\e
Van Verwoeste Stad tot
Manhattan aan de Maas
II
mal
WETHOUDER LAAN: ROTTERDAM IS UNIEK DOOR ZIJN RIVIER
Basisplan
Spoortunnel
legt hart
Rotterdam
jaren bloot
Opknapbeurt
Lijnbaan
Oordelen
Wonen
Toeristisch
£eidóc0otvuuit
ZATERDAG 18 JULI 1987
iMi/tamdn
tJQ iral(iK-n
RUjkwvntwente*
S|»aesrl>e*p
ItrrsM Ls*m
±xm
XlmHjoon
sl awmotmi i»
I^WMtfUMirai
±95mHktrti
In vijf minuten waren ze verkocht;flatwoningen van
vijf en zes ton met panoramisch uitzicht over de
waterwegen. De gewilde woningen (Het Bastion)
maken deel uit van de omvangrijke stadsvernieuwing
die in de jaren negentig voltooid moet zijn. Centraal
daarin staat de aantrekkingskracht van de rivier die
Rotterdam zo speciaal maakt en waar ruimte moet
zijn voor wonen én werken. Maar ook de toerist dient
straks in Rotterdam meer te kunnen vinden dan het
tot nu toe gebruikelijke dagje Euromast, Blijdorp en
Spido-rondvaart.
Panoramische schets van
Rotterdam Waterstad, een
belangrijk deel van
Manhattan aan de Maas.
Rechts de Willemsbrug. In
het verlengde van de brug
liggen de oude haven en de
paalwoningen. Rechts van de
brug het superdeluxe
wooncomplex Het Bastion en
daarnaast Tropicana. Links
van de brug de boulevard met
woon- en kantoortorens en
daarachter de Museumhaven
(links) en Wijnhaven.
ROTTERDAM - De wandelaar,
geen Rotterdammer, keek wat ver
twijfeld om zich heen. „Kunt u mij
misschien zeggen waar het beeld
van Zadkine staat?", vroeg hij.
Had hij dóór het Maritiem Mu
seum heen kunnen kijken, hij had
gezien wat hij zocht: De Verwoeste
Stad. Ooit een van alle kanten on
ontkoombaar teken in de tijd, een
beeld zonder hart, een onuitwisba
re herinnering aan het bombarde
ment. Maar Rotterdam wil zijn
hart terug. De Verwoeste Stad
moet een Herbouwde Stad worden
en Zadkine's klassieke schepping
verdwijnt bijna onzichtbaar tussen
talloze creaties van de moderne ar
chitectuur. Dat gebeurt zo preten
tieus, zo groots, dat het nieuwe
Rotterdam al de bijnaam Manhat
tan aan de Maas heeft gekregen.
Volgens Le Corbusier was er maar één
oplossing voor de problemen van de
moderne stad: La Ville Radieuse. Een
strikte indeling in zones - woningen,
een zakencentrum en industrie een
uitgebreid netwerk van gescheiden ver
keerssystemen en bovenal hoogbouw,
variërend van twaalf (wonen) tot zestig
verdiepingen (kantoren) in een par
klandschap. Dat was, volgens deze be
roemde Franse architect, „de enige gene
zing voor tal van wereldsteden in oude
en nieuwe wereld die als kwaadaardige
gezwellen voortwoekeren". Le Corbusier
heeft zijn ideeèn nooit kunnen waarma
ken, alleen al omdat hij er een halve
stad voor had moeten afbreken.
In Rotterdam had het gekund. Liefst
driehonderd miljoen vierkante meter be
bouwing werd weggevaagd door het
bombardement en de grond kon na de
oorlog opnieuw worden bebouwd. Het
resultaat 47 jaar later: nog een miljoen
vierkante meter open en overal plukjes
moderne architectuur, al dan niet ge
slaagd. Het wekt allemaal de indruk of
er een visie ontbreekt, alsof iedere nieu
we wethouder zijn eigen ideetjes heeft
willen uitvoeren. Dat heeft ondermeer
geleid tot de ludieke Paalwoningen van
Blom, de imposante Centrale Biblio
theek van Boot en de markante, kortge
leden gereedgekomen Beurstoren (WTC-
gebouw) van Rob van Erk en de nu
reeds als mislukking bestempelde woon-
kolos De Paperclip van Carl Weeber.
Het zijn de resultaten van steeds wisse
lende plannen, die weinig meer lijken op
het oorspronkelijke basisplan uit 1941.
Toen bedacht de toenmalige directeur-
stadsontwikkeling en wederopbouw Van
Traa met de architecten Bakema (Corbu-
sier-adept) en Van Eesteren (Stijlgroep)
dat het centrum voornamelijk een werk-
functie moest krijgen. Het plan gaf ook
exact aan waar wel en niet mocht wor
den gebouwd.
Na 1960 werd dit basisplan door Van
Traa's opvolgers zó extreem nagevolgd,
dat de binnenstad werd volgeplempt met
kantoren en bedrijven, terwijl het wonen
naar de rand van de stad verdween. En
vanaf 1974 was het het beleid helemaal
omgedraaid: onder burgemeester Van
De komende zeven jaar zullen
steeds andere delen van Rotter
dams stadshart helemaal „open"
liggen. Er komt een spoortunnel
van ruim drie kilometer dwars door
de stad, vanaf de Pompbrug in het
centrum tot aan de Rose-Spoor-
straat op de linker Maasoever. Het
ruim honderd jaar oude viaduct en
de spoorbruggen over de rivier zul
len daardoor verdwijnen; daarmee
is nog eens twee jaar werk gemoeid.
De opdrachtgever is de NS, die een
verdubbeling van het traject wil,
omdat de nationale en vooral inter
nationale treinen dat in de toe
komst vragen. De kosten van het
ingrijpende project zijn 700 miljoen
gulden. Financier is het ministerie
van verkeer en waterstaat. Winke
liers die door de aanleg schade lij
den, krijgen een tegemoetkoming.
De aanleg van deze spoortunnel,
waardoor ondermeer het station
Hofplein ingrijpend zal veranderen,
wordt door diverse Rotterdammers
al „het tweede bombardement" ge
noemd. Ook wethouder drs. Jan
Laan van ruimtelijke ordening is er
niet blij mee. „Wij zaten er niet om
te springen, maar de NS heeft het
nu eenmaal nodig", zegt hij. „Het
voordeel is wel dat de bouwsleuf
loodrecht staat op de toevoerwegen
naar het centrum. Daardoor kun je
er bruggen en andere tijdelijke
voorzieningen overheen leggen. En
het is natuurlijk een tunnel, waar
door je er straks niets meer van
ziet. Je kunt er dan gewoon weer op
bouwen, wegen aanleggen en de
weekmarkt op terug laten keren".
der Louw en wethouder Mentink moest
alles gezellig zijn; kleinschallig zoals in
heel West-Europa. Sinds 1982 heeft een
nieuw progressief college op zijn beurt
dat weer gewijzigd.
De huidige wethouder van ruimtelijke
ordening, drs. Jan Laan: „Al die kiosken
en friteskramen op de Coolsingel en die
steenpartijen voor het Postkantoor, daar
hebben we nu grote twijfels over. Je
kunt er niet gewoon lopen. We denken
nu weer strakker, wat zakelijker, wat
meer in rechte lijnen. Nee, niet de Nieu
we Zakelijkheid, dat vind ik een rot
woord, want het is niet zakelijk. Ik zie
graag een goede rij bomen, met allerlei
frutsels. De Ramblas in Barcelona, dat is
een goede rechte lijn waar je langs kunt
wandelen, waar je langs kunt flaneren".
Zo ziet Rotterdam er momenteel in het echt uit, vanuit de lucht. Onderop Zuid, dat nu nog door
twee bruggen is verbonden met wat straks Manhattan aan de Maas moet worden. Rechts de
Willemsbrug, daarnaast de spoorbrug, die gaat verdwijnen ten gunste van de spoortunnel.
Linksonder is de Paperclip te zien, linksboven de Euromast. Het spierwitte gebouw rechts
daarvan is de medische faculteit.
FOTO: BART HOFMEESTER
De Lijnbaan, na de Kal ver
straat de bekendste winkel
straat in Nederland, krijgt
een opknapbeurt. De ge
meente Rotterdam vindt
dat de huren veel te hoog
zijn geworden, waardoor er
louter bedrijven zitten die
een snelle omzet maken,
zoals cash-en-carrywinkels.
De gemeente vindt dat er
weer ruimte moet komen
voor kleinere, speciale win
kels, tot de knopenwinkel
toe. De Lijnbaan is echter
in handen van enkele grote
beleggers, die door de ge
meente niet kunnen wor
den gedwongen de winkel
ruimten te verhuren aan
bedrijfjes die maar weinig
huur kunnen opbrengen
voor de dure ruimten.
Laan wil niet te hard oordelen over wat
er vóór hem is gebeurd, en vermoedelijk
ook wel na hem zal gebeuren. Want, zegt
hij al: „Een stad is nooit af'. Waar ie
mand als Carl Weeber zegt dat het in
Rotteipam „vandaag de rivier is en
morgen weer iets anders", wijst Laan
erop dat er altijd verschillen in opvattin
gen en accentverschuivingen zullen zijn.
„Je ziet stedebouwkundig toch een heel
duidelijk patroon", zegt Laan. „Natuur
lijk, het leven is divers, dus ook de ar
chitectuur is divers. Je hebt kunststofbe
kleding, natuursteen, baksteen, emaille,
glas, noem maar op. En ook de vormen
zijn veel rijker. Maar het gaat er uitein
delijk toch om hoe men het beleeft, om
wat er in zit, om wat voor activiteiten er
in zijn".
„Ik ben helemaal niet zo'n voorstander
van de eenheid die door de critici wordt
gepropageerd. Ik ben in 1982 ook begon
nen om niet meer een mooi plan te ma
ken met één architect en kijken of er ie
mand in wil investeren. Nee, ik heb ge
zegd: alles moet gelijk oplopen, dus de
belegger moet er meteen bij, anders ha
len we het niet. Tegenwoordig kan dat
ook niet anders. In de hoogconjunctuur,
de jaren zeventig, kon je zeggen: ik heb
hier een prachtig plan en als de ene be
legger er niet in wil stappen, dan wil de
andere wel. Maar in de jaren tachtig wil
len de beleggers hun eigen architect kun
nen kiezen. Weliswaar in overleg met de
gemeente, maar ze willen hun eigen
stem hebben. En aangezien er verschil
lende beleggers zijn, zijn er ook verschil
lende architecten".
De plannen van Rotterdam zijn onder te
verdelen in drie hoofdzaken: wonen,
werken en toerisme/recreatie. Voor wet
houder Laan is wonen het belangrijkste
onderdeel. Voor wat betreft de nieuw
bouw in Rotterdam is een derde stads
vernieuwing, een derde nieuwbouw in
uitbreidingsgebieden en een derde
nieuwbouw op speciale lokaties zoals de
binnenstad. Laan: „In de jaren zeventig
is er een gigantische stadsvernieuwingso
peratie in gang gezet, die nog altijd door
loopt. Er zijn 40.000 woningen verbeterd
en 60.000 staan nog te wachten. Daar
naast bouwen we jaarlijks 4000 a 4500
nieuwe woningen, waarvan 2000 a 2500
in de vervangende nieuwbouw. De ande
re helft wordt gebouwd in de uitbrei
dingsgebieden".
Dat gebeurt op het Prinsenland en de
kop van Zuid, het deel van de stad dat
vanuit het centrum bekeken aan de
overkant van de Maas ligt; nogal geïso
leerd. Ontwerpbureau Teun Koolhaas
heeft voor dat gebied een niet zozeer ar
chitectonisch alswel stedebouwkundig
plan ontwikkeld dat door de Nederland
se Investerings Bank is geanalyseerd en
als uniek beoordeeld. Er komen wonin
gen en kantoren en essentieel daarin is
de nieuwe brug, die het gebied moet ver
binden met het centrum.
Wethouder Laan: „Rotterdam kent als
stad een grote werkloosheid, 20 23
procent. In de oude wijken zoals enkele
in Zuid is dat bijna het dubbele. De
PvdA, waar ik toe behoor, komt voor
die mensen het eerste op. Die werkloos
heid is een structureel probleem, dat je
met sociale uitkeringen alleen niet op
lost. Een structurele maatregel is dan de
stad aantrekkelijker te maken voor be
drijven om zich er te vestigen. Dat wil
len wij onder meer in de kop van zuid-
doen. Dat brengt dan ook weer zoveel
verzorgende werkzaamheden met zich
mee, dat die bevolking er zeker baat bij
heeft. Dat is niet morgen, maar in de ja
ren negentig. De mensen die nu werk
loos zijn, hebben nog weinig aan deze
plannen".
„Ik zie dat langzamerhand al vaak twee
generaties werkloos zijn, vader en zoon.
Om te voorkomen dat ook de derde ge
neratie werkloos wordt, moet je structu
rele maatregelen nemen. Maar omdat
bedrijven tegenwoordig overal kunnen
zitten dank zij de moderne communica
tiemiddelen. zullen ze zich vestigen waar
het woonmilieu erg goed is, waar ze een
goed arbeidspotentieel hebben. Dat heeft
dan weer een uitstraling naar de stad,
waardoor ook de toeleveringsbedrijven
komen. Ja, de plannen hebben natuur
lijk ook een stedelij k-economische ach
tergrond".
Voor Laans voorgangers was het altijd
wonen óf werken. Voor Laan is het wo
nen én werken. En daar heeft hij de toe
ristisch/recreatieve functie van een stad
aan toegevoegd. Zodanig dat het cen
trum en de rivier met elkaar zijn ver
bonden. Want de rivier, zegt Laan, is
toch hét unieke van Rotterdam en dat
moet worden benadrukt. „Er zullen al
tijd mensen zijn die het klimaat van een
stad prefereren, om te wonen of voor
een dagje uit danwel vakantie", meent
de wethouder. ..En een stad moet zoveel
mogelijk bieden. Ja, een boerendorp
kunnen we niet bieden, dan moet je er
gens anders heen. Maar verder bieden
we alles en voor alle inkomenscategp-
rieën. Dus zowel voor de mensen die
een flat van vijf ton aan het water kun
nen betalen als mensen die in de sociale
woningbouw wonen. En daarbij moeten
alle onderdelen met elkaar zijn verbon
den door goede wegen en goed openbaar
vervoer. Waar de bedrijven ook zitten,
middenin de stad, aan de Maas. op de
kop van Zuid of in een buitenwijk, ze
moeten snel bereikbaar zijn. De verbin
dingen zijn danook cruciaal".
De grote blikvanger in de veelomvatten
de plannen zijn de kop van Zuid en Wa
terstad. In dat laatste gebied worden wo
nen, werken en toerisme bij elkaar ge
bracht langs de oever van de Maas, met
een skyline van woon- en kantoorflats
en het overdekte tropische strand/zwem
bad Tropicana. Daarachter woonwijken,
musea, bibliotheek en de historische
oude haven met een bruin, muziek- en
theatercafé. De vergelijkingen met Bos
ton en vooral New York zijn al veelvul
dig gemaakt, vandaar de bijnaam New
York aan de Maas, die eigenlijk alleen
werd gebezigd voor de kop van Zuid.
Maar net als het echte Manhattan gaat
het ook hier om méér dan alleen kantor
kolossen. Ook wethouder Laan verwijst
voor andere delen van de binnenstad,
zoals het Weena en het Churchillplein
naar New York, waar de benedenverdie
pingen van kantoren openbare ruimten
zijn, met winkeltjes, galerietjes en pal
men en de stad een ideale combinatie is
van vele functies. Architect Carl Weeber
heeft dat allemaal overdreven genoemd;
hij vindt Rotterdam niet meer dan het
Staphorst onder de grote steden.
Zodra zo'n benaming als Manhattan
aan de Maas valt, krijg je meteen iets
van: jeeminee. dat wordt me wat, daar
moet straks zeker de hele wereld op afko
men.
Laan: „Wat wij willen is dat de bevol
king het hier hartstikke goed heeft. Dat
ze werk hebben, dat ze hun vrije tijd
goed kunnen besteden, dat ze plezier
hebben om in die stad te zijn. Daarom
maak je een stad die een uitstraling
heeft. Daarom haal je bedrijven binnen,
haal je mensen binnen. Niet omdat je
een standbeeld wilt hebben. Het gaat om
de maatschappelijke motivering. Ik ben
daarom helemaal niet gelukkig met die
term Manhattan aan de Maas. Het
wordt geen Manhattan. Het is veel af
wisselender dan alleen maar hoge kan
toorpanden".
In navolging van enkele andere bedrijven
heeft de KLM pas aangekondigd uit
Manhattan weg te willen. Het stadsbe
stuur is bijna in rep en roer. Loopt Rot
terdam dat gevaar straks ook niet?
„In de Verenigde Staten zie je inderdaad
de ontwikkeling dat bedrijven naar de
rand van de steden trekken. Dat is voor
namelijk gebaseerd op de bereikbaar
heid. Die is in Manhattan niet geweldig.
Maar wij hebben hier een perfecte be
reikbaarheid, vandaar ook die nieuwe
brug die tussen de kop van Zuid en Wa
terstad moet komen.
New York heeft de twee hoogste torens
ter wereld, die hét herkenningsteken bij
uitstek van die stad zijn geworden. Wil
Rotterdam ook zoiets?
„Nee, niet zoiets. Wel iets markants, iets
specifieks, bijvoorbeeld de bebouwing
van de Wilhelminapier met de verbin
ding met het centrum door middel van
de stadsbrug.
Zoals de Towerbridge over de Theems.
Hei is dus eigenlijk Rotterdam aan de
Theems?
„Bijvoorbeeld. Eh, ja, nee. Nederlanders
willen altijd zo graag vergelijkingen ma
ken met het buitenland. Londen, New
York, hoeveel inwoners hebben die ste
den? Daar kan heel Nederland bijna in.
Nee, het is gewoon Rotterdam aan de
Maas".
DICK HOFLAND
