg van het docu
mentatiecentrum van het
Oosteuropeesrecht in Leiden.
In de vorige eeuw heeft de
Sovjetunie zich in onder meer
het verdrag van Aigun van
1858 grote gebieden toegeëi
gend. Van den Berg: „Maar
China erkent dergelijke ver
dragen niet, omdat ze door
Rusland zijn opgelegd in tijden
van Chinese zwakte. Een an
dere probleem is dat de precie
ze grenzen nooit zijn vastge
legd. In 1969 leidde het geschil
tot een gewapend treffen bij
de Damanski-eilanden, waar
bij talrijke doden vielen". Na
dien zijn beide landen over
deze kwestie gaan onderhan
delen. Die woordenwisseling
lijkt nu tot een bevredigend
einde te komen, aldus Van den
Berg. Waarmee volgens hem
het grootste struikelblok voor
toenadering uit de weg is ge
ruimd.
Kampuchea
Een tweede belangrijk obsta
kel voor China was de Russi
sche steun aan Vietnam en
aan de Vietnamese bezetting
van Kampuchea. Maar partij
leider Gorbatsjov heeft al dui
delijk gemaakt meer waarde te
hechten aan goede betrekkin
gen met China, dan aan onge
limiteerde steun aan het Viet
namese bewind. Deze koers
wijziging werd in 1986 al door
het Kremlin verkondigd. Viet
namese leiders op bezoek in
Moskou kregen destijds
woorden van gelijke strekking
te horen.
Het derde hete hangijzer
vormt de Russische aanwezig-
De Russische leider Gorbatsjov (links) en de Chinese leider Deng
Xiaoping (rechts), misschien volgend jaar samen in Peking.
foto's: ap
heid in Afghanistan. Een ob
stakel dat vooralsnog niet uit
de weg lijkt geruimd. De Rus
sen schortten eind september
hun terugtocht uit Afghanis
tan op. Van den Berg ziet dat
echter niet zo somber. Van
den Berg: „Russische woord
voerders hebben verklaard dat
de Sovjetunie alle bepalingen
stipt heeft uitgevoerd en uit
voert. De Sovjet-unie wil door
politieke overeenstemming,
dus langs vreedzame weg, de
beëindiging van de Afghaanse
oorlog".
IJzeren rijstkom
Politieke toenadering tussen
beide landen zal volgens Van
den Berg ook op economisch
terrein gevolgen hebben. Chi
na en de Sovjetunie kampen
op tal van terreinen met soort
gelijke problemen. Beide heb
ben jarenlang bijvoorbeeld op
kostbare wijze verliesgevende
ondernemingen in stand ge
houden. „De afbraak van zo'n
politiek, die in China de poli
tiek van de ijzeren rijstkom
werd genoemd, maakt slacht
offers: werklozen", aldus de
jurist.
In de Sovjetunie is een soort
gelijke ontwikkeling waar
neembaar. Van den Berg:
„Sinds vorig jaar kiest de rege
ring daar ook steeds minder
voor de overheveling van de
winsten van gezonde onderne
mingen naar verliesgevende
bedrijven".
En er zijn meer overeenkom
sten op economische gebied.
Van den Berg: „Op het terrein
van de landbouw verd
in China de commun
gaan agrariërs meer op
duele basis te werk.
twee jaar is deze tende
in Rusland te bespeur»
Sovjetunie zal nooit
gaan als China, maar zi
momenteel ook partii
boerderijen toe. Zo'n ka]
tische gedachte was tie
geleden nog ondenkbaar
Sovjetunie".
Ook op andere terrein;
signalen van de toena
aanwezig. Zo wordt
na voor het eerst sin»
tig jaar weer gewerkt
spoorlijn die beide land
de westelijke grens mof
binden. Volgens de
World Broadcast" van d»
een gebaar van China, d een 1
worden uitgelegd als he: naald
van de eerste paal voo de ki
vriendsschapsbrug naar derd;
land. Die kan worden va' een
als de Russische presid; maal
partijleider Gorbatsjov,
wordt verwacht, volgen
op bezoek komt in Chirt
BAUKJE BURGGKl tot
gene
trokl
dond
viel 1
