Atrium en kantoorserre in opspraak
Bouw
Campus
begint
maart
volgend
jaar
Baan in
de bouw
trekt almaar
minder
jongeren
AMBITIEUS
KANTOREN
PROJECT
ZOETERMEER
termen van landsdelen of regio's ge
dacht", vertelt Pool.
De gemeente Zoetermeer heeft er, bij
monde van de wethouder van economi
sche zaken, het oud-Tweede-Kamerlid
Hannie van Leeuwen, steeds op gewezen
dat het belangrijker is dat een bedrijf
zich in de Haags/Zoetermeerse regio
vestigt, om het even of dat nu in Den
Haag of Zoetermeer is, dan dat het naar
elders vertrekt. Deze steeds herhaalde
„boodschap" van de wethouder was een
reactie op de wens van de gemeente Den
Haag, om een dikke vinger in de pap te
•houden bij de ontwikkeling van het
Campus-project. Zo wilde het Haagse
gemeentebestuur dat het eerst werd ge
raadpleegd, als grote Haagse bedrijven
zich op het Campus-terrein wilden vesti
gen. Hoewel de Provincie Zuid-Holland
eind 1986 heeft aangedrongen op de tot-
gische activiteiten in de biotechnische
sfeer ontwikkelen. Campus is ook be
stemd voor bedrijven die werkzaam zijn
op het gebied van computers en fijnme-
chanische produktieprocessen in de elek
trotechniek. Dit soort bedrijfsvoering
kan nü door storende omgevingsfacto
ren, zoals stof, lawaai, en trillingen vaak
niet gevestigd worden op de traditionele
industriegebieden.
Verwacht wordt dat er in toenemende
mate behoefte ontstaat aan gebouwen
waarin produktie, reparatie, opslag, on
derhoud, research en kantoorfunctie ge
combineerd voorkomen. Het Campus
project zou moeten voorzien in deze be
hoefte.
Campus mag in eerste instantie 140.000
vierkante meter groot worden. Dat is
een oppervlakte, ruim twee maal zo
groot als het gigantische ministerie van
Het Zoetermeerse Campusproject, waar
bij voorat de kantoortoren en de over
spanning over Rijksweg A 12 (Den Haag-
Utrecht) in het oog springen. FOTO: PR
standkoming van een „regeling", om
„ongewenste verplaatsingen vanuit Den
Haag te voorkomen", is dal nooit vast
gelegd. Het overleg over Campus is eni
ge tijd geleden door het Haagse gemeen
tebestuur afgekapt.
Ambitieus
Projectontikkelaar MAB, in 1985 initia
tiefnemer van dit ambitieuze kantoren
project, ziet goede kansen voor Campus.
Volgens de enige tijd geleden ontwikkel
de projectfilosofie moet Campus plaats
bieden aan bedrijven die hoog technolo
ZATERDAG 29 OKTOBER 1988 PAGINA 31
onderwijs in Zoetermeer in beslag
neemt. Daarmee wordt het project het
grootste kantorencomplex van Europa.
Tot 1992 mag volgens Gedeputeerde
Staten van Zuid-Holland hooguit 60.000
vierkante meter worden ontwikkeld, tus
sen 1992 en 1995 nog eens ten hoogste
40.000 vierkante meter en de resterende
40.000 vierkante meter na 1995. Pas
daarna wordt aan de hand van ontwik
kelingen op de kantorénmarkt in de re
gio en vooral in Den Haag, de wenselijk
heid van nog eens 50.000 vierkante me
ter bekeken. De totale investering be
draagt (volgens de huidige berekeningen)
ongeveer 500 miljoen gulden.
Het kantorenpark is het eerste naar
Amerikaans model, waarbij inpassing in
het landschap, architectuur en voorzie
ningenniveau optimaal op elkaar
worden afgestemd. Het Campus-project
wordt nu al geroemd om haar uitsteken
de bereikbaarheid, met trein en Zoeter-
meerlijn dicht in de buurt en ruime par-
keerfaciliteiten. Bovendien wordt de
goede „zichtrelatie" en herkenbaarheid
van Campus vanaf de A 12 als een groot
voordeel genoemd. Een hoge kantoorto
ren zou ondermeer dienst kunnen doen
als herkenningsteken van veraf. Een
overbouwing van de rijksweg, van be
lang voor het langzaam verkeer dat van
Noord- naar Zuid-Zoetermeer wil (en
omgekeerd) zou vele voorzieningen in
zich moeten herbergen, zoals restau
rants, koffieshops en andere horecabe
drijven, een fitnesscentrum, reisbureau,
VVV-kantoor en andere baliekantoren
en winkels. Dit deel van het plan staat
overigens pas voor de tweede helft van
de jaren negentig gepland.
AXEL WIEWEL
van gebouwen met atriums en serres
niet kan tegenhouden. Volgens hem had
de inspectie slechts wat schoten voor de
boeg gegeven. „We hebben de architec
ten alleen willen waarschuwen dat zij be
zig zijn met dingen, die risico's met zich
meebrengen", aldus Schalkoort.
Toch noemde de Arbeidsinspectie in de
Haagse Post van 6 augustus het ontwerp
van Hoogstad nog „een rampgebouw".
Veel ambtenaren van VROM hebben
eveneens grote bezwaren tegen de serres
in het nieuwe gebouw. Deze bezwaren
werden tijdens het symposium nog eens
verwoord door- VROM-architect R.J.
Grubbe. Hij stelde onder meer dat
Hoogstad een gebouw op de eerste plaats
beschouwt als een kunstwerk, in plaats
van een ruimte waarin mensen moeten
werken.
Zijn secretaris-generaal, drs. W. Lem-
stra, vindt echter, zo liet hij aan de
Haagse Post weten, dat zijn ambtenaren
„niet zo moeten zeuren". En dat gold
ook voor de Arbeidsinspectie en de
Rijksgezondheidsdienst (die eveneens
kritiek heeft op het ontwerp red.). Lem-
stra stelde: „Er is een uitvoerige in
spraakronde geweest; iedereen kon zijn
mening geven. Een commissie van drie
onafhankelijke deskundigen heeft de kri
tiek onderzocht en presenteerde op basis
daarvan een rapport van aanbevelingen,
waarmee de architect in zijn ontwerp re
kening heeft gehouden". Daarmee was
voor hem de kous af.
Shell
Een Haags voorbeeld van atriums is on
der meer te vinden in het nieuwe hoofd
kantoor van Shell aan de Carel van By-
landtlaan. Dit gebouw, dat in mei 1986
officieel werd geopend, telt maar liefst
drie atriums. En volgens Shell-woord-
voerder Bonder is het prettig werken in
de kantoorruimten, diq uitkijken op
deze binnenpleinen. „Onze ervaringen
zijn goed", aldus Bonder, die de opwin
ding over de atriums dan ook niet goed
kan plaatsen.
De gemeente Den Haag heeft al laten
weten dat van het schrappen van het at
rium in het nieuwe stadhuis geen sprake
kan zijn. Daarmee zou immers het hele
ontwerp van Richard Meier in duigen
vallen. En bij het ministerie van VROM
wordt geredeneerd dat de nieuwe bepa
lingen in de arbo-wet pas rechtsgeldig
zullen worden, als al is begonnen met de
bouw van het nieuwe ministeriecom
plex. De bedoeling is dat op 1 maart
1989 de eerste paal de grond m gaat. En
omdat de nieuwe regels alleen van toe
passing zijn op nieuwe bouwplannen,
ontspringt het ontwerp van Hoogstad de
dans.
GÉ ANSEMS
ZUIDLAREN - De belangstelling
van jongeren om in de bouw te
gaan werken loopt steeds verder te
rug. Tegelijkertijd is er een almaar
groeiende behoefte aan goed opge
leide vakmensen.
Volgens voorzitter J. Nietsch van het
Nederlands Verbond van Ondernemers
in de Bouwnijverheid (NVOB) zullen de
bouwbedrijven veel creativiteit moeten
gebruiken om de bedrijfstak weer aan
trekkelijk te maken voor jongeren. Hij
denkt daarbij in de eerste plaats aan ver
betering van de arbeidsomstandigheden
en aan de toepassing van „mensvriende
lijk" materiaal en materieel.
Nietsch is er tegen dat de overheid zich
bemoeit met sturing van de technologi
sche ontwikkeling in de bedrijfstak. Hij
gelooft dat de bouw daarvoor zelf moet
zorgen. In dit verband pleit hij voor de
uitwerking van de plannen van de com
missie-Dekker om de technologische
vernieuwing vanuit de branche-organisa
ties vorm te geven. Zo onderzoekt het
NVOB momenteel of het mogelijk is ei
gen technische centra op te richten.
Voor 25.000 volwassen werknemers in
de bouwnijverheid is een regeling van
kracht geworden voor het volgen van
twee scholingsdagen per jaar. Zij kunnen
beroepsgerichte cursussen volgen die
zijn gericht op vaktechnische aspecten
alsmede sociale en organisatorische
vaardigheden. In het kader van de nieu
we cao bereikten partijen vorig jaar een
compromis over de arbeidstijdverkor
ting: de 37-urige werkweek zou worden
ingevuld met zeventien roostervrije da
gen en twee scholingsdagen.
Cao-afspraak
De regeling voor de scholingsdagen is
een uitwerking van deze cao-afspraak.
De werkgevers storten 0,8 procent van
de loonsom in een scholingsfonds. Het
fonds kan worden aangesproken ter
compensatie van verletkosten. Ook is
het nu mogelijk 75 procent van de cur-
suskosten (met een maximum van 100
gulden per cursist per dag) vergoed te
krijgen. Daarvoor staat het Opleidings-
en Ontwikkelingsfonds voor de Bouw
nijverheid borg.
Het recht op scholingsverlof geldt voor
alle werknemers in de bouw die de vak
opleiding achter de rug hebben. De term
„volwassenenscholing" wordt gebruikt
om het onderscheid met het leerlingen
stelsel aan te geven. Voor het eerste
geldt derhalve geen leeftijdsgrens.
ZOETERMEER - De bouw van
het kantorenproject Campus begint
1 maart volgend jaar. Dan wordt
de eerste paal geslagen voor een
kantoor van John Brown Engineers
Constructors BV. Ook het Cen
traal Bureau van de Tuinbouwvei
lingen in Nederland gaat zich er
vestigen. Met de bouw van het
John-Brownkantoor wordt een be
gin gemaakt met het veelbesproken
kantorenpark langs Rijksweg A 12
(Den Haag-Utrecht), ter hoogte
van Zoetermeer.
Volgens de heer E. Pool van de gemeen
telijke afdeling voorlichting in Zoeter
meer, is het wachten nu op de goedkeu
ring van het bestemmingsplan Rokke-
veen kantoren I door Gedeputeerde Sta
ten. „Dat wordt naar alle waarschijnlijk
heid nog deze week goedgekeurd. Pas
dan kunnen wij beginnen met de gerich
te „werving", vertelt Pool. „Dan kunnen
we de boer op om bedrijven te interesse
ren in dit project. We moeten nu nog
wat terughoudend zijn en ons beperken
tot informatieverstrekking. Van acquisi
tie is nog geen sprake".
Boodschap
Zo stond de gemeente Zoetermeer wel
met een stand op het zogenaamde Ex
portforum '88, dat op 25, 26 en 27 okto
ber in het Zweedse Göteborg werd ge
houden. „Daar infomeerden wij uiter
aard over Zoetermeer en over het Cam
pus-project, maar ook over de werkgele
genheid in de regio, de nabijheid van de
wereldhaven Rotterdam, de luchthaven
Schiphol en Amsterdam en Den Haag",
vertelt de voorlichter. „Voor de toekom
stige gebruikers van bedrijfsruimtén
waar het Campus-project het van moet
hebben, doet het meestal niet ter zake in
welke gemeente een voor hen interessant
project is gevestigd. Er wordt meer in
■ont
ik t
voc
M
2
flan
ïn
DEN HAAG - Het met glas over
dekte binnenplein, het atrium, is
nog een betrekkelijk nieuw ver
schijnsel in de Nederlandse kanto
renbouw, dat echter steeds meer
terrein wint. Het fenomeen speelt
al een aantal jaren een belangrijke
rol in de moderne Amerikaanse
kantoorarchitectuur. Mede onder
invloed hiervan (Amerika geldt
momenteel voor veel Nederlandse
architecten als een gidsland) maak
te het atrium ook in ons land met
succes zijn opwachting. Inmiddels
heeft echter de Arbeidsinspectie het
atrium tot „ongewenste vreemde
ling" verklaard.
De inspectie liet de afgelopen zomer we
ten dat het plan voor de bouw van het
nieuwe Haagse stadhuis, een geesteskind
van de Amerikaanse architect Richard
Meier op gespannen voet staat met de
toekomstige bepalingen in de algemene
arbeidsomstandighedenwet (arbo). Het
hoofdbestanddeel van Meiers ontwerp
bestaat namelijk uit een atrium, waar
kantoorruimten op uitkijken. De ambte
naren, die in deze ruimten moeten wer
ken, blijven hierdoor verstoken van di
rect daglicht. Ze kunnen bovendien niet
naar buiten kijken en de ramen kunnen
niet naar buiten worden geopend. Een
ander „slachtoffer" van de Arbeidsin
spectie is het ontwerp van de architect
professor Jan Hoogstad voor de nieuw
bouw van het ministerie van volkshuis
vesting en ruimtelijke ordening (VROM)
naast het Haagse Station Centraal.
Hoogstad heeft zich niet „bezondigd"
aan atriums maar aan kantoorserres.
Zijn ontwerp, een mammoetkantoor met
zestien verdiepingen, is te vergelijken
met een kam, met aan weerszijden vijf
tanden. In de rug van de kam en in de
tanden heeft Hoogstad kantoorruimten
gesitueerd. De kantoren kijken allemaal
uit op enorme glazen serres tussen de
tanden van de kam. Hierdoor moeten de
3100 VROM-ambtenaren, die hier ge
huisvest worden, het eveneens doen
zonder direct contact met de buitenwe
reld. Hoogstad koos voor serres om het
probleem te ondervangen dat ambtena
ren die hun raam open zetten, worden
overspoeld door het lawaai van het
drukke verkeer in de buurt. De serres
bieden bovendien de mogelijkheid om
ook de ramen op de bovenste verdiepin
gen open te zetten, wat volgens deskun
digen vanwege de windsterkte op die
hoogte anders niet mogelijk zou zijn.
Concept
De nieuwe arbo-bepalingen zijn vervat
in het concept „Veiligheidsbesluit rest
Een van de drie atriums in het Shellgebouw aan de Carel van Bylandtlaan.
Nieuw fenomeen m de kantorenbouw
groepen". Dit besluit is gebaseerd op de
arbo-wet en handelt over de inrichting
van kantoren, winkels, magazijnen enzo
voorts. Daarvoor bestaan op dit mo
ment nog geen regels. Wel voor de in
richting van fabrieken en werkplaatsen.
Het concept-besluit is op dit moment
echter nog niet geldig. Zo moet onder
meer het parlement er zich nog over bui
gen. Het is echter, zo bleek onlangs tij
dens een symposium voor architecten
over atriums en serres, georganiseerd
door het Haagse pr-bureau WEB (Woord
en Beeld mediaprojecten), nog maar de
vraag of het nieuwe „Veiligheidsbesluit
restgroepen" de bouw van atriums daad
werkelijk verbiedt. Volgens de Amster
damse advocaat mr. L.G. Eykman, die
het symposium leidde vanwege zijn bij
zondere belangstelling voor de architec
tuur, is de tekst van het concept-besluit
op dit punt niet duidelijk. Tijdens de
bijeenkomst bleek dat Hoogstad en pro
fessor Herman Herzberger, de bouw
meester van het nieuwe gebouw van het
ministerie van sociale zaken, dat mo
menteel verrijst op de hoek van de
Schenkkade en de Laan van Nieuw
Oostindiè, weinig begrip konden opbren
gen voor de houding van de Arbeidsin
spectie. Hoogstad merkte onder meer
op: „Als de arbo-freaks hun zin krijgen,
ontstaan er dunne plankvormige gebou
wen, waar iedereen een plek aan het
raam heeft. De meest ellendige gebouw-
vorm uit de geschiedenis van de bouw
kunst wordt dan bij maatregel van be
stuur zalig verklaard. Het zijn gebouwen
zonder interieur of binnenruimte, we
zenloze gebouwen zonder hart. Het gek
ke is dat de arbo-wet in spé het maken
van dit soort gebouwen bevordert, ter
wijl daarover juist zoveel klachten zijn.
Men bevordert dus wat men denkt te be
strijden".
Inspecteur Lastdrager van de Arbeidsin
spectie waarschuwde deze zomer dat de
ambtenaren die straks in de nieuwbouw
van Hoogstad moeten gaan werken, last
kunnen krijgen van het zogeheten „sick
building syndrome", dat zich uit door
verschijnselen als hoofdpijn, vermoeid
heid en misselijkheid. Hoogstad daaren
tegen beweerde dat de door hem ontwor
pen serres juist een antwoord zijn op het
sick building syndrome. Volgens hem is
er ook geen enkel wetenschappelijk be
wijs dat het gebrek aan uitzicht ziekma
kend zou zijn.
Domme regelingen
Het probleem van de architecten is, zo
bleek op het symposium, dat het belang
van de architectonische kwaliteit moei
lijk te meten is. Hoogstad: „Daarom is
het ook niet uit te leggen wat het belang
van de architectuur is voor de arbeids
omstandigheden. Hierdoor is het gevaar
van de komst van domme regelingen,
zoals die nu dreigen te ontstaan op het
punt van het uitzicht, levensgroot".
Professor Herzberger vreesde dat de
nieuwe regelgeving domweg tot een be
knotting van de architectuur zal leiden.
Hij waarschuwde: „Het is heel makkelijk
om in één weekeinde een gebouw te ont
werpen dat voldoet aan de eisen van de
Arbeidsinspectie, maar toch een rot ge
bouw is. Daarvan staan er al te veel in
ons land".
Opvallend was de uitspraak van de heer
Schalkoort van de Arbeidsinspectie, die
denkt dat de nieuwe wetgeving de komst
£eidóc0ou^ant'
