Schelden
is een
kunst
finale
Ogen polijsten
met
laserstraal
SOPHIE
ZATERDAG 19 NOVEMBER 1988 PAGINA 31
BRIL IN DE TOEKOMST
NIET MEER NODIG
Premier Lubbers heeft er geen zin in.
Het mag van hem. maar moeten, nou
nee. Dus zal het, hoewel het mag. niet
doorgaan. Men kent deze
gemoedstoestand van de minister
president, door Marcel van Dam in diens
betere dagen uitgebuit met de introductie
van een nieuw werkwoord, te vervoegen
als: lubberen, lubberde, heeft gelubberd.
Maar waarom precies zal paleis
Noordeinde te Den Haag, als het aan
Lubbers de Lubberaar ligt, nooit voor het
publiek worden opengesteld, terwijl het
van lubberende Lubbers best opengesteld
mag worden? Vanwege het lijk in de
kast. Daarom. Openstellingen leiden tot
rondleidingen, rondleidingen leiden tot
gidsen, giasen leiden tot lastige vragen en
voordat Lubbers er Beatrix tijdens hun
wekelijkse beraad op voor heeft kunnen
lubberen, vraagt zo'n snotneus op
schoolreisje aan de gids: is dal nou de
spiegel waarvoor koningin Sophie het
blauwe oog zat te betten waarop koning
Willem III haar had getracteerd?
Paleis Noordeinde met zijn nagalm van
noodkreten, in hel holst van menige
nacht geslaakt, 's Zomers hadden ze het
gemakkelijk, die twee. Dan woonde
koning Willem III, de overgrootvader
van Beatrix dus, op Hel Loo, terwijl zijn
gade Sophie hof hield in Huis ten Bosch
waar nu Beatrix woont. Maar 's winters
veroordeelden ze elkaar - door welk
sadisme gedreven? - tot een gezamenlijk
verblijf in hel paleis aan het Haagse
Nooraeinde. de koning in de ene, de
koningin in de andere vleugel, dat wel,
maar in hel middenstuk kwamen ze
elkaar tegen en dan vielen er klappen.
..Een wezentje van licht en zonneschijn,
louter kwikzilver", schreven tijdgenoten
over Sophie toen ze in 1830 als bruid van
erfprins Willem (koning werd hij pas in
1849) aan het Haagse hof haar
opwachting maakte. Hoe snel gedoofd
echter dat licht, gestold dat kwikzilver.
„Uit Den Haag geen nieuws", schreef ze
op 25 augustus 1842 aan haar
boezemvriendin, de Britse
diplomatenvrouw Lady Malei. „Er wordt
op een pijnlijke manier geroddeld. Ik slijt
mijn leven, vervuld van een ellendig
gevoel van volstrekte hopeloosheid". En,
op 8 februari 1848: „Ik leef van de ene
dag in de andere en zie geen mens. Wij
kunnen geen bats en geen partijen geven.
Mijn man gedraagt zich als een kind..
Precies een kind aat niet goed bij zijn
verstand is".
Dergelijke echo's galmen zo
natuurgetrouw door paleis Noordeinde
na omdat er authentieke bronnen voor
zijn: de geschriften van Sophie zelf. In de
eerste plaats haar memoires, bérustend
bij het Koninklijk Huisarchief en in de
tweede plaats haar briefwisseling met
voornoemde Lady Malei, toevallig
teruggevonden op de zolder van een
Canadese universiteit. Beide, de
memoires en de briefwisseling, zijn in
boekvorm uitgegeven. Beatrix moet
ervan op de hoogte zijn, want haar
moeder Juliana heeft ooit een eerste
exemplaar aangeboden gekregen, dus
wat valt er nou helemaal te lubberen?
Een brief van 21 november 1854. ..Mijn
man is op Het Loo geweest waar hij
allerlei proeven heeft genomen met
vuurwapens, hetgeen een arme kerel het
leven heeft gekost. Toen hij de stakker
bloedend en kreunend met verbrijzeld
gezicht zag liggen, heeft hij nog grappen
gemaakt over die grimassen. De jonge
officieren die bij hem waren, stonden als
versteend van a fschuw". Een brief van 10
juli 1858. „Stel u voor, de koning gaat
naar Wiesbaden. Na negen jaar nooit
buitenslands tq zijn geweest, reist hij nu
achter een maitresse aan, onder het
voorwendsel dat hij geneeskrachtig
bronwater nodig heeft".
Al in de wittebroodstijd van erfprins
Willem van Oranje en de 21-jarige
prinses Sophie von Württemberg, een
volle nicht van de Russische tsaar, liep
het spaak. „Hij was er", noteert Sophie
in haar memoires, „slechts op uit om
zijn macht over mij te tonen en mij ziin
wil op te leggen. Geen vrouw ter wereld
zou behagen hebben kunnen scheppen in
zijn liefdesbetuigingen. Ik kan nu met de
grootste kalmte over mijn man spreken.
Het is mij volkomen duidelijk dat hij
niet de volledige beschikking over zijn
verstandelijke vermogens heeft. Zijn
brein is slechts in bepaald opzicht
ontwikkeld en laat hem zonder een
duidelijk aanwijsbare reden in de steek.
Zijn aanvallen van razernij en
gewelddadigheid treden periodiek op; ze
komen voor in februari, juli en
augustus".
Vooral gedurende deze maanden was
koningin Sophie dus de heersende mode
dankbaar die tot aan de schouders
reikende handschoenen voorschreef.
„Daarmee kan ik verbergen dat mijn
armen bont en blauw zijn", schreef ze
Lady Malet. Welk een wereld van
treurnis welt er op uit zo'n detail. Langs
de rand van de hel moet Sophie, dat
wezentje van licht en zonneschijn, door
hellevorst Willem III ziin gejaagd. Een
gruwzaam lot waarop de neus van de
jeugd niet genoeg gedrukt kan worden.
De schoolreisjes gaan toch ook naar het
Oorlogsmuseum in Overloon? Het meest
verbazingwekkende is eigenlijk dat de
emancipatiebeweging al met lang
geleden de openstelling van paleis
Noordeinde heeft geëist. Man 1 'rouw
Maatschappij opgeheven omdat er geen
taken meer voor zijn? Lubbers zijn zin?
Kom aan. laat nog één keer de geest van
Joke Smit uit de spuitbus. Kraken die
handel.
verwensingen toe. „Het gaat hun puur
om de sport. Het gaat in rap-talk, heel
rythmisch en heel symmetrisch".
De expert: „Het merkwaardige is dat het
Nederlands zich kenmerkt door heel
veel scheldwoorden die te maken heb
ben met de geslachtsdelen". Maar ook
de afschuwelijkste ziekten zijn in scheld
woorden populair. „Duitsers en Engel
sen werken veel meer met uitwerpselen.
Shit en scheisse, dat soort scheldwoor
den kennen wij in Nederland veel min
der".
Cruyff
In zuidelijke landen moet vooral de
moeder van de persoon die wordt uitge
scholden, het ontgelden. Opnieuw de ex
pert: „Dan krijg je zoiets als God zal de
moeder die jou, vieze worm, ter aarde
heeft gebracht voor eeuwig verdoemen.
Dat is bijna literatuur. In het Engels heet
het al gauw son of a bitch. Toen Johan
'Cruyff in Barcelona uit het veld werd ge
stuurd, schold hij de scheidsrechter uit
voor hijo de puta: hoerenzoon. In zuide
lijke landen is de moeder heilig of een
hoer".
Aan welke voorwaarden moet het ideale
scheldwoord voldoen? „Het scheld
woord moet venijnig zijn en bestaan uit
twee, drie of vier lettergrepen. Drie is
mooi metrisch, met ploffende medeklin
kers als de p, de k en de t, die het woord
laten exploderen. Die kun je lekker kei
hard zeggen. De s is ook een goede
klank. Daarin kun je al je gemeenheid
meesissen. Denk maar aan slijmbal en
sloerie".
„Nee, nee", sputtert hij heftig. Zelf is hij
niet schelderig aangelegd, de Van Dale is
zijn uitlaatklep. De enige keer dat Hees
termans uit zijn slof schoot, was toen
door een stommiteit een hele week wer
ken van de computerschijf werd ge
veegd. „Klereding", moet hij hebben ge
zegd. Een uitvinder van scheldwoorden
is hij niet, slechts een beroepsmatig ver
zamelaar. „Ik scheld niet zo makkelijk.
Dat zal wel het culturele laagje zijn dat
over mij heen ligt". De computer is ove
rigens ook een zegen. Nog een jaartje en
dan is een druk op de knop voldoende
voor het uitspuwen van alle scheldwoor
den die in de Van Dale staan.
scheldcultus
Schelden kan uitgroeien tot een kunst.
Nederland heeft schrijvers die bijzonder
goed kunnen schelden. Gerrit Komrij en
Willem Frederik Hermans ontwikkelden
een hele scheldcultus. Heestermans
noemt Anna Bijns, die destijds Luther
de monnikspij van het lijf schold door
hem af te schilderen als de oplichter die
met vrouwen hoereert. Het maandblad
van het Genootschap Onze Taal wijdde
dit jaar een bijzonder artikel aan de
kunst van het schelden. En concludeert
dat geen scheldtirade zo elegant klinkt
als bij Van Deyssel. Auteurs die net de
eerste stappen op het pad van de litera-
NIJMEGEN - Een op de vijf Ne
derlanders is ver- of bijziend, maar
over tien tot vijftien jaar hoeft mis
schien niemand meer een bril of
contactlenzen te dragen. Nieuwe
behandelingsmethoden met behulp
van laserstralen zijn zo ver gevor
derd, dat er binnen afzienbare tijd
een revolutionaire doorbraak is te
verwachten in de oogheelkunde.
De meest tot de verbeelding sprekende
behandeling is het polijsten of het slij
pen van het hoornvlies. Een heel nieuwe
techniek met tal van vraagtekens en pro
blemen, maar met voldoende perspectief
om de hoop te koesteren dat de normale
bril ooit eens naar het museum wordt
verwezen.
Dat is de stellige overtuiging van onder
anderen de oogarts prof. A.F. Deutman,
hoofd van de afdeling oogheelkunde van
het Sint Radboudziekenhuis in Nijme
gen. „De laserbehandeling in de oogheel
kunde heeft de afgelopen jaren een ster
ke progressie vertoond. De verwachtin
gen die we hadden zijn op zijn soberst
gezegd bewaarheid", zegt een optimis
tisch gestemde Deutman.
Hij kreeg enige tijd geleden half brildra-
gend Nederland en de complete optische
industrie over zich heen toen hij op een
internationaal symposium voor oogheel
kundigen beweerde dat over drie tot vier
jaar brillen en dergelijke niet meer nood
zakelijk zijn. Mensen met slechte ogen
kunnen dan kiezen tussen het laten bij
slijpen van het hoornvlies met laserstra
len of toch maar de bekende bril of lens.
Gas terug
Zittend in zijn kamer in het Radboud
ziekenhuis neemt Deutman even wat gas
terug van zijn aanvankelijke optimisme.
De techniek is nog niet zo ver gevorderd
dat in de eerste helft van de jaren negen
tig de bril van het straatbeeld is verdwe
nen. Deutman spreekt liever over „een
tijdje", omdat het op dit moment heel
moeilijk is in te schatten wanneer de la
serbehandeling over een breed front kan
worden toegepast. „We hebben alleen
proeven gedaan op dieren en blinde
ogen. De resultaten daarvan zijn heel be
vredigend", nuanceert hij.
De experimenten waarop Deutman doelt
zijn in het buitenland uitgevoerd en dan
met name in de Verenigde Staten, Enge
land en Duitsland. Nederland heeft nog
geen beschikking over de bewuste „Exci-
mer-laser", die circa 350.000 gulden
moet kosten. Een aanvraag om er een te
plaatsen in het Radboudziekenhuis ligt
wel bij het ministerie, maar antwoord is
er nog niet.
De techniek komt in grote lijnen op het
volgende neer. Bijziendheid wordt ver
oorzaakt door een te sterk brekende wer
king van het hoornvlies en de ooglens.
Het brandpunt valt niet precies op, maar
voor het netvlies; een bijziend iemand
ziet voorwerpen van dichtbij wel scherp,
maar niet op afstand. Met de Excimer-
laser kan het hoornvlies als het ware op
nieuw worden geslepen, totdat de gewen
ste lichtbreking wordt bereikt. Dat geldt
ook voor verziendheid, maar dan omge
keerd. Min of plus maakt dus geen ver
schil. Het verhaal gaat overigens niet op
voor mensen die zijn aangewezen op een
leesbril. Het euvel zit dan in de ooglens
die niet meer elastisch genoeg is. Bijslij
pen van het hoornvlies leidt in dat geval
enkel tot verziendheid. Kortom, nie
mand is daarmee gebaat.
gen blindheid als gevolg van suikerziek
te. Deutman: „Suikerziekte kan ertoe lei
den dat het netvlies loslaat, zoals het be
hang op de muur kan loslaten. Vroegtij
dige signalering daarvan kan erger voor
komen, al is er wel een oogoperatie voor
nodig. De Argon-laser wordt daarna toe
gepast als een soort las, die het netvlies
weer aan het oog vastkit".
Weerzin
Sinds 1978 hebben naar schatting bijna
200.000 Amerikanen een oogoperatie
ondergaan, de radiale keratotomie, om
van de bril af te komen. Het is een tech
niek waarbij met een klein en uiterst
scherp mesje vier tot zestien sneetjes
worden gezet in het hoornvlies. De bre
kende werking van het hoornvlies wordt
dan minder, waarmee de bijziendheid
verdwijnt. Ook in Nederland is de be
handeling populair geworden, maar
Deutman moet er eigenlijk niets van
hebben. „Niemand in de officiële oog
heelkunde is een voorstander van de ra
diale keratotomie, ook in de Verenigde
Staten niet. Commercieel overigens wel
aantrekkelijk. Het is een praktijk voor
de snelle en dure jongens, die gemakke
lijk duizend dollar vragen voor een be
handeling".
Deutmans weerzin betreft vooral de on
voorspelbaarheid van de radiale kerato
tomie. „Het kan doorschieten naar de
verkeerde kant. Ik heb de complicaties
in het buitenland gezien. Ogen die voor
goed verloren zijn gegaan, terwijl dat in
wezen helemaal niet nodig is. Daar is
niets meer aan te doen. De behandeling
is onomkeerbaar. Daarentegen is de in
greep zo simpel, dat het wel eens moei
lijk is om je terughoudend op te stellen".
Dat blijkt, want ook hij heeft de behan
deling wel eens uitgevoerd. „Ik raad het
niemand aan, maar als er een is die het
per se wil
De laser is op den duur een veel beter
alternatief, meent Deutman, en boven
dien veelzijdiger. Want alleen bijziende
mensen hebben baat bij de radiale kera
totomie, omdat de sneetjes in de oogbal
de lichtbreking slechts kunnen vermin
deren. Deutman is er niet van onder de
indruk dat bijna negentig procent van de
behandelde Amerikanen tevreden tot
zeer tevreden is de omstreden techniek.
Nuchter zegt hij: „Er blijft altijd nog tien
procent over en daar zal je dan maar bij
zitten."
ROB SIEBELINK
HOOFDREDACTEUR
„DIKKE VAN DALE"
VERZAMELT
LIEDERLIJKE WOORDEN
lah
H h
'o|*
f
G/f N
cl
LEIDEN - Dr. H. Heestermans is
een echte heer. Rookt dunne si
gaartjes en spreekt met de precisie
van een horlogemaker. Twee lede
ren fauteuils rond-een antieke ka
chel. Boekenkasten groeien door
tot in het plafond. Theekopjes rin
kelen deftig. Glinsterende ogen kij
ken door goudomrande, ronde
brilleglazen. Een grijze sik zet de
puntjes op de i.
Heestermans is lexicograaf, een woor
denboekenschrijver. Sinds 1976 is hij
hoofdredacteur van het Groot Woorden
boek der Nederlandse Taal, de Van Dale
dus. Maar hij heeft ook een „neiging,
om wat voor redenen ook" om zich te
verdiepen in woorden die in woorden
boeken niet zo erg aan bod komen. Be
halve aan de „Grote Van Dale" werkt
hij in zijn statige herenhuis aan de
LRijnsburgerweg in Leiden dan ook aan
iog veel meer. Heestermans houdt van
,de ondergeschoven kindertjes van de
Nederlandse taal": erotische woorden,
clichés, dialectwoorden en scheld
woorden.
Hij schat dat de Nederlandse taal zo'n
tienduizend scheldwoorden rijk is. Ten
minste de helft daarvan wil hij binnen
circa vijfjaar hebben gerangschikt. Dat
aantal moet voldoende zijn voor de uit
gave van een wetenschappelijk verant
woord scheldwoordenboek.
In zijn jeugdjaren schreef Heestermans
al eens een erotisch woordenboek. Alsof
hij verantwoording moet afleggen voor
een jeugdzonde, zegt hij: „Ach, het ge
beurde heel toevallig. Op ons instituut
hebben wij een verzameling erotische
woorden uit de zestiende, zeventiende
en achttiende eeuw. Erotiek is toch voor
veel mensen iets dat smerig is. Eri dat is
het niet. Aan erotiek zit een heel sociale
en maatschappelijke gebondenheid".
Met schelden is het al niet veel anders.
„Wij vinden het verachtelijk als mensen
gaan schelden", zegt Heestermans.
„Schelden is ordinair. Dat doe je niet.
Maar iedereen kent ook de uitdrukking
uit zijn jeugd: schelden doet geen zeer,
slaan veel meer. Daarin kun je kernach
tig samenvatten wat de functie van
scheldwoorden is. Je reageert met de
mond je agressie af op iemand, maar
slaat hem niet. Dat lijkt me, met al dat
toenemend geweld, heel belangrijk".
„Stel je eens voor dat die twee groepen
supporters in het Brusselse Heizelsta-
dion in 1985 niet met elkaar waren gaan
vechten? Maar in plaats daarvan een
lekker <potje hadden gescholden. Dat had
negenendertig doden gescheeld".
•Nederlanders zijn niet zo geniaal in het
schelden. Daarin lopen wij achter bij de
zuidelijke landen, meent Heestermans.
Schelden geldt in die landen niet echt als
ordinair. „De mensen gaan lekker een
potje schelden. Dan is hun agressie over.
Zij maken er een soort roman van".
Schelden als sport is ook populair in
New York. Groepen zwarte jongeren
staan tegenover elkaar en voegen elkaar
Prof. A.F. Deutn
op dieren en bil
heel bevredigend
Een van de grote voordelen van de Exci-
mer-laser is de enorme nauwkeurigheid
tot op een veertigduizendste millimeter.
Deutman: „Je kunt een stukje weefsel
weghalen (wij noemen het verdampen)
en een honderdste millimeter verderop
blijft alles normaal. Dat is zo ontzettend
klein, dat ook ik me er geen voorstelling
van kan maken".
Maar er zijn ook nadelen, of beten onze
kerheden. Centraal in de problematiek
staat dat ervaring met lange-termijnef-
fecten ontbreekt. Deutman: „Wat je
hoopt is dat het hoornvlies weer over
het verdampte weefsel heen groeit. De
vraag is: gebeurt dat ook of ontstaat er
een vertroebeling? In België en Frankrijk
is het laatste herhaaldelijk voorgekomen,
terwijl ze in Engeland beweren dat het
een kwestie van techniek is. Een vraag is
ook of het hoornvlies na de laserbehan
deling in dezelfde vorm blijft of dat het
na verloop van tijd weer verandert".
Dat hoeft op zich geen onoverkomelijk
probleem te zijn. De Excimer-behande-
ling kan zonodig meermalen worden
n: We hebben alleen nog proeven gedaan
Ie ogen. Maar de resultaten daarvan zijn
FOTO: PERS UNIE
toegepast, maar zoiets blijft vervelend
voor de patiënt.
En er zijn natuurlijk grenzen aan de
groei. Ook een laser is zinloos als blind
heid eenmaal is opgetreden. „Er moet
nog een zekere mate van lichtwaarne-
ming zijn, dan kan er nog veel worden
gered. Zolang er licht is, is er hoop",
zegt Deutman. Voor de hand ligt ook
dat een oogafwijking van min of plus
drie makkelijker is te behandelen dan
min of plus veertien. „Toepassing zal
uiteindelijk beginnen met de minder
sterke afwijkingen", denkt de Nijmeegse
professor.
De Excimer-techniek is feitelijk een
ijdelheidsbehandeling, een optische face
lift. Deutman doet geen moeite dat te
verbloemen. Maar er is ook een andere,
iets oudere generatie lasers die daarmee
niets te doen heeft en puur wordt ge
bruikt tegen ziekelijke oogafwijkingen
als staar.
De meest beproefde is wellicht de Ar-
gon-laser, die al vanaf 1971 in veel kli
nieken wordt gebruikt. Deze laser is
vooral succesvol gebleken in de strijd te-
tuur hebben gezet, scheldt hij terug naar
de onderste tree van de ladder, schrijft
Onze Taal bloemrijk. Journalisten hoef
den evenmin op veel meedogen te reke
nen. Van Deyssel: „Kunt gij geen volzin
nen vinden die blinken als bajonetten in
de zon, die neersabelen als ijzel op de
schedels uwer lezers, waarom schrijft gij
dan?".
Scheldwoorden beogen iemand te ver
wensen of te beledigen. Dat is het crite
rium voor een plaatsje in het scheid-
woordenboek. Vloeken komen daarin
niet. voor. Dat is een andere cajegorie,
vindt Heestermans.
Waarom een scheldwoordenboek? Voor
iemand die 232.000 woorden in de
„Dikke van Dale" stopt, is dat een over
bodige vraag. „Het is net als met de ero
tische woorden", vertelt Heestermans,
„het is nog nooit gedaan. Het zijn
woorden die jarenlang verwaarloosd
zijn, omdat er een taboe op rust. Zij vor
men een essentieel onderdeel van het
Nederlands. Dat moet dus verzameld
worden. Ook voor de wetenschap is dat
belangrijk. Want als je weet hoe mensen
in de loop der eeuwen gescholden heb
ben, dan kun je daaruit iets afleiden
over de volksaard. Scheldwoorden geven
inzicht in de cultuur".
Heestermans vraagt de mensen hun
scheldwoorden naar hem op te sturen.
Schroom dus niet uw mini-container vol
smerige, vunzige, liederlijke, gemene en
kwetsende scheldwoorden leeg te storten
op zijn hoofd. Hij kan ertegen.
ED VAN TELLINGEN
In zijn
spaarzame
vrije tijd
verzamelt
dr. H.
Heestermans
scheld
woorden.
Alles is
welkom.
FOTO.
PERS UNIE
foicUe Qoiwadd
t
