'finale'
Verhitte
discussies
over
bikini's en
hoofddoekjes
TOUR
Iraanse
revolutie
rammelt
aan
Turkse
deur:
'£eidóc@omo4it
ZATERDAG 4 JULI 1987
De Turkse mentaliteit verandert niet zo snel: het leven in de
sloppenwijken van Ankara wijzigt niet veel van generatie op generatie.
door Piet Snoeren
Bestaat er - toegegeven, na een
zuidelijk zonnevlugje - voor de
vakantieganger een goede reden om
gedurende de maand juli in Nederland
te blijven? Ja. De Tour de France. Zij
die naar Frankrijk afreizen teneinde
daar een glimp van net spektakel langs
te zien flitsen, hebben ongelijk en de
volgende herinnering moge duidelijk
maken waarom. Was het 1981 of
1983? Een zomer in elk geval, zo kil en
klam dat er weinig anders te doen
overbleef dan per auto wat rond te
toeren. Moddergat leek, gezien het
heersende humeur, een passende
bestemming, het vissersdorpje aan de
Waddenzee waar eind vorige eeuw 17
schepen met 83 opvarenden vergingen.
Man en muis in één gulzige slok door
de watergolf verzwolgen; een
monumentje op de dijk herinnert er
nog aan.
Maar Moddergat was gauw bekeken,
dus voort ging de desolate rit, naar
Noordpolaerzijl. Noordelijker, zo
leerde een blik op de kaart, kon een
mens op het vasteland van Nederland
niet komen. Het tekent de
vertwijfeling. En daar, in
Noordpolderzijl, gebeurde het. De zon
en de zee sprongen bliksemend open.
waaiers van vuur en zij, zoals
Marsman dichtte. De houten keet bij
het murmurerende sluisje bleek
broodjes garnaal te serveren, zo
krimpvers dat het gehemelte ervan
krinkelde. En precies op het moment
dat de tanden voor het eerst wegzonken
in de zilte lekkernij, bracht Peter
Winnen de etappe naar Alpe d'Huez
op zijn naam; het transistorradiootje
sloeg over van opwinding. Zo'n
driedubbele gelukzaligheid van
miraculeus doorbrekende zon,
garnalen die smelten in hun eigen zout
en een Nederlandse winnaar op een
Franse alp, zo'n drievuldigheid van
verrukking, samengebald in de fractie
van een oogwenk, is slechts weggelegd
voor wie besluit de julimaand binnen
de eigen landsgrenzen door te brengen.
„De rotte plek in de Tour is de basis,
het feit dat hij uiteindelijk op
winstbejag is gebouwd waaruit
ideologische drogredenen geboren
worden", schreef de in 1980 overleden
cultuurfilosoof Roland Barthes. Hoe
waar. Weinigen weten het, maar de
eerste Tour, die van 1903, was een
regelrecht uitvloeisel van de Dreyfus-
ajfaire en die kennen velen weer wel.
Spionnage, antisemitisme, soldateneer
versus de eer van het geweten.
Duivelseiland, zelfmoord - alle
elementen om de Franse natie tot op
het merg te splijten, waren aanwezig.
En zo raakte ook de redactie van
Frankrijks enige sportkrant, Le Vélo,
gespleten. De tegenstanders van
Dreyfus liepen op hoge poten weg en
begonnen een eigen sportkrant. L'Auto.
Om lezers bij ae concurrent weg te
roven, organiseerden ze - gek genoeg,
gelet op de nieuwe naam - geen
autorally, maar een wielerwedstrijd en
dat werd, 2400 kilometer in 19 dagen,
de Tour de France, vanaf het prilste
begin dus een puur commerciële
onderneming.
Wielerfanaat Martin Ros vermeldt in
zijn zojuist verschenen boek
„Heldenlevens" deze
ontstaansgeschiedenis niet. Vreemd,
want de paperback bevat nagenoeg
elke anecdote die er over de Tour te
vertellen valt, en begint bovendien met
het hierboven aangehaalde citaat van
Barthes. Maar Ros die er geen
misverstand over laat bestaan in 1954
zelf de amateurronde van Uithoorn
gewonnen te hebben - O Ronde van
Uithoorn! Deze woorden gooien mij
nog altijd omver. Ben ik ooit
gelukkiger geweest? - houdt zich blind
voor het vuige gewin, de combines, het
wieier bedrog. Hij wil slechts „op
gepassioneerde wijze de helden bij
elkaar brengen, de geur van wielerolie
en wielerzweet mengen met de
spanning, de rivaliteit, de triomf en de
neergang". Over Bartali wil hij het
hebben die zijn vele overwiningen te
danken meende te hebben aan de
rozenhoedjes, gebeden in de grot van
Lourdes wanneer de karavaan daar in
de buurt kwam, en aan het wijwater
uit de kerk van Theresia van Lisieux
dat hij toevoegde aan de inhoud van
zijn bidon. Over Anquetil moet het
gaan die zich aan ae vooravond van
menige etappe doodgemoedereerd liet
wegzakken in champagne en dobbelen.
„En soms liet hij het niet bij
champagne alleen, maar verbrijzelde
hij het glas en at de scherven op, want
zijn maag en ingewanden konden daar
wel tegen". Coppi en zijn overspelige
Witte Dame. De door aambeien en
steenpuisten gekwelde kobolt Robic.
Kübler die zichzelf tijdens de sprint
aanmoedigde door luidkeels „Hop
Ferdi, hop Ferdi" te roepen. Bobet
wiens fietsen pure kunst was. Helden.
Is er nog twijfel mogelijk? De
julimaand zal in Nederland wórden
doorgebracht. Heldenlevens in het
handschoenenkastje, transistorradio
aan het oor. Straks staat er ene Erik
Breukink op een alp. Noordpolderzijl,
zet de broodjes garnaal maar klaar.
Hoe behoudt
Turkije zijn
identiteit in het
krachtenveld tussen
oost en west? Dat
vraagstuk duikt
telkens op, tijdens
een reis dwars door
het land. Premier
özal zoekt
aansluiting bij de
EG en de Europese
touroperators
promoten het land
als „dé
vakan tiebestemming
van de toekomst".
Maar aan de andere
kant beleeft de
islam een krachtig
reveil en probeert
„oosterbuur" Iran
zijn revolutie te
exporteren. Steeds
meer stemmen
beweren dat de
fundamentalisten de
macht aan het
overnemen zijn.
Intussen voelen veel
jonge liberale
Turken zich in hun
Europese levensstijl
bedreigd.
xSTANBOEL - Op een terras in de wijk Sultan Ahmet laat Attach in zijn
glas „raki" de ijsblokjes tinkelen. Het smeltende ijs heeft de anijsjenever al
troebel gekleurd als plotseling vanaf ontelbare minaretten luidkeels tot ge
bed wordt opgeroepen. De megafoon-versterkers zijn tot de pijngrens
opengedraaid, zodat zelfs de constant toeterende verkeersstroom even niet
te horen is. „Sherefé, proost!", zegt Attach, wakkergeschokken uit een dag
droom. „Alle brave islamieten mogen na een dag hongerlijden weer eten
en drinken". Hij vervolgt bitter „Brave islamieten! Die worden nog onze
ondergang".
Het cynisme van Attach is typerend
voor zovele jonge gastarbeiders of stu
denten die de afgelopen jaren naar Tur
kije zijn teruggekeerd. Verdreven door
de economische malaise in West-Europa
en soms geholpen door een remigratie-of
oprotsubsidie, zoeken zij opnieuw hun
heil in een land waar ze nog weinig ban
den mee hebben. Maar naarmate de ver
wachtingen hoger gespannen zijn, is de
teleurstelling meestal groter. De lonen
vallen tegen en zelfs in de Turkse steden
bruist het leven niet zo als in Europa.
Nóg onthutsender voor velen is het reli
gieus fanatisme dat snel oprukt.
Attach is er in elk geval niet vrolijk van
geworden. Hij studeerde en werkte acht
jaar in West-Berlijn en ging het ouderlijk
huis, niet ver van de Bosporus, steeds
meer missen. Als afgestudeerd ingenieur
liggen de banen nu voor het oprapen,
maar na een klein jaar Istanboel heeft
hij nog geen dienstverband willen accep
teren. Hij vertelt, op misprijzende toon:
„Ik had verwacht dat het hier in de loop
der jaren verder was verwesterd. Zeker
nu Turkije overal in Europa geafficheerd
wordt als dé vakantiebestemming van
het jaar. Maar wat ik hier zie bevalt me
absoluut niet. Ik ben werkelijk bang dat
onze fundamentalistische oosterburen
steeds meer greep krijgen op het leven
hier. Sommige oude vrienden van me
dwepen nu al met Khomeiny!"
Turkije gaat graag door voor een westers
land. Bovendien maken de Turkse poli
tici goede sier met de wettelijk gegaran
deerde „absolute godsdienstvrijheid".
Maar is dat niet makkelijk gezegd met
een bevolking die voor 98 procent isla
mitisch is? De gosdienstige minderheden
zijn in Turkije zo klein dat ze nauwelijks
voor problemen kunnen zorgen.
„Toch betekent islamistisch niet oos
ters", bezweert een pensionhouder bij de
beroemde Blauwe Moskee in Istanboel.
En ja hoor, daar komt weer het rijtje van
de bokser, zanger en zeebioloog, alle drie
tot grote vreugde van religieus Turkije
tot de Koran bekeerd. „Mohammed Ali,
Cat Stevens en Jaques Cousteau zijn óók
islamiet!", klinkt het wervend. Relative
rend: „Zelfde god, maar een andere weg
dan de uwe".
Premier özal denkt er net zo over. Begin
dit jaar kwam hij met een officiële aan
vraag voor het EG-lidmaatschap. Daar
bij benadrukte hij dat de islam in Tur
kije geen belemmering hoeft te zijn. De
premier: „Turkije is historisch en cultu
reel nauw met West-Europa verbonden.
Toetreding tot de EG zou onze export
en economie ten goede komen. Boven
dien zijn we binnen de de NAVO al ac
tief op het Europese toneel". Deze sym
pathieke woorden ten spijt, heeft de EG
onmiddellijk alle „vertragingstrucs" uit
de toverdoos gehaald. Want een huwe
lijk met nóg een relatief arm en hoofdza
kelijk agrarisch land (na Portugal en
Spanje) is het laatste waarop de door
landbouwoverschotten en begrotingste
korten geplaagde club van twaalf zit te
wachten.
Veel westers-georiènteerde Turken heb
ben zich niettemin vastgeklampt aan het
mogelijke EG-lidmaatschap, als ware het
een laatste strohalm. En niet om econo
mische redenen. „Als Turkije niet bij de
EG komt ben ik genoodzaakt te emigre
ren", meent Nevzat, een computerpro
grammeur uit Ankara. Zijn vrouw, Asu,
vertrekt dit najaar al naar Engeland om
daar naar werk te zoeken. „Het wordt
voor ons met het jaar moeilijker om in
Turkije te leven", verduidelijkt ze. „Wij
hebben bijvoorbeeld nooit met de Ra-
madan-vasten meegedaan, maar dit jaar
weigerden mijn kruidenier, bakker en
slager voor het eerst overdag voedsel te
leveren". Nevzat, bijna fluisterend in
zijn hemelsblauw geschilderde woonka
mer „De buren spreken er al schande
van dat wij ons niet aan de Ramadan
houden. Enkele jaren geleden was Anka
ra nog een redelijk liberale stad, maar nu
beleven we echt een soort religieus reveil
met zéér intolerante trekjes".
Reuzensprong
Sedert Mustafa Kemal in 1923 op een
ongeëvenaarde manier de bezem haalde
door het toen nog in de middeleeuwen
levende sultanaat, is Turkije staatsrech
telijk, juridisch en politiek behoorlijk ge
moderniseerd. Kerk en staat werden on
der zijn leiding officieel gescheiden, het
leger diende geen politiek te bedrijven,
het islamitisch recht werd afgeschaft en
op Zwitserse leest geschoeid, vrouwen
kregen stemrecht en de ruimte zich te
emanciperen. Sociaal-politiek maakte de
nieuwe Turkse republiek in het bestek
van een paar jaar een reuzensprong en
daar zijn vele Turken Kemal nog steeds
de andere studenten met me mee, an
ders was ik nu misschien brodeloos ge
weest". Zeynep, de 24-jarige dochter van
de professor vindt de affaire minder ver
makelijk. „Ik ken die meisjes en geloof
me: het gaat ze niet alleen om die hoofd
doek. Ze willen ons onmondig maken.
Ze zouden vrije, onafhankelijke vrou
wen nog het liefst opsluiten".
Losbandig
Meer zuidelijk, aan de zonnige Mediter-
ranée, is het klimaat belangrijk liberaler.
De duizenden toeristen hebben onmis
kenbaar hun stempel op de voorheen or
thodoxe vissersdorpjes gedrukt. Uit ca-
fé's klinkt de heavy-metal-muziek die
aan de kust zeer populair is. Turkse
meisjes flaneren in geraffineerde bikini's
langs de boulevards. Ruimbehuisde fa
milies proberen met een „zimmer frei"
wat bij te verdienen terwijl Turkse pro
jectontwikkelaars het ene na het andere
vakantiepaleis uit de grond stampen.
Wie de taal even vergeet, zou zich in
Griekenland kunnen wanen. Het reli
gieus reveil van het noorden spiegelt
zich hier in bijna decadente losbandig
heid.
De kust is ook bij de Turken zelf in trek
als vakantiebestemming. Vanuit Ankara,
met zijn regenachtige klimaat, voeren
toeringcars de bleekneusjes van de grote
stad voor nog geen twintig gulden naar
het subtropische Antalya of Marmaris.
Daar ontmoeten zij hun Westeuropese
vakantiebroeders, worden overwachte
vriendschappen gesmeed en wederzijds
begrip geboren. Hier, in dit liberaler kli
maat, doen minder ongeruste verhalen
over het Turkse reveil de ronde. „Och,
het valt wel mee", zegt Elif Iktimur, een
advocate uit Konya, die een eigen kan
toor heeft in het kustplaatsje Kas.
„Turkse islamieten hebben de Koran
nooit zo letterlijk genomen als de sji'ie-
ten in Libanon, Syriè en Iran". Ze wijst
op de hotels, pensions en restaurants die
het kleine haventje van Kas omringen.
„En door het toerisme is er al veel ten
goede veranderd. Het fundamentalisme
krijgt weinig kans bij de westerse levens
stijl en economische welvaart hier".
Referendum
Premier özal probeert zijn land intussen
de éénentwintigste eeuw binnen te lood
sen. Ruim zeven jaar na de militaire
coup van 1980 worden voorzichtige po
gingen in het werk gesteld de democratie
in het land te herstellen. Nog dit jaar wil
özal een referendum organiseren, waar
bij het volk zich mag uitspreken over
het opnieuw legaliseren van de „oude"
politieke partijen. De discussie hierover
beheerst het nieuws in de dagbladen en
dat is niet verwonderlijk want het oude
politieke systeem was m 1980 vastgelo
pen in besluiteloosheid, corruptie en da
gelijks ruim 25 straatmoorden met een
politieke achtergrond.
Volgens waarnemers in Ankara is het
aanstaande referendum juist de oorzaak
van Veel verontrusting over het funda
mentalisme. De nu nog verboden recht
se en linkse partijen zouden proberen
kiezers aan zich te binden door op reli
gieuze sentimenten in te spelen. Omdat
elke controverse uitgebuit wordt, krijgt
men snel de indruk dat heel Turkije op
zijn achterste benen staat. „Maar zo ge
makkelijk verandert de Turkse realiteit
niet", meent Yusuf Kanli, regisseur uit
Istanboel. Hij komt in Kas even op
adem na twee maanden filmen in Lon
den.
Evenals zovele andere westers georiën
teerde Turken is het hem opgevallen dat
de „Europeanisering" van Turkije nog
weinig wind in de zeilen heeft gekregen.
Met smaak vertelt hij over de ophef die
gemaakt werd naar aanleiding van een
preek in de Blauwe Moskee. De imam
daar, vergeleek westers geklede vrouwen
met een geschilde meloen. „Als je een
meloen op de markt koopt neem je hem
toch niet zonder schil mee naar huis,
want dan wordt hij stoffig en vies", had
de imam gezegd. De boodschap was dui
delijk: een vrouw dient haar lichaam
buitenshuis ten allen tijde bedekt te hou
den. Yusuf, lachend: „De imam heeft ge
lijk: ik koop mijn meloenen compleet.
En ik moet er niet aan denken mijn
vriendin te schillen!".
Yusuf ligt voorlopig nog niet wakker
van het fundamentalisme in Turkije.
„Verhalen dat we hier over een aantal
jaren weer een islamitische staat zal zijn
la Iran zijn gewoon klinkklare onzin",
meent hij. „Ik ontmoet zoveel mensen
die bang zijn voor het fundamentalisme
dat Ik me er voorlopig geen zorgen over
hoef te maken".
PAUL KOOPMAN
Turkse vrouwen in
Istanboel: de een kiest
voor behoud van de
islamitische traditiede
ander laat zich door het
westen beïnvloeden.
FOTO'S PAUL KOOPMAN
dankbaar voor. In de kleinste dorpen
staan zorgvuldig gepoetste bustes of
standbeelden van Kemal, die eerbiedig
Atatürk: „vader der Turken" wordt ge
noemd.
Mustafa Kemal is ruim zestig jaar na
zijn ingrijpende hervormingen weer on
derwerp van discussie geworden. In het
nog steeds gekortwiekte Turkse parle
ment roepen de politici zo fanatiek dat
ze „echte Kemalisten" zijn, dat je je gaat
afvragen of hun geschreeuw niet een ge
brek aan overtuiging moet compenseren.
De Iraanse premier Moes sa vi gooide
meer olie op het vuur toen hij tijdens
zijn recente reis door Turkije categorisch
weigerde het verplichte bezoekje aan het
Atatürk-mausoleum af te leggen. De ver
ontwaardiging was groot. Moussavi's
kieskeurigheid werd in brede kringen als
een „belediging" voor het gehele Turkse
volk opgevat. Maar de fundamentalisti
sche Turken grepen het incident aan om
nog eens te benadrukken dat Kemals
hervormingen op gespannen voet staan
met de islamitische leer. In een groot
scheepse Iraanse publicteitscampagne
werd Atatürk al eerder afgeschilderd als
een „goddeloze kapitalist".
Hoofddoekjes
„Iran steunt de Turkse islamieten die te
rugwillen naar een middeleeuwse staat
op alle mogelijke manieren", zegt Salih
Soyer, hoogleraar stedebouwkunde aan
de universiteit van Ankara. Hoewel er
geen keiharde bewijzen zijn verdenkt de
professor enkele van zijn studenten er
van rechtstreeks van de ayatollah's geld
te hebben ontvangen voor politieke acti
viteiten. Hij wijst op de sit-down-acties
voor de poorten van de campus, die de
gemoederen in Turkije al enige maanden
bezig houden. Religieuze studentes eisen
dat het dragen van hoofddoekjes tijdens
de colleges weer toegestaan wordt, maar
het universiteitsbestuur verzet zich daar
nog tegen. Salih Soyer verliet op een dag
met medeneming van het merendeel van
zijn studenten het lokaal, toen een aan
tal vrouwen met hoofddoekjes zijn colle
ge wilde volgen. „Ik geef alleen les aan
mensen met een open en kritische
geest", moet hij toen gezegd hebben. De
professor „Omdat de dames het lokaal
niet wilden verlaten ben ik uiteindelijk
vertrokken". Lachend: „Gelukkig gingen
