'finale
Praagse Lente
verstikt in angst
van broederlanden
Perestrojka is rehabilitatie van Dubcek c.s.
'CcidóGSouxant'
ZATERDAG 20 AUGUSTUS 1988 PAGINA 27
Precies twintig jaar geleden, in de nacht van 20 op 21
augustus 1968, drongen Sovjetrussische, Oostduitse,
Poolse, Bulgaarse en Hongaarse troepen
Tsjechoslowakije binnen om een einde te maken aan
„het socialisme met een menselijk gezicht". Acht
maanden tevoren was de stalinistische partijleider
Antonin Novotny vervangen door Alexander
Dubcek. Binnen enkele weken was vrijwel alles in
Tsjechoslowakije veranderd. De communistische
partij werd populair als nooit tevoren en hervormers
als Dubcek, Smrkovsky, Cernik en Svoboda voelden
zich door de vrijheid van het woord niet bedreigd
maar juist gesteund. Doch in Moskou, Oost-Berlijn,
Warschau, Sofia en Budapest groeide de angst voor
deze vrijheid en na 33 weken Praagse Lente sloegen
de broederlanden toe.
PRAAG - Het was die 20e augus
tus de zesde warme zomerdag op
rij en de bierhuizen in de Praagse
binnenstad hadden een record-om
zet. Het terras van het Jaltahotel
was vol westerse toeristen die naar
de avondlijke pantoffelparade op
het Wenceslausplein keken. Hier
en daar stonden groepjes passanten
druk te discussiëren, maar de span
ning die sinds begin juli had ge
heerst leek iets afgenomen.
In het gebouw van het Centrale Comité,
aan de oever van de Moldau, heerste
grote bedrijvigheid. Op de derde verdie
ping vergaderde het partijpresidium on
der leiding van Alexander Dubcek.
Hoofdpunten op de agenda waren een
boze brief van Leonid Brezjnev en een
rapport over de politieke situatie in het
land. Dit was samengesteld door Draho-
mir Kolder en Alois Indra, beiden verte
genwoordigers van de dogmatische vleu
gel, en vol kritiek op de Praagse Lente.
Tegen half tien was men het er in het
presidium over eens dat er niet gespro
ken kon worden over een „contrarevolu
tionair gevaar", zoals Brezjnev in zijn
brief veronderstelde en zoals in Polen en
de DDR werd beweerd. Alexander Dub
cek stond op het punt de discussie af te
ronden toen premier Cernik uit dé ver
gadering werd weggeroepen. Enkele
ogenblikken later keerde hij doodsbleek
terug. „Het is zover!", stamelde hij, „de
bezetting is begonnen". En na zich ver
mand te hebben vertelde hij wat hij zo
juist had gehoord. Op de Praagse lucht
haven waren twee Sovjetrussische mili
taire vliegtuigen geland; het vliegveld
was hermetisch afgegrendeld.
Terwijl het partijpresidium een protest-
verklaring opstelde werd aan de andere
zijde van de Moldau het Hrad'cin, het
paleis van de president, door Sovjetrus
sische tanks omsingeld. Rond midder
nacht overschreden Poolse, Oostduitse,
Hongaarse en Bulgaarse tanks de
Tsjechoslowaakse grens. De Praagse
Lente was haar laatste uren ingegaan.
Democratie
De democratische revolutie die tot de
Praagse Lente had geleid was al in 1966
op de universiteiten begonnen, lang
voordat westerse studenten zich roerden.
Hoogleraren, studenten, schrijvers en
kunstenaars gingen hand in hand in hun
verzet tegen het bewind van Antonin
Novotny, een achter zijn bureau ver
grijsde apparatsjik.
Op 30 oktober 1967 was het Centrale
Comité bijeengekomen. Na twee dagen
vergaderen werd in een communiqué
meegedeeld dat „de partij de leidende
politieke kracht" en „het organisme van
de leiding van de socialistische maat
schappij" was. Intussen leverden in de
Praagse wijk Strahov enkele duizenden
demonstrerende studenten slag met de
politie.
Later werd bekend dat Alexander Dub
cek bezwaar had gemaakt tegen de for
mulering „leidende rol van de partij" en
dat hij voor meer democratie in de par
tijstructuur had gepleit. Zo werd Dubcek
onbedoeld en ongewild leider van de op
positie tegen Novotny op wiens aftreden
steeds nadrukkelijker werd aangedron
gen.
Novotny besloot tot een vlucht naar vo
ren en nodigde de Sovjetrussische partij
leider Leonid Brezjnev uit voor een blik
sembezoek aan Praag. Dat vond plaats
op 8 december. Brezjnev merkte dat de
stemverhouding in het partijpresidium
vijf tegen vijf was en hij stelde een com
promis voor: Novotny zou president
blijven, maar als partijleider aftreden.
Hij liet het aan het presidium over wie
de nieuwe eerste secretaris zou worden
(„Dat is uw zaak!"), maar liet doorsche
meren dat hij wel voelde voor Dubcek
die zijn opleiding in de Sovjetunie had
gehad.
Applaus
Op de eerste zitting in het nieuwe jaar,
begin januari, koos het Centrale Comité
Alexander Dubcek tot partijleider. Vanaf
dat moment begonnen zich in Tsjecho
slowakije veranderingen te voltrekken
die weldra groot opzien zouden baren.
De meest drastische maatregel was de
opheffing van de perscensuur met het
gevolg dat de kranten werden overstelpt
met ingezonden brieven, klachten, ver
klaringen, resoluties en ideeën. Het cen
trale punt waar alles om draaide was
niet, zoals de dogmatici hadden ge
vreesd, afschaffing van het socialisme,
maar democratisering. Alexander Dub
cek nam daarbij zelf het voortouw. Op 2
maart 1968 bezocht hij een staalfabriek
in Kladno. In zijn toespraak tot de ar
beiders zei hij onder meer: „De reden
waarom wij almaar hameren op een de
mocratische geest is deze, dat wij de be
volking willen winnen voor een meer ac
tieve deelname aan de verwerkelijking
van onze politiek en aan de doelstellin
gen van ons socialisme. Dat is het be
langrijkste beginsel, ook wanneer veel
mensen wellicht schrik hebben voor de
mocratisering".
Na afloop van zijn toespraak kreeg Dub
cek een tien minuten durend applaus,
hij werd op de schouders genomen en
door de arbeiders de fabriekshallen
rondgedragen. Nog geen twee maanden
nadat hij Novotny was opgevolgd had
hij het door de communisten al lang ver
loren pleit bij de arbeiders weer gewon
nen.
Enkele dagen voor Dubceks toespraak in
Kladno had ook voor Novotny's presi
dentschap het laatste uur geslagen. De
oer-conservatieve en met de president
bevriende generaal-majoor Jan Sejna
bleek staatseigendommen verdonkere
maand te hebben. De man die menige fi
lippica had gehouden tegen „de onzede
lijke Tsjechische filmkunst" wist aan ar
restatie te ontkomen door eind februari
naar het Westen te vluchten in gezel
schap van zijn jeugdige maitresse.
Argwaan
De kritiek op het Novotny-tijdperk
barstte nu pas goed los en op 21 maart
maakte de gehate president zijn aftreden
bekend. De partijleiding stelde de 73-ja-
rige oud-commandant van de Tsjechi-
Boven: Een inwoner van
Praag daagde op de ochtend
van die 21e augustus de be
manning van een Russische
tank uit hem neer te schie
ten. Later vielen er schoten
waardoor hij dodelijk werd
getroffen.
FOTO: DPA
Het viertal dat probeerde te
redden wat er te redden was
bevond zich nog in Moskou
toen er in Praag al prent
briefkaarten werden ver
kocht met de afbeeldingen
van Dubcek, Svoboda, Cer
nik en Smrkovsky. De tekst
tussen de foto's luidt: „Wij
waren met jullie, wij zijn
met jullie".
FOTO: PERS UNIE
sche troepen in de Sovjetunie, generaal
Ludvik Svoboda, kandidaat voor het
presidentschap. Op 30 maart werd hij
vrijwel unaniem door de Nationale Ver
gadering gekozen.
De affaire-Sejna. die in de Tsjechoslo
waakse media breed was uitgemeten,
werd in de andere Oosteuropese landen
doodgezwegen. Ook over de strekking
van Dubceks hervormingen werd in de
broederlanden niets gepubliceerd. De
argwaan was groot. Maar in Moskou was
men beréid de nieuwe leiding in Praag te
dulden zolang de communistische partij
de baas bleef en op alle punten een poli
tiek voerde die strookte met de belangen
van de Sovjetunie.
De „grote drie" van de Praagse Lente,
Dubcek, Smrkovsky en Cernik, waren
niet van plan die belangen te dwarsbo
men. Integendeel, zij wezen er herhaal
delijk op dat Tsjechoslowakije nooit het
Oostblok zou verlaten of de Sovjetunie
de rug zou toekeren. Zij trokken ook al
tijd één lijn met Moskou tegen de zelf
standige buitenlandse politiek van de
Roemenen en toonden zelfs begrip voor
de Russische achterdocht.
Rudolf Strobinger, hoofdredacteur van
het christen-democratische dagblad Li-
dova demokracie (Volksdemocratie) zei
daarover in een persoonlijk gesprek:
„We moeten voorzichtig zijn. In Mos
kou en Oost-Berlijn wordt elk woord dat
hier gezegd wordt zwaar gewogen. Na
tuurlijk denken wij westers, maar alleen
al om economische redenen kunnen wij
ons niet losmaken van de Sovjetunie.
Elke auto die hier rijdt, loopt op Russi
sche benzine. Twee van de drie broodjes
die u hier eet zijn van Russische tarwe
gebakken. Vrijwel alle grondstoffen die
wij nodig hebben komen uit de Sovjetu-
Confrontatie
Maar vooral Oost-Berlijn en Warschau
begonnen te stoken. Het Gomulka-
bewind in Polen had het aan de stok
met hoogleraren en studenten die inspi
ratie putten uit de gebeurtenissen in
Tsjechoslowakije. De Oostduitse stali
nistische partijleider Walter Ulbricht
vreesde vooral dat Tsjechoslowakije zich
meer op de Bondsrepubliek zou gaan
richten en dat dit ten koste zou gaan van
de betrekkingen met de DDR. Uiteinde
lijk vonden zij gehoor bij de Russen.
De eerste confrontatie vond eind maart
in Dresden plaats op een conferentie van
partijleiders. Dubcek kreeg de wacht
in de vorm van een formele
afbakening van de ruimte waarbinnen
hij mocht manoeuvreren. Daarna kwam
de zenuwoorlog van het Warschau Pact
(zonder Roemenië) tegen Tsjechoslowa
kije pas goed op gang. Herhaaldelijk
moest Dubcek zich in Moskou komen
verantwoorden. Op 4 mei bijvoorbeeld
kreeg hij de formele eis voorgelegd om
zich ideologisch te conformeren en de
politieke contacten met de Bondsrepu
bliek te verbreken. Dubcek gaf niet toe.
De druk werd versterkt doordat de mili
taire manoeuvres van het Warschau
Pact (eveneens zonder Roemenië), die
volgens plan half mei aan de grenzen
van Tsjechoslowakije begonnen waren,
begin juni onverwachts tot Tsjechisch
grondgebied werden uitgebreid. Half juli
verzonden de vijf partijen (van de overi
ge landen van het Warschau Pact zonder
Roemenië) een ultimatieve brief waarin
zij van Dubcek eisten dat hij zijn libera-
liseringsbeleid zou ombuigen en met
name de persvrijheid ongedaan zou ma
ken.
Catastrofe
Op 29 juli kwam het voltallige Sovjet
russische Politburo naar het Slowaakse
grensplaatsje Cierna nad Tisou om met
het Tsjechoslowaakse presidium en pre
sident Svoboda overleg te plegen. De
bijeenkomst duurde twee dagen. Vervol
gens kwamen de leiders van de vijf or
thodoxe partijen en Dubcek en de zijnen
in Bratislava bijeen om een overeen
komst te sluiten. Deze hield in dat Dub
cek zijn liberaliseringsprogram kon uit
voeren, maar dat hij zich nauwer zou
aansluiten bij het Warschau Pact en de
Comecon en dat de Tsjechische media
hun kritiek op de broederlanden zouden
staken. Het leek er op dat de druk van
de ketel was en in Praag haalde men op
gelucht adem. De catastrofe was echter
al onafwendbaar. In de nacht van 16 op
Vier uren heeft Michail Gorbatsjov no
dig gehad om op de eind juni in Moskou
gehouden partijconferentie een beknopte
samenvatting van zijn ambitieuze plan
nen te geven. In Gorbatsjovs eigen tref
woorden geformuleerd komt het hele
com plex perestroj ka-glasnost-democrati-
sering op het volgende neer.
Scheiding van de machten: regering en
partij hebben elk hun eigen specifieke
taak; het parlement moet een echt con
trolerend orgaan worden;
Opheffing van de censuur: journalisten,
schrijvers, cineasten moeten ongestraft
de waarheid kunnen zeggen, schrijven en
uitbeelden;
Democratische opbouw van het partij
apparaat: partijleden en niet-partijleden
moeten in de communistische partij de
garantie van hun vrijheden, rechten en
belangen zien;
Democratisering van het economische
leven: de economie moet bevrijd worden
van de bureaucratische druk om zich be
ter te kunnen oriënteren op de markt.
Natuurlijk, aldus de opsteller van dit
program, moet dit alles binnen het kader
van het socialisme worden gerealiseerd,
maar „door de democratisering kan en
moet het socialisme attractiever
worden".
Dit laatste had inderdaad door Gorbats
jov gezegd kunnen zijn. In feite heeft hij
een dergelijke gedachte ook menigmaal
uitgesproken, maar hier gaat het om een
citaat uit een redevoering die twintig
jaar geleden in een staalfabriek in het
Tsjechische Kladno werd gehouden door
de toenmalige partijleider van Tsjecho
slowakije Alexander Dubcek. En boven
staande samenvatting van een socialis
tisch vernieuwingsprogram slaat welis
waar inderdaad op de ideeén van Gor
batsjov, maar het is tevens de korte in
houdsopgave van het actieprogramma
„De weg van Tsjechoslowakije naar het
socialisme". Dit werd op 5 april 1968,
eveneens twintig jaar voor Gorbatsjovs
optreden in Moskou, door het Centrale
Comité van de Tsjechoslowaakse com
munistische partij wereldkundig ge
maakt. Ook de inleidende zin van dit ac
tieprogramma had van Michail Gorbats
jov kunnen stammen: „Het gaat er om
de oorzaken van de diepe maatschappe
lijke crisis te overwinnen".
Dat dergelijke woorden en een dergelijk
program in de Sovjetunie nu wel en toen
geen applaus kregen markeert een van
de weinige verschillen tussen Praag-'68
en Moskou-'88.
Spook
Dubceks experiment (democratisering
van het communistische systeem, het so
cialisme met een menselijk gezicht) was
overigens niet uit de lucht komen vallen.
Twaalf jaar eerder had „het spook van
de vernieuwing" op twee andere plaat
sen in Oost-Europa zijn kop opgestoken.
De „Poolse oktober" van 1956 wilde
economische hervormingen, culturele en
politieke vrijheid en nationale onafhan
kelijkheid brengen. Dat dit laatste niet
gerealiseerd kon worden werd de Polen
spoedig door de Russen duidelijk ge
maakt. Het economische experiment
kreeg geen kans en de culturele en poli
tieke vrijheden werden geleidelijk weer
ingeperkt.
In Polen bleef sinds 1956 echter toch
iets hangen van het socialistische experi
ment en opeenvolgende partijleiders
probeerden telkens weer de draad op te
nemen, de een, zoals Edward Gierek,
met minder, de ander, als Wojciech Ja-
ruzielski, met een beetje meer succes.
De Hongaren hadden met hun „Oktober
1956" nog veel minder geluk. Ook in
Hongarije ging het om democratisering.
Doch de Hongaarse communistische
partij verlpor al direct de greep op de ge
beurtenissen en de nieuwe democrati
sche regering maakte de begrijpelijke
doch fatale vergissing het uittreden van
Hongarije uit het een jaar tevoren tot
stand gekomen Warschau Pact aan te
kondigen. Het daaropvolgende Sovjet
russische ingrijpen liet ook van de socia
listische hervormingen weinig over en
Hongarije moest weer bij nul beginnen.
De meest vergaande revolutie binnen
het socialistische systeem vond plaats in
Joegoslavië, waar na de breuk met Mos
kou in 1948 het arbeiderszelfbestuur een
stap op weg naar economische democra
tisering betekende. En de economische
decentralisatie maakte het scheppen van
meer politieke vrijheid voor de burgers
onvermijdelijk.
De Tsjechoslowaakse hervormers spie
gelden zich vooral aan de Joegoslavische
communisten en hun beknopte actiepro
gramma „De weg van Tsjechoslowakije
naar het socialisme" was een aangepast
uittreksel van het tweehonderd pagina's
dikke Joegoslavische „Ljubljana-pro-
gramma" uit 1958.
Afgedwongen
Welk model van hervormingen men ook
neemt, het Poolse, het Hongaarse, dat
van Tito, van Dubcek of van Gorbats
jov, zij hebben alle gemeen, dat zij altijd
door economische omstandigheden
worden afgedwongen.
De factoren die in de tweede helft van
de jaren zestig in Tsjechoslowakije tot
het plan voor economische hervormin
gen leidden waren dezelfde als die welke
Gorbatsjov tot zijn perestrojka-ideeën
brachten. In beide landen was het verou
derde bureaucratische planeconomische
systeem niet in staat om een moderne
technologische en marktgerichte produk-
tie te garanderen. De centralistische
planning moest plaats maken voor een
op het profijtbeginsel stoelend en zelf
standig produktiebeleid van de bedrij
ven.
De Praagse Lente en perestrojka putten
uit dezelfde inspiratie. Evenals Dubcek
wil ook Gorbatsjov socialisme verbin
den met democratie. In de praktijk bete
kent dat meer efficiency, een grotere
produktiViteit van de economie en in
tensievere deelname van de burgers aan
het politieke en maatschappelijke leven.
„Wij zien het socialisme als een staatsor
de van het echte, werkelijke humanisme
waarin de mens inderdaad de maat van
alle dingen is", zei Gorbatsjov in zijn
toespraak tot de partijconferentie. Het
zelfde bedoelde Dubcek wanneer hij
over „socialisme met een menselijk ge
zicht" sprak.
Er zijn echter ook verschillen. Tsjecho
slowakije is een klein land met slechts
twee volkeren, Tsjechen en Slowaken,
maar het kan bogen op een rijke demo
cratische traditie. De Sovjetunie daaren
tegen is een supermacht met meer dan
honderd nationaliteiten die op enkele
uitzonderingen na nooit democratie heb
ben gekend.
Van des te meer belang is het, dat na de
mislukte hervormingen van Hongarije
en Polen in 1956 en van Tsjechoslowa
kije in 1968 nu het initiatief uit het
Kremlin komt. Want ongeacht hoe Gor
batsjov zich daarover uitlaat betekent
zijn perestrojka in feite een rehabilitatie
van de Praagse Lente. Twintig jaar gele
den heeft Grote Broer een experiment
vernietigd waaraan hij zich nu zelf
waagt. Gorbatsjov hoeft echter niet bang
te zijn voor een militaire ingreep van
Praag, Warschau of Budapest, doch
hoogstens voor de tanks uit zijn eigen
Moskou. Want Dubceks erfenis is nog
steeds omstreden.
LEO VAN VLIJMEN
17 augustus nam het Sovjetrussische Po
litburo het besluit voor een militaire in
terventie.
Om zes uur in de ochtend van de 21e
augustus vroeg de bevelhebber van de
binnenrukkende Warschau-Pacttroepen,
generaal Pavlovski, belet bij president
Svoboda. Hij werd vergezeld door Alois
Indra, die de avond tevoren met vier an
dere leden van het partijpresidium tegen
de protestverklaring had gestemd. Indra
legde de president een lijst voor met de
namen van conservatieve partijleden
met wie hij een nieuwe regering wilde
vormen. Svoboda weigerde.
Het gebouw van het Centrale Comité
was inmiddels door Sovjetsoldaten be
zet. Dubcek werd gearresteerd toen hij
in zijn werkkamer aan het telefoneren
was. Ook Smrkovsky werd gearresteerd
en naar het vliegveld gebracht, waar pre
mier Cernik al was gearriveerd. Tijdens
de vlucht naar Moskou moest het drietal
geboeid op de vloer zitten. Naar
Smrkovsky later vertelde waren zij er
alle drie van overtuigd dat er in Moskou
korte metten met hen zou worden ge
maakt.
De militaire bezetters zochten in
Tsjechoslowakije tevergeefs naar bewij
zen voor een contrarevolutie. In plaats
daarvan stuitten zij op het lijdelijk ver
zet van de bevolking.
Op 23 augustus besloot president Svobo
da, die nog steeds geen nieuwe regering
had beëdigd, naar Moskou te reizen om
met de Russische leiders te praten. De
bejaarde generaal stond bekend als een
vriend van de Russen. Des te groter was
de teleurstelling van Brezjnev toen Svo
boda eiste dat de gearresteerde leiders in
vrijheid zouden worden gesteld en aan
de besprekingen zouden deelnemen. In
Praag werd verteld, dat Svoboda ge
dreigd had zichzelf voor de ogen van
Brezjnev een kogel door het hoofd te
schieten indien zijn eis niet zou worden
ingewilligd. In elk geval kon de Svoboda
op 24 augustus in een boodschap aan
zijn volk meedelen dat hij samen met
Dubcek. Smrkovsky en Cernik bespre
kingen voerde met de Sovjetleiders.
Toen het communiqué over de bereikte
overeenkomst verscheen, beseften de
Tsjechen en Slowaken dat de Praagse
Lente voorgoed voorbij was. De bezet
ting zou pas worden teruggetrokken
wanneer de situatie in Tsjechoslowakije
zou zijn „genormaliseerd'. Tsjechoslo
wakije moest de VN verzoeken de inter
ventie niet in de Veiligheidheidsraad te
behandelen. Wat niet in het officiéle
communiqué stond was de bepaling, dat
de censuur met onmiddellijke ingang
weer zou worden ingevoerd en dat de
politieke clubs ontbonden zouden
worden.
Naspel
In maart 1969 versloeg de Tsjechische
ijshockeyploeg het team van de Sovjetu
nie. Dat leidde tot een massale uitbars
ting van vreugde in Praag, hetgeen uit
mondde in de bestorming van het kan
toor van de Russische luchtvaartmaat
schappij Aeroflot. Dit incident werd de
directe aanleiding voor de vervanging
van Alexander Dubcek door Gustav Hu-
sak. Dubcek wordt ambassadeur in An
kara, maar moet spoedig naar Praag te
rugkeren en wordt uit de partij gezet,
evenals Josef Smrkovskv, die vijfjaar la
ter overlijdt, en Oldrich Cernik, die nu
67 jaar is, in Praag woont en van begin
af aan zijn steun heeft betuigd aan de
dissidentenbeweging Charta '77. Presi
dent Ludvik Svoboda wordt in 1973
voor vijf jaar herkozen, maar in 1975
moet hij om gezondheidsdredenen aftre
den. Hij overlijdt op 20 september 1979,
84 jaar oud.
Dubcek zelf geldt nog steeds als „onper
soon", hoewel deze week het bericht
door de wereld ging als zou hij een pas
poort en een visum voor het Westen
krijgen. Zijn poging om met Michail
Gorbatsjov tijdens diens bezoek vorig
jaar april aan Praag in contact te komen
werd door de Tsjechische leiders verij
deld. Mocht hij echter inderdaad een vi
sum krijgen, dan zou dat hem in staat
stellen naar Italië te reizen om het ere
doctoraat te aanvaarden dat hem door
de universiteit van Bologna wordt ver
leend.
LEO VAN VLIJMEN
