„Wie op politici vertrouwt, sterft vroeg"
BRAZILIË: ZELFS SCHRALE GROND WORDT ARME BOEREN NIET GEGUND
binnen de perken 1
Volop
fruit,
volop
bloemen
ËeicUetBou/ttmt1
ZATERDAG 6 AUGUSTUS 1988 PAGINA 22
Een delegatie van Pax Christi heeft
op uitnodiging van kardinaal
Ams, aartsbisschop van Sao Paulo,
en de bisschoppelijke commissie
voor het landbezit, een bezoek
gebracht aan Brazilië. Van die
delegatie, die onder leiding stond
van mevrouw Maria de Lourdes
Pintasilgo, oud-premier van
Portugal, maakten onder anderen
deel uit de Belgische christen-
democrate Rika Steyaert,
voormalig staatssecretaris en
Europarlementariër, de
Westduitser Peter Amendt van de
Franciscaanse missiecentrale.
PvdA-kamerlid Eveline Herlkens
en Jan ter Laak, secretaris van Pax
Christi Nederland. De achtergrond
van het bezoek was de
toenemende vervolging van
landloze boeren, pastorale werkers
en vakbondsfunctionarissen. Om
zoveel mogelijk mensen te spreken
te krijgen, splitste de delegatie zich
tijdens een deel van de reis op in
vier groepen. De bevindingen van
de delegatieleden zullen worden
gebundeld in een rapport dat
tezijnertijd wordt toegezonden aan
Europese regeringen, de VN-
mensenrechtencommissie, het
Europarlement, de Wereldbank en
het Vaticaan. Vooruitlopend op
dat rapport doet Jan ter Laak in
onderstaand verhaal verslag van
zijn ervaringen. Samen met
Eveline Herfkens trok hij door de
staten Mato Grosso, Rondonia en
Acre. Een gebied dat groter is dar.
Frankrijk, Duitsland en de
Benelux samen. Een gebied ook
dat enkele jaren geleden nog
grotendeels door bossen was
bedekt, maar waar nu uit heel
Brazilië mensen naartoe stromen,
die hopen hier eindelijk iets van
geluk te vinden.
ambassade en het hoofdkantoor in Was
hington heeft hij blijkbaar te verstaan
gekregen onze delegatie heel serieus te
nemen. Ondertussen hebben we al heel
wat projecten van de Wereldbank be
zocht. Onze conclusie is niet optimis
tisch. Ondanks vele mooie afspraken die
de Wereldbank met de Braziliaanse rege
ring heeft gemaakt, is 95 procent van het
geld niet ten goede gekomen aan de ar
men, maar opgegaan in prestige-projec-
ten, corruptie en slecht management.
Directeur Papadopoulos moet toegeven
dat ook de Wereldbank zelf in haar eva
luatie tot nagenoeg dezelfde conclusie is
gekomen. Maar hij wijst op nieuwe be
leidsintenties die, mede onder druk van
grote aandeelhouders in de Wereldbank
(West-Duitsland, Nederland) zijn afge
dwongen. „We zullen meer dan voor
heen non-gourvernementele organisaties
inschakelen om samen met hen te be
zien welke projecten werkelijk de armen
ten goede komen". Daniël Rech, die
vanuit de CPT ons bezoek begeleidt,
doet het voorstel om samen met de We
reldbank een seminar te organiseren.
Eveline Herfkens, die als econome deze
gecompliceerde financiële onderwerpen
goed beheerst, vult aan dat zij alleen
langs deze weg (samenwerking tussen
Wereldbank en particuliere organisaties)
nog enig vertrouwen heeft dat de gelden
goed terecht zullen komen.
Zeer rijk
Deze wat taaie politieke gesprekken zijn
de afronding van een boeiende tocht
door Brazilië, een land zo groot als een
continent. Statistieken wijzen uit dat
Brazilië een zeer rijk land is. Het neemt
de achtste plaats in op de wereldrang
lijst. Maar die gigantische rijkdom is in
handen van weinigen. Twintig jaar mili
taire dictatuur heeft er niet toe bijgedra
gen dat in deze inkomensongelijkheid
iets is veranderd. Een eerste aanzet tot
democratie in 1984 wekte hoge verwach
tingen. Sociale bewegingen, tot dan toe
wat verborgen achter de Kerk, traden
naar voren. Er ontstond een relatief vrije
pers. Maar helaas was de unanieme me
ning van diverse mensen en instellingen
die we gesproken hebben: voor de armen
van Brazilië - en dat is de grote meer
derheid - heeft de democratie geen ver
betering opgeleverd. Een inflatie die
soms 600 procent per jaar bedraagt,
heeft hun levensomstandigheden ver
slechterd. Gelden, bestemd voor econo
mische en sociale ontwikkelingen,
worden door politieke leiders gebruikt
om kiezers te binden.
Welke middelen heeft de internationale
gemeenschap om de Braziliaanse rege
ring tot een meer rechtvaardige politiek
ten aanzien van haar bevolking te dwin
gen? Het enige verdedigingsmiddel dat
de arme bevolking zelf bezit, is zich or
ganiseren in vakbonden en coöperaties.
De RK Kerk en de kleine Lutheraanse
Kerk hebben in grote meerderheid er
voor gekozen het volk in hun strijd te
ondersteunen. Niet voor niets kwam een
recent regeringsrapport tot de conclusie
dat in Brazilië de RK Kerk gevaarlijker
is dan het communisme. Aan ons de op
dracht om in de komende maanden in
Europa voor deze rechtvaardige zaak
meer belangstelling en politieke steun te
verwerven.
JAN TER LAAK
plicht gesteld die de houdbaarheid ten
goede moet komen. Het aardige van
deze zomerbloemen is dat het assorti
ment zich door de maanden heen sterk
wijzigt. In april, als het seizoen begint,
zijn er volop violieren, in mei komen de
pioenen en in de loop van juni zijn er al
te veel bloemen om apart te noemen.
Grote bloemen in kleine partijen zoals
de eremurus, schitterende grote gladio
len, leeuwebekken en nog veel meer. Zij
bieden prachtige combinatiemogelijkhe
den.
Wat voor de aanschaf van normale snij
bloemen geldt gaat in nog heviger mate
op voor zomerbloemen. Let bij aankoop
op de stelen en het blad, dat dient er al
lemaal fris en groen uit te zien. Het is
belangrijk de stelen schuin af te snijden.
Gebruik schone vazen met schoon water
en snijbloemenvoedsel om het boeket zo
lang mogelijk goed te houden. Vuile va
zen bevatten mogelijk bacterieën van
een vroeger boeket dat erin gestaan
heeft. Die bacterieën kunnen het nieuwe
boeket naar het leven staan. Om die re
den is het ook onverstandig oude bloe
men met een vers boeket te combineren
ook al zien die oude exemplaren er op
het eerste gezicht nog fris uit.
JAN VAN KOOTEN
Deze tijd van het jaar staat in het teken
van het kleine fruit en de zomerbloeiers.
Rode, zwarte, witte bessen, kruisbessen
en frambozen zijn volop voorhanden en
de aanvoer van blauwe bessen en bra
men is ook al op gang gekomen. Die
laatste twee soorten blijven tot zeker
eind september verkrijgbaar. Wie zelf
bessenstruiken in de tuin heeft of wilde
bramen plukt voor jam of gelei weet
hoeveel uren aan het plukken besteed
moeten worden voordat een redelijke
hoeveelheid vruchtjes verzameld is. Al
leen het idee al dat er. zo veel arbeid is
verricht voor een bakje bessen of fram
bozen, doet ze nog lekkerder smaken.
De oogst van dit kleinfruit en ook van
aardbeien is erg arbeidsintensief: machi
nale pluk is nog steeds onmogelijk.
De vruchtbare grond waarop het klein-
fruit tot volle wasdom komt vinden we
in ons land vooral in het rivierengebied
en Zeeland. Vanuit die gebieden wordt
het fruit zo snel mogelijk verspreid over
Nederland. Snelheid is geboden omdat
deze soorten maar beperkt houdbaar
zijn en bovendien gevoelig voor trans-
portschade. Alle soorten zijn niet langer
dan drie dagen in de koelkast te bewa
ren. Het beste is echter bessen, frambo
zen, bramen en dergelijke direct na de
pluk of na aankoop te eten. Dan zijn de
vruchten het sappigst en smakelijkst en
is er weinig kans op verlies door verrot
ting.
Menig fijnproever rekent het kleinfruit
tot de delicatessen. Niet zo verwonder
lijk als we in ogenschouw nemen dat het
maar een betrekkelijk korte tijd voor
handen is en de voorzichtigheid die ge
boden is bij de behandeling ervan. Met
zijn allen eten we in Nederland nog heel
wat zachtfruit, ondanks dat het er maar
zo kort is. De aardbei ligt daarbij aan
kop met ruim anderhalve kilo per per
soon per jaar. De langere aanvoerperio-
de van aardbeien is daar de oorzaak
van. Daarna is de rode bes het meest ge
liefd. Daarvan verdwijnt jaarlijks ruim
anderhalf ons in onze magen. Van blau
we bessen, bramen, frambozen en zwarte
bessen ligt de gemiddelde consumptie op
dertig tot vijftig gram per persoon.
Naast de grote aanvoer van typisch zo
merfruit zijn op de bloemenmarkt ook
veel zomerbloemen verkrijgbaar. Zo
merfruit en zomerbloemen kunnen el
kaar niet goed verdragen. Anjers, dui
zendschoon en talloze andere bloemen
moeten uit de buurt van vers fruit ge
houden worden ook al is een combinatie
van een fruitschaal met een mooi zo-
merboeket nog zo aardig. Boven een
schaal rijpend fruit ontwikkelt zich een
wolkje ethyleen-gas en daar zijn zomer
bloemen niet tegen bestand. Het veroor
zaakt een snelle véroudering van de
bloemen. Daarnaast hebben zomerbloe
men stelen met een zachte structuur:
oorzaak van de vorming van veel bacte
rieën in het vaaswater. Dat water ver
vuilt dan snel en ook die vervuiling kan
de levensduur van de bloemen beper
ken.
Om die problemen te voorkomen is er
speciaal voor anjers, chrysanten en an
dere kruidachtige zomerbloemen zoals
gipskruid, ridderspoor, monnikskap en
leeuwebek een snijbloemenvoedsel ont
wikkeld. Dit voedsel gaat de slechte in
vloed van ethyleen tegen, het houdt het
vaaswater schoon en voedt bovendien
de bloemen. Daardoor zijn zomerbloe
men soms bijna twee keer zo lang houd
baar in de vaas. Bovendien komen
knoppen beter open, worden de bloemen
groter, blijven kleur en geur van de bloe
men intenser en houdt het blad een fris
se en stevige aanblik. Het loont dus ze
ker de moeite bij een boeket zomerbloe
men deze voeding aan het vaaswater toe
te voegen.
Een tamelijk nieuwe ontdekking op het
gebied van de zomerbloemen is de tra-
chelium. Van oorsprong en onder na
tuurlijke omstandigheden vooral bloiend
in juli en augustus. Toen deze bloem als
snijbloem werd „ontdekt", werd de teelt-
periode gerekt zodat ze nu bijna het ge
hele jaar rond te krijgen is. Maar het
hoogtepunt van de aanvoer valt toch
nog steeds in deze tijd van het jaar. Van
deze soort is de trachelium caeruleum
met violetblauwe schermen van soms
wel vijftien centimeter doorsnee de be
kendste variëteit. De bloem laat zich
prachtig combineren met witte, rode of
gele rozen en er is naast de lavendelkleu-
rige ook een witte variëteit ontwikkeld.
Het assortiment zomerbloemen is zo
langzamerhand geweldig groot gewor
den. Koploper op de Nederlandse bloe
menveilingen was en blijft het gipskruid,
maar dat komt vooral doordat het een
jaarrond produkt geworden is (zoals de
vakmensen dat noemen). Elk jaar breidt
het assortiment zich uit met minder be
kende bloemen zoals bijvoorbeeld de
astrantia of Zeeuws knopje.
Aan de kwaliteit en de houdbaarheid
van zomerbloemen wordt door telers en
veilingen steeds meer aandacht besteed.
Zo hebben de veilingen voor verschillen
de soorten een „voorbehandeling" ver
SAO PAULO - Juan, Elsa en hun
zeven kinderen vormen samen een
van de 14,5 miljoen Braziliaans ge
zinnen die hopen zich ergens in het
grote Brazilië een bestaan te kun
nen opbouwen. Landbouwgrond is
er genoeg, maar de vruchtbare
grond behoort tot de grote fazen-
da's (landbouwbedrijven), die soms
de omvang hebben van een gebied,
groter dan de helft van Nederland.
Na lang politiek touwtrekken is er ruim
te voor een minimale landbouwhervor
ming, waarvoor niet-produktieve grond
onteigend mag worden. Onproduktief
betekent: niet-vruchtbaar, en zelfs tegen
deze hervormingen is groot verzet van
de landeigenaren. Zij huren gewapende
mensen in (vaak ex-politiemensen) om
hun belangen te beschermen. De com
missie van de Pastoraal voor het land
(CPT) gaf ons een lijst van 154 mensen
die in 1987 bij conflicten rond landon-
teigeningen zijn vermoord. In de afgelo
pen twintig jaar zijn er 1450 mensen bij
twisten rond landbezit gedood. Slechts
twee keer kwam het tot een veroordeling
omdat de slachtoffers priesters waren. Al
die doden vormen nog slechts een klein
deel van de vele geweldsmisdrijven in
heel Brazilië. Vooral in de vele krotten
wijken rond de grote steden wordt dage
lijks gemoord. In vele gevallen blijkt de
politie erbij betrokken te zijn. „Na Co
lombia is Brazilië het land van het mees
te geweld", verzucht kardinaal Arns te
gen ons.
Onder water
Juan (44) en Elsa (37) wonen in de staat
Acre. Tot 1981 hebben ze op een pacht-
boerderij in het zuiden van Brazilië een
redelijk goed leven geleid. Tot daar de
grote Itaipu-dam werd gebouwd, be
doeld om Brazilië elektriciteit te ver
schaffen. Tienduizenden hectaren ver
dwenen onder water, ook het land van
Juan en Elsa. Het was hun toegezegd el
ders in Brazilië opnieuw te kunnen be
ginnen. In zeven bussen kwamen zeven
tig families na dagenlang reizen in de
nacht in Acre aan. Daar werden ze met
hun bezittingen langs de weg gedropt en
toen het licht werd bleek dat elke familie
de beschikking kreeg over vijftig hectare
bos. De helft ervan mocht in cultuur ge
bracht worden. In cultuur brengen bete
kent in die streek: het bos in brand ste
ken en daarna tussen de geblakerde bo
men rijst, koffie, mais en bananen plan
ten. De grond bleek erg onvruchtbaar.
Op het moment van de eerste oogst
werd het hele gezin van Juan en Elsa
aangetast door malaria; een kind werd
zwaar ziek en moest op de rug gedragen
naar een ziekenhuis in de stad worden
gebracht. Toen Juan terugkwam, bleek
ook een tweede kind stervend. Nu, ze
ven jaar later, ontmoeten wij twee men
sen die ondanks hun ongezond uiterlijk,
zeer strijdbaar zijn. Hij is een van de
mede-oprichters van een kleine coöpera
tie. Hij toont ons met trots de door de
coöperatie aangeschafte mais-dorser.
Elsa maakt deel uit van een kerkelijke
basisgroep, waarvan ze de laatste jaren
voorzitter is. Hier hebben we geleerd
hoe belangrijk het is jezelf te organise
ren. Zij hebben nog zeven kinderen. En
op de vraag van Eveline Herfkens of ze
nog meer kinderen willen, roept Elsa:
„In hemelsnaam niet". Het is zeer twij
felachtig of Juan en Elsa het zullen red
den. De bodem is niet erg vruchtbaar en
de malaria maakt steeds meer slachtof
fers. Ondertussen is er in de buurt een
ziekenhuisje gebouwd. Maar in het ge
bouwtje hebben de ratten vrij spel, want
er bleek geen geld voor personeel. Juan
en Elsa hebben overigens nog steeds
geen eigendomspapieren van hun stukje
grond gekregen, en daarmee hebben de
autoriteiten een uitstekend chantagemid
del tegenover mensen die zich hebben
georganiseerd.
Indianen
Op een afstand van twee uur rijden over
een, hobbelige weg, net over de grens van
Acre in de staat Amazone, woont een
groep van ongeveer 160 Indiaanse fami
lies. Zij behoren tot het volk van de
Apunai. Dank zij eigen strijdvaardigheid
en de steun van CIMI (de organisatie
van de rooms-katholieke kerk die zich
inzet voor het welzijn van de Indianen)
hebben zij weer zeggenschap over het ge
bied dat naar eigen zeggen al duizenden
jaren aan hun volk toebehoort.
Onze komst was tevoren aangekondigd.
Er was daarom een koe geslacht. We za
gen hoe deze door drie jongens in stuk
ken naar de hut van samenkomst werd
gebracht. Een van de jongens had de ge
slachte koe op zijn rug, een andere droeg
triomfantelijk de kop en de derde jongen
de huid. Terwijl wij op onze hurken gin
gen zitten om te praten, werden de stuk
ken van de koe achter ons op de grond
gedrapeerd. Met enige zorg zag ik een
aantal honden er omheen lopen.
De leider van de groep Indianen maakte
zich zorgen dat de jonge mensen van
zijn volk oude gewoonten niet meer in
ere houden. „Ik wil gehurkt, zittend in
een kuil, met mijn handen gevouwen,
begraven worden".
En hij vertelde welke beslissingen zijn
volk genomen had om te overleven.
„We hebben met elkaar afgesproken
geen alcohol te drinken. Na een lang be
raad, dat meer dan drie jaar heeft ge
duurd, hebben mannen en vrouwen sa
men besloten dat mannen nog slechts
één vrouw zouden trouwen. Mijn groot
vader had nog vier vrouwen. Mijn vader
twee". De discussie die aan dit besluit
vooraf was gegaan kwam op gang nadat
het stadje door een mazelen-epidemie
bijna ten onder was gegaan. De ziekte
kon heel snel om zich heen grijpen,
doordat de mensen zo dicht op elkaar
woonden: de man, zijn vrouwen en vele
kinderen woonden samen in een wo
ning.
De Indianen leven van de landbouw en
elke familie heeft een aantal bomen toe
gewezen gekregen om rubber te tappen.
De Indianen onderscheiden zich in leef
gewoonten bijna niet meer van de kleine
boeren. Van hun traditionele leefwijze is
weinig meer over.
Hun gezondheid wordt ernstig bedreigd
door malaria, gele koorts en lepra. Door
hun traditionele woongebied is nu een
weg aangelegd. Zowel het bedrijfsleven
als ook tienduizenden arme Brazilianen
willen profiteren van de bodemschatten
van dit gebied: para-noten, rubberbo
men, hard hout en goud. En het verle
den heeft laten zien hoe makkelijk ook
Indianen met geld zijn te verlokken hun
eigen overleven op het spel te zetten. Bij
ons afscheid krijgen we een ring aan
onze vinger geschoven, teken van solida
riteit met de Indianen. Maar we zijn
heel onzeker of Indianenvolkeren in
Brazilië - ondanks de sympathieke
steun die de RK Kerk hun de laatste ja
ren geeft - nog wel een toekomst heb
ben. De overige leden van de delegatie
dié in andere Braziliaanse staten de gast
waren van Indianenvolkeren, komen tot
dezelfde trieste conclusie.
Minister
We vonden het onze plicht niet alleen te
luisteren naar de aangrijpende verhalen
van de armen in Brazilië. Onze delegatie
had ook een gesprek aangevraagd met
Paulo Brossard, de minister van justitie.
Maar we waren gewaarschuwd. „Deze
Braziliaanse politiek werkt niet ten gun
ste van het volk", had Dom Moacyr,
bisschop van Rio Branco gezegd over de
grondpolitiek. „Wie op politici ver
trouwt, sterft vroeg", hadden Juan en
Elsa geantwoord op de vraag wat zij van
de komende verkiezingen verwachtten.
De minister liet ons staan terwijl hij met
ons sprak. „Minister, we hebben op onze
rondreis gehoord van gevallen van
moord die door de autoriteiten niet
worden onderzocht. We hebben mensen
gesproken die ons vertelden op het poli
tiebureau te zijn gefolterd De mi
nister ontplofte bijna van woede. „Dat
komt in ons land niet voor". We zeggen
de minister toe dat hij een zeer gedetail
leerd rapport van onze delegatie zal ont-
Jan ter Laak
en Eveline
Herfkens
wonen een
dorps
vergadering bij
maar het
PvdA-kamerlid
laat zich
afleiden door
een heel jong
dorps
bewonertje.
FOTO'S:
JAN TER LAAK
vangen. Mevrouw Maria de Lourdes
Pintasilgo, de leidster van onze delega
tie, fluistert mij toe het woord te nemen,
blijkbaar hopend dat ik de sfeer wat kan
doen opklaren. „Minister, Pax Christi
heeft een lange traditie van het zenden
van delegaties. We bezochten het Mid
den-Oosten, Nicaragua en Afghanistan".
Ik krijg de kans niet om er aan toe te
voegen dat deze laatste missie bedoeld
was om te protesteren tegen de inval van
de Sovjetunie in dat land. „Als u ons
land in dat rijtje van verschrikkelijke
landen plaatst, kunt u deze kamer verla
ten". Ondanks verwoede pogingen van
mevrouw Pintasilgo, die als Portugese
het geluk heeft zonder tolk met de mi
nister te kunnen praten, komt het niet
meer goed. Wat onthutst door zo'n bot
optreden, verlaten we de kamer. De le
den van de CPT die ons begeleiden,
troosten ons. „We hadden niet anders
verwacht. Onlangs heeft hij nog een bis
schop de kamer uitgezet. We hebben het
bezoek alleen georganiseerd omdat jullie
er vanuit Europa zo op hebben aange
drongen".
Wereldbank
„Stevige druk vanuit het buitenland,
misschien dat onze politici daarvoor ge
voelig zijn", zo wordt ons voorgehou
den. In dat verband valt de naam van de
Wereldbank, die de afgelopen jaren mil
jarden geïnvesteerd heeft in economi
sche projecten in Brazilië. We bezoeken
het Braziliaanse kantoor van deze orga
nisatie. De directeur is een beminnelijke,
intelligente Griek. Via de Nederlandse
