„Verwaterd
christendom
laaft
zich aan
verwaterd
jodendom"
f
JAAR"
De
bitterzoete
gevoelens
bij
40 jaar
Israel
r >- i
1 ËeicUc 0ou4a/rit1
ZATERDAG 23 APRIL 1988 PAGINA i
GRONINGEN - „Het is onjuist
om het liberale jodendom te ge
bruiken als hulp om het oude testa
ment uit te leggen. Een liberale
jood anno 1988 staat bij wijze van
spreken net zo ver van dat oude
testament vandaan als westerse
christenen".
Prof. Van der Woude heeft een lang ver
haal te vertellen als het gaat over de re
latie joden-christenen. Heel in het kort
komt dat hier op neer: als christenen
menen met behulp van boekjes van bij
voorbeeld de populaire jood Pinchas La-
pide of in „leerhuizen" met liberale jo
den een beter „betekeniskader" te vin
den voor de uitleg van het Oude Testa
ment, dan hebben ze het mis. Want het
jodendom van het oude testament is een
ander jodendom dan dat van de rabbi's,
begonnen na het begin van onze jaartel
ling. En de joden van vandaag staan in
die traditie van de rabbi's; orthodoxen
zowel als liberalen. Deze laatsten zijn
nog eens door de westerse Europese tra
ditie heen gegaan en hebben zich nog
verder van het rabbijnse jodendom ver
wijderd dan de orthodoxe. De periode
tussen het jodendom van het oude testa
ment en die van de rabbinale traditie
wordt vaak „vergeten". Maar juist in die
intertestamentaire periode tekenen zich
de grote verschillen af.
Boodschap
De uitleg van die verschillen door prof.
Van der Woude is erg theologisch, maar
goed te begrijpen: In het oude testament
is de wet, de thora, de mogelijkheid voor
mensen om te „antwoorden" op het heil
dat God aan mensen biedt. Hij open
baart zich als de God die Zijn volk uit
leidt uit de slavernij. Dat is de bood
schap van het heil. Israel krijgt vervol
gens de wet om die, uit dankbaarheid
voor het heil van Gods kant, na te vol
gen. Het doen van de wet is de manier
om Gods heil, het beloofde land, niet te
ontlopen.
In het rabbijnse jodendom is de wet ver
bonden met de wijsheid Gods. De wet is
de orde waarnaar de wereld is gescha
pen. In deze visie is het volgen van de
thora de bedoelingen van God volgen;
de thora is de weg voor de mens om te
leven. Dus zeggen de rabbijnen: Volg de
wet na en dan word je zalig. De wet zélf
is de genadegave van God, aan Israel ge
geven.
In dit klimaat kan het zogeheten wetti-
•cisme ontstaan. Als de wet zelf de weg
tot het heil is, de orde van Gods genade,
dan mag daaraan niets worden af- of
toegedaan. De geschriften laten zien hoe
joden hiermee hebben geworsteld: in het
oude testament is immers nog sprake
van verschillen tussen wetten, die in de
loop van de geschiedenis aan wijziging
onderhevig zijn. Wordt de wet opgevat
als een a-historische grootheid, dan kan
Gods wet niet verschillen van tijd tot
tijd. Dan moeten de verschillende en de
uiteenlopende wetten van het oude tes
tament met elkaar geharmoniseerd
worden. Dat gebeurt dan ook in het jo
dendom van de intertestamentaire pe
riode.
Het jodendom van het oude testament
en dat van rabbijnen verschilt op het
punt van de wetsbeschouwing dus heel
wezenlijk. Prof. Van der Woude consta
teert dat veel christenen menen dat ze
met toelichtingen vanuit het rabbijnse
jodendom het oude testament beter kun
nen begrijpen. Maar zo werkt het niet, je
zet als het ware de verkeerde bril op.
Als je dan toch met joden wilt praten
over het oude testament, doe dat dan
liever met orthodoxe joden, vindt prof.
Van der Woude, voor zover die dat wil
len. „De orthodoxe joden zijn historisch
gezien meer joods dan de liberale joden.
Liberale joden met hun opener houding
naar de wereld, zijn veel meer door de
(christelijke) westerse cultuur gegaan dan
Verwaterd christendom laaft zich aan verwa
terd jodendom. Dat is een van de vrij harde
conclusies van de Groningse theoloog prof. dr.
AA. van der Woude in een gesprek over „het
geflirt" van christenen en joden. De oud-testa-
menticns staat in zijn uitspraken niet alleen.
Ook de zendingsman dr. Joh. Verknyl en ds.
Johan Snoek, die jarenlang in Israel woonde,
hebben hun bedenkingen over de manier waar
op sommige christenen omgaan met „het jo
dendom". In een boekje over de relatie chris
tenen-joden uiten beiden zich kritisch en be
zorgd over de theologische liefde voor het Jo
dendom van zoveel christenen. De titel luidt
dan ook niet voor niets: „Intern beraad in ver
band met de relatie tussen Kerk en Israel".
De hervormde theologe dr. E. Flesseman-van
Leer gebruikte de term „flirten" in verband
met de relatie tussen joden en christenen voor
het eerst in een artikel in Hervormd Neder
land. Ze wil daarmee tot uitdrukking brengen:
een relatie waarbij het aan ernst ontbreekt. De
een wil de ander niet echt leren kennen. Zo is
het ook bij vele christenen en hun „liefde"
voor het jodendom, aldus Flesseman-van Leer.
Het is „in" om zich met het jodendom bezig te
houden. Maar het historisch inzicht in wat het
jodendom is, ontbreekt daarbij veelal. Voor
hen staat vaak „het" jodendom gelijk met het
oude testament of het is een soort mengeling
vannit tweede of derde hand gehoorde zogehe
ten chassidische verhaaltjes van de joodse
wijsgeer Martin Bnber plus wat uit de inhoud
van de boekjes van Lapide met misschien nog
een scheutje Kushner. de joodse auteur van
het boekje „Als *t kwaad goede mensen treft".
Van der Woude, Verkuyl, Snoek en Flesse
man-van Leer zijn bezorgd. Veel christenen
die bezig zijn met het jodendom missen het
christelijk fundament en hnn liefde maakt
blind, constateert Flesseman-van Leer; weten
ze wel waarover ze spreken? Wat willen we ei
genlijk, vraagt Verkuyl: Is Jezus de weg tot
zaligheid of is Hij dat niet? En Van der Won
de gelooft dat verdieping van de bijbelkennis,
bestudering van de kerkgeschiedenis en van de
christelijke geloofswaarheden heel wat vrucht
baarder zijn dan „verwaterd christendom dat
zich laaft aan verwaterd jodendom". De me
ning van prof. Van der Woude, die hij uit
droeg in het blad „Evangelisch Commentaar"
is niet populair. Maar hij krijgt naar eigen
zeggen niet veel tegenspraak. Wei komen er
emotionele anti-reacties, maar een mening die
door argumenten wordt gedragen krijgt hij
niet te horen. Een gesprek met hem over joden
en christenen, ofwel het relaas van een poging
om mensen weer met beide benen op de
(christelijke) grond te laten staan.
ZORGEN OVER „BLINDE LIEFDE"
VAN CHRISTENEN VOOR JODENDOM
Prof. Van der Woude: 'bedenkingen bij de manier waarop christenen „flirten" met het
jodendom. FOTO: DENNIS BEEK
de orthodoxe joden. In die zin hebben li
berale joden en christenen veel meer ge
meen dan orthodoxe joden en christe
nen. Maar de orthodox joodse stem is
een authentieker joods geluid".
Niet christelijk
De Groningse hoogleraar legt uit dat in
het nieuwe testament de verschillende
visies op de wet herhaalde malen tot uit
drukking komen. De apostel Paulus ver
zet zich op diverse plaatsen in het nieu
we testament tegen wat later het rabbijn
se denken heet. Natuurlijk moet de wet
worden gevolgd, maar de wet is niet de
heilsweg. Je komt er niet door te zeggen:
ik heb de wet gevolgd. Iemand moet
voor ons de weg openen. En die iemand
is Jezus.
De trend om te spreken over het chris
tendom en het jodendom als twee wegen
tot het heil vindt prof. Van der Woude
dan ook geen uitdrukking van christelijk
denken. „In het nieuwe testament wordt
gezegd dat er één weg is, namelijk Jezus.
Nota bene, die belijdenis wordt gedaan
door joden. Als er nu mensen zijn die
zeggen: we moeten maar niet meer spre
ken van zending onder de joden, dan be
grijp ik dat inhoudelijk niet. Ik vind wel
dat de verhouding van christenen en jo
den een andere is dan die van christenen
en „heidenen". Het christendom is geënt
op de joodse stam. Maar je ontkracht
dat christendom als je niet meer hardop
durft te zeggen dat Jezus de enige weg is.
Het is heel merkwaardig: een aantal ja
ren geleden zagen we bijbeluitgaven met
alleen het nieuwe testament; het oude
was niet van belang. Nu beleven we het
omgekeerde: sommige christenen lijken
alleen het oude testament te lezen en het
nieuwe gewoon te vergeten. Maar wie
dat doet, mist natuurlijk wel de kern van
het christelijk geloof'.
Ondanks alle (wetenschappelijke) bezwa
ren die zijn in te brengen tegen de ma
nier waarop christenen hun liefde voor
„het" jodendom uiten, is het waarom
van die liefde nog niet verklaard.
Prof. Van der Woude: „Ik kan daar ook
niet een eenduidige verklaring voor vin
den. Ik denk dat er diverse factoren zijn
die van belang zijn. Bijvoorbeeld een ge
voel van schuld bij christenen. We zijn
denk ik als kerken niet zo gelukkig mei
de houding ten opzichte van de joden in
de Tweede Wereldoorlog. Vanuit het be
sef: we hebben eigenlijk veel te weinig
gedaan is er wellicht sprake van een
schuldgevoel dat leidt tot extra veel be
langstelling. Een ander aspect is dat de
oprichting van de joodse staat een aantal
theologische vragen heeft opgeroepen.
En voor mij staat ook vast dat de be
langstelling voor het jodendom te ma
ken heeft met het verlies van christelijke
eigenheid. Sinds de jaren zestig ligt
maatschappelijk alle aandacht op het
dóen, op dit leven, de maakbaarheid van
de samenleving. Ook christenen onder
gingen die ontwikkeling. Het rijk Gods
werd niet meer in de hemel gesitueerd,
maar op aarde. En onze opvattingen van
recht en gerechtigheid vielen samen met
dat rijk van God. Hemel en hemelse ge
rechtigheid raakten zo uit het zicht. Je
kunt daar eigenlijk ook niet meer mee
aankomen. Het gaat om het hier en het
nu. Het „rechte handelen" (orthopraxie)
is in de plaats gekomen van het „rechte
geloven" (orthodoxie)".
„De indruk van veel christenen is dat in
het jodendom ook alle nadruk valt op
het hier en op het nu. Nog afgezien van
de nuances die je daarin moet aanbren
gen, kun je zeggen dat hierin ook een re
den kan liggen voor de grote hang naar
het jodendom. Nog een reden kan zijn:
de belangstelling van joden voor het
christendom. Ik denk even aan iemand
als de joodse nieuw-testamenticus David
Flusser in Jeruzalem. Die is op intensie
ve wijze en op een wetenschappelijk ni
veau bezig met het nieuwe testament,
Nee, ik denk veel minder aan de Duitse
jood Pinchas Lapide. Ik heb nog nooit
iets nieuws bij hem gelezen. Hij is wel
veel populairder, ja. Maar zo gaat het:
de boekjes van hem zijn veel dunner en
goedkoper dan een degèlijk hand
boek
Blinde liefde
Maar daarmee is alles nog niet gezegd,
vindt prof. Van der Woude. De „blinde
liefde" voor het jodendom zou weieens
van alles te maken kunnen hebben met
een crisis binnen bepaalde christelijke
geloofsgemeenschappen. „Misschien
hebben we ons wel vergist in de „zege
ningen" van de seculaire samenleving.
Mensen vinden daar niet wat ze nodig
hebben. Dus gaan ze op zoek, willen ze
een herbronning van ons bestaan. Het
christendom is heel sterk verbonden (ge
weest) met de geseculariseerde samenle
ving en heeft mensen teleurgesteld. Mis
schien is dat een reden dat mensen het
niet in eigen huis zoeken, maar bij het
jodendom, in het „zwarte gat", bij de is
lam of bij een of andere oosterse bewe
ging".
Van der Woude ziet veel meer heil in
herbronning vanuit de eigen christelijke
wortels. De eigen traditie, de kerkge
schiedenis, de christelijke theologie, ze
leveren naar zijn oordeel voldoende
geestelijke rijkdom op. Het anker hoeft
niet te worden uitgegooid in vreemde
wateren. „Laten we maar eens beginnen
met wat meer bijbelkennis en ons laten
gezeggen door onze eigen traditie. Die is
rijk genoeg. Maar net zo hard nodig ii
naar mijn oordeel het verlaten van ctó
eenzijdige pad van de „diesseitigkeit",
het hier en het nu. De vraag naar de
,jenseitigkeit", naar de andere kant, is
verloren gegaan in het streven naar de
beheersbaarheid van de wereld. We kun
nen onszelf redden en hebben dus God
niet nodig. Maar ik zie om me heen dat
vooral jongeren dat verhaal niet meer
geloven. Kijk maar eens naar predikan
ten die niet een modieus verhaal houden
over uitsluitend het hier en nu, maar die
God ter sprake brengen vanuit het bij
bels getuigenis. Die predikanten trekken
steeds meer jongeren".
LÜTSEN KOOISTRA
TEL AVIV - De lente zet op Is
raels kustvlakte de oranje bomen
in bloei. De heldere kleuren steken
fel af tegen de witte pluimen, die
ruim honderd kilometer verder op
de bezette westelijke Jordaanoever
opstijgen uit traangasgranaten.
Zoals al eeuwen gebeurt reizen pelgrims
naar Jeruzalem en andere heilige plaat
sen. In de fabrieken, op boerderijen en
in universiteiten wordt intussen hard
doorgewerkt om enkele van de bekend
ste Israëlische produkten als chocola en
wijn, computerchips en chemicaliën te
vervaardigen. Dit is een van de gezich
ten van het land Israel. Begonnen als
een groepje joodse kolonies, maar daar
uit naar voren gekomen als een moder
ne, machtige staat.
De gevoelens rond het veertigjarig be
staan van Israel zijn echter bitterzoet.
„Het is een slechte tijd om iets te vie
ren", aldus de 35-iarige Yitzhak Regev,
die zijn werk heeft in de boomgaarden
van kibboets Elon bij de Libanese grens.
„Het is geen gemakkelijke tijd voor Is
rael".
Israëliërs als Regev hebben hun land de
twintigste eeuw ingevoerd. Ze hebben
wegen aangelegd en moerassen droogge
legd, naar het visioen van de vroege zio
nisten. „Nu is er iets als een aardbeving
aan de gang in de bezette gebieden", al
dus Regev, die in Elon werd geboren als
zoon van een Hongaarse jood. „Dat is
op zich heel goed, want de opstand heeft
de illusie doorbroken van een stabiele
status quo. De vraag is wat we met deze
feiten gaan doen".
„Wij hoopten dat wij een modelstaat
zouden zijn, dat deze staat de beste
ideeën van het jodendom zou belicha
men", zegt de 76-jarige Moshe Kol, een
van de 37 ondertekenaars van de onaf
hankelijkheidsverklaring. „Dat betekent
humanistische denkbeelden, bijbelse
ideeën. Ik geloofde dat wij beter zouden
zijn dan anderen. Ik vind ook dat we
veel hebben bereikt. Wat Israel vandaag
de dag vertegenwoordigt, is iets unieks.
Maar als we maar vrede zouden hebben,
konden we wonderen verrichten".
Nieuw leven
De afgelopen vier decennia heeft Israel
1,78 miljoen joden uit de hele wereld
opgenomen, de archaïsche bijbelse taal
JV
nieuw leven ingeblazen en delen van de
woestijn tot bloei gebracht. Het land
heeft zich ontwikkeld tot een technologi
sche voorloper in het Midden-Oosten en
het exporteert wapens en landbouw-irri-
gatiesystemen naar het Westen.
Tel Aviv is een metropool zoals elke an
dere in de wereld. Een stad van rages en
mode, met een filharmonisch orkest en
een museum voor moderne kunst, een
wijk met rood licht langs de Middelland
se Zee, een goedwillende filmindustrie
en disco's. Ondanks deze dimensies
draagt Israel ook nog altijd de kenmer
ken van een dorp.
De joodse staat is bovendien een diep
verdeeld land. Orthodoxe en liberale jo
den ruziën in de straten van Jeruzalem
of de bioscopen op de sabbat open mo-
VK TWÈk".
Y
Au
Klacht van een van de ondertekenaars van
de onafhankelijkheidsverklaring destijds:
„Ik vind niet dat er hier vrijheid van gods
dienst is. De orthodoxen hebben een mono
polie. De conservatieve en liberale rabbi's
hebben hier geen rechten". FOTO: ANP
gen zijn. De drie grote stromingen bin
nen het jodendom kunnen het zelfs niet
eens worden over wie jood is. „Ik vind
niet dat er hier vrijheid van godsdienst
is", aldus Kol. „De orthodoxen hebben
een monopolie. Ondanks dat er gelijke
rechten werden beloofd, hebben conser
vatieve en liberale rabbi's hier geen rech
ten".
Politiek gesproken is het Israëlische
schip van staat op drift geslagen. Er is
weinig eenheid in de „regering van na
tionale eenheid" waarin links en rechts
samenwerken. Het kabinet werd vier
jaar geleden gevormd nadat de verkie
zingen na de eerste regeerperiode van
het rechtse Likud-blok van 1977 tot
1984, geen winnaar opleverden. Likud-
leider Menachem Begin won de verkie
zingen van 1977 door stemmen van de
sefardische joden, de armere joden die
vanuit islamitische landen naar het be
loofde land trokken. Het was de eerste
verkiezingsnederlaag van de Arbeiders
partij, de groepering van de in Europa
geboren joden die zichzelf zien als de
rechtmatige erfgenamen van het (in
Europa door Theodor Herzl ontwikkel
de) zionisme.
De regering van nationale eenheid is het
niet eens over hoe Israel vrede kan be
reiken en veel Israëliërs lijken ingesteld
op een leven op de rand van oorlog. Ze
noemen dat een levensfeit in het steeds
veranderende Midden-Oosten. Israeli's
zeggen de Arabieren niet te kunnen ver
trouwen. Aan Arabische zijde klinkt een
soortgelijk geluid.
In westerse ogen is het vaak of er twee
Israels zijn. Het land van de pioniers die
de moerassen drooglegden en vaak op de
rand van de uitputting balanceerden,
kwam uit -de oorlog in 1967 als een
machtige staat van driemaal zijn oor
spronkelijke omvang.
Het leger van Israel had jarenlang het
beeld onoverwinnelijk te zijn. Op 4 juli
in 1976 vlogen commandotroepen in het
.holst van de nacht naar het vliegveld
Entebbe in Uganda en bevrijdden er 110
vliegtuigpassagiers die in gijzeling wer
den gehouden door Palestijnse kapers.
Israëlische jachtbommenwerpers dron
gen in juni 1981 diep door in het Arabi
sche luchtruim en bombardeerden in
Iraq een kernreactor.
Tijdbom
Intussen tikt in het land zelf een „tijd
bom". Sinds de oorlog van 1967 heerst
Israel over de westelijke Jordaanoever
en de Gazastrook. Daar leeft nu een snel
groeiende bevolking van anderhalf mil
joen Palestij nen, van wie de kinderen
worden opgevoed in een sfeer van ge
weld, bezetting en wraak. De bevolkings
groei in de bezette gebieden is veel gro
wer dan onder de joden. Er is al voor-
ispeld dat de joden over dertig jaar een
minderheid zullen zijn in hun eigen
land.
De Israëlische staatsman Abba Eban
meent dat de Arabische bevolking in de
bezette gebieden „een structurele para
dox vormt" voor de joodse staat. „Er
zijn drie doelen die onmogelijk kunnen
worden verzoend, en één ervan moet
worden opgegeven. Als je wilt dat Israel
een joodse staat, maar ook een democra
tische staat blijft, dan kun je niet ook
verlangen het gehele gebied tussen de
Jordaan en de zee te besturen. Er zijn
wetten van politiek, en er zijn wetten
ivan de natuur. Wij kunnen niet een sa-
;menhangend bewind voeren over men
sen wier vlag niet de onze is, wier taal
niet de onze is, wier geloof niet het onze
is - die niets hebben bijgedragen aan of
te leren uit de ervaringen van de joodse
geschiedenis. Het is mogelijk, haalbaar
noch rechtvaardig dat bestuur aan te
houden".
Terwijl Eban buiten Israel wordt ge
roemd als denker en diplomaat, wordt
hij in eigen land beschouwd als ietwat
uit de maat lopend en een politicus die
zich niet bewust is van de pragmatische
werkelijkheid van het leven van alle dag.
Veel Israëliërs zeggen dat ze zich niet
ernstig het lot van de Palestij nen kunnen
aantrekken: ze vinden het een luxe die
ze zich niet kunnen permitteren. Zij ver
wijzen dan naar de woorden van wijlen
premier Golda Meir. „We kunnen ner
gens anders heen, of we worden in de
zee gedrongen. Er is geen alternatief. De
Israëliërs moeten de strijd voortzetten"
