Maaltijd is
meer dan eten
HONDEN LEREN ZWIJGEN EEN ZEGEN VOOR B UREN
BINNENLAND£tid*i<2owiwntDONDERDAG 18 JUNI 1987PAGIN.
Scholen eisj
meer geld
voor opvan|
buitenlands!
leerlingen
EHBO advisee
dragen van
handschoenen
bij eerste hulp
WEL MOGE HET UBEKOMEN" IN OUDHEDEN
DEN HAAG En
den geen buitenla
leerlingen meer opge
gen als de overheid
met geld over de
komt. Dat is het stand
van de middelbare i
len die gisteren in
Haag bijeen waren o
protesteren tegen de i
we faciliteitenrea
voor anderstalige sci
ren.
Buitenlandse leerlingen i
op een wachtlijst worde
plaatst als minister D«
(onderwijs) niet tijdig ees
de regeling treft voor de«
opvang van leerlingen
rechtstreeks uit het buita
komen, aldus een woord
der van de scholen.
„We staan met de rug teg
muur, al vanaf 1982 beloi
minister ons een betere,
nitieve regeling". Het p
van de scholen richt zichl
de nieuwe circulaire w
het ministerie aangeeft
extra middelen de sd
kunnen krijgen voor he
strijden van de achter
waarmee leerlingen uit
sche minderheden te lui
hebben.
Volgens de woordvo
wordt het bedrag per la
bijna gehalveerd. Voor lei
gen die nog geen jaar
land zijn is nog
elk bedrag ht
hiervoor ter beschikkii
De wethouders van 01
van Den Haag en Ami
wezen op de lijdensw(|
zich jaarlijks rond de relT"
voordoet. Deetman word
weten dat hij zich gedrai
een boer die op pootaan
len bezuinigt en zich vi
gens verbaast en beklaagt
de oogst Wie in de twee!
neratie buitenlanders
zaait zal straks storm oq
aldus de wethouders.
Bingo-piraat ui
de lucht gehaal
ROTTERDAM In R
dam is door de Radiocont
dienst van de PTT en de
tie een illegale radiozend?
de lucht gehaald die vi^
ether bingo's organiseerde
duizenden guldens aan |*l
zengeld. Vier personen ki
een proces verbaal weger U.
overtreden van de Wet q /-
Kansspelen en de Teleci
en Telefoonwet Radio 1 H
was sinds drie weken een
per week in de lucht. Per e,
avond waren er prijzen
schikbaar met een totale
de van 13.000 gulden. Te)
nisch konden de luiste
bingo-boekjes bestellen
vervolgens thuis werden:
leverd.
at
VEENDAM Om de ég'
voor besmetting van het»a'
virus bij EHBO ers weg te,pr
men en om verspreiding
de dodelijke ziekte te voü
men moeten EHBO'ers in
el
vervolg plastic of rubb 'A
handschoenen dragen 1 pr
neer ze eerste hulp verl^c
aan mensen die bloeden
Dat dringende advies gee? rc
landelijke EHBO-or
de meer dan 200.000
meerde EHBO'ers in
land. De landelijke veren;
raadt EHBO'ers aan om
plastic handschoenen bij 1
te hebben. Het AIDS*' 61
kan overgebracht worden
het bloed, bijvoorbeeld
bloed van een slachtoffe
een wondie van een 1
Ook wordt aangeraden o
mond-op-mond beadt
steriele hulpmiddelen (ff
bijvoorbeeld) gebruiken d
chamelijk contact tussen bj
verlener en patiënt vo
men. Mensen die hun I
ham in de medische i
verdienen (tandartsen, i
zijn al massaal overgegi
zaken zoals plastic hands
nen. Het is niet bekend o
BO'ers al besmet zijn via Di
oefening van hun werkfl
heden.
Van alle huisdieren zorgen
honden voor de meeste gelui-
doverlast.
FOTO: SP
LELYSTAD Eén van de
meest voorkomende vormen
van burengerucht is het aan
houdend blaffen en janken
van honden. Niet alleen de bu
ren hebben hiervan last; de
hond geeft op die manier te
kennen zich ook niet helemaal
happy te voelen. Een hond
maakt deze geluiden vaak al
leen maar als hij zich alleen
gelaten voelt „Het is heel
moeilijk af te leren. Dat vergt
enig doorzettingsvermogen,
zowel van de hond als van zijn
baas", weet Bea van Kampen,
bedrijfsleidster van het dieren
hotel van Martin Gaus in Le
lystad.
„Geluidoverlast door huisdie
ren neemt een prominente
plaats in op de liist van over
last verschijnselen vertelt Jan
Kramer, voorlichtingsfunctio
naris van de Nederlandse
Stichting Geluidhinder. Bo
venaan staat „lawaai bij de bu
ren in het algemeen" (20
dan volgt muziek (17 en
daarna komen op een geza
menlijk derde plaats radio /tv
en huisdieren (elk 10 Hon
den (vooral) en hanen scoren
hoog.
„Honden blaffen over het al
gemeen niet omdat ze verdriet
hebben; ze doen het vooral als
ze alleen zijn. Daar kunnen ze
eigenlijk niet tegen. Een hond
is een roedeldier, een groeps-
dier", zegt Bea van Kampen.
„Het blaffen en janken is een
verzamelsignaal. De hond wil
zeggen: hier ben ik, waar ben
jij? In het wild leven honden
en wolven in roedels tot onge
veer twintig exemplaren. In
onze moderne samenleving is
de roedel voor de hond ver
vangen door het gezin. Als een
hond alleen is, voelt hij zich
heel onveilig".
Katten zijn heel andere die
ren. Die leven niet in groepen,
maar zijn solitaire beesten die
uitstekend tegen alleen zijn
kunnen. Katten zorgen pas
voor geluidoverlast als ze el
kaar 's nachts tegenkomen.
Vooral in de paartijd is het ge
jank dan niet van de lucht.
Onzichtbaar
Globaal zijn er twee methodes
om honden af te leren te blaf
fen of te janken. Corrigeren
door een onzichtbare ruk aan
de halsketting en door een on
zichtbaar vermanend woord
die de hond toegesproken
wordt via een geluidsband.
De ruk aan de halsketting gaat
als volgt. De hond die alleen
thuis wordt achtergelaten,
moet voorzien worden van een
halsketting die via de deur
naar de eigenaar buiten loopt.
Als een hond na een poosje be
gint te janken moet er een ruk
aan de ketting gegeven wor
den, zodat de nond een flinke
„knauw" in de nek krijgt. Di
rect daarna moet de hond ove
rigens wel beloond worden,
als-ie zich stil houdt. „Het gaat
om het corrigeren van het ge
drag", zegt Bea van Kampen.
„Honden kiezen, net als men
sen overigens, voor gedrag dat
beloond wordt".
Volgens haar is deze methode
absoluut geen mishandeling
van het dier. „Nee, nee..., daar
riekt het zelfs niet naar. Het
benadert de meest natuurlijke
wijze van opvoeden. Kijk,
honden corrigeren elkaar door
elkaar stevig in de nek te bij
ten. De nek is daar ook op be
rekend. Die is enorm sterk en
stevig. Zo'n ruk aan de ketting
om de hals imiteert zo'n beet
van een andere hond".
Bij de methode van de anti-
blafband kan de eigenaar
de hond vermanende woc
opnemen. Zodra de hom
waai begint te maken, mm
band afgespeeld worden
in een andere kamer of b
buren even de stekker in
stopcontact te steken. VoL
Bea van Kampen lukt i
methode alleen maar ah
hond goed gehoorzaamt
een hond toch al niet luist)
als gevolg van een slappe
voeding, dan luistert hij q
niet naar iets dat tegen
gezegd wordt door iemand
hij helemaal niet ziet. l
RINUS BOUWMEEsj
Brouwerij
De bereiding van het eten
krijgt veel aandacht. Er zijn
grafmodellen te zien van een
bakkerij en een brouwerij.
Raven zegt: „Daaraan kun je
zien hoe men het meest ge
bruikte voedsel bereidde".
Wat opvalt, vindt hij, is dat
bepaalde keukenspullen die
tegenwoordig worden ge
bruikt, ook in de Oudheid al
bekend waren, zoals een vij
zel en een wrijfschaal.
De tentoonstelling laat zien
dat vroeger in de keukens
een -maalsteen aanwezig was.
„Om aan het dagelijks brood
te komen, moest graan wor
den gemalen. En dat malen
was ontzettend zwaar werk,
het moest met de hand ge
beuren en daar waren de
mensen echt uren mee bezig.
Elke keuken had een eigen
maalsteen. Pas bij de Grie
ken en Romeinen kwamen
de mechanische maalstenen
op. Op foto's is te zien dat
sommige maalstenen werk
ten op waterkracht. Ook ge
beurde het veel dat van paar-
dekracht gebruik werd ge
maakt. Die dieren liepen in
het rond en bewogen op deze
manier de maalsteen.
Duidelijk is dat de maalste
nen sleten. „Het gruis kwam
in het voedsel terecht. De ge
bitten van de mensen waren
dan ook niet veel waard.
Vooral de Egyptenaren had
den vaak afgesleten tanden",
vertelt Raven.
De tentoonstelling loopt uit
op datgene waar ook de eer
dere onderdelen op uitlopen:
het eten zelf. Zn laat mensen
zien die aan tafel zitten om
dat ze feest vieren of om de
band te benadrukken die be
staat tussen hen en de doden
of de goden. „Doden moeten
in het hiernamaals ook eten
en drinken. En zij doen dat
natuurlijk het liefst met hun
familie", verduidelijkt con
servator Raven de gedachten
van de mensen in de Oud
heid. „De dode moest erbii
blijven horen. De maaltijd
was het symbool van de band
tussen doden en levenden.
Zoals de maaltijden nu ook
het symbool zijn van mense
lijke betrekkingen. Je gaat
immers niet zomaar met ie
mand aan tafel zitten".
Een duidelijk voorbeeld van
de band tussen de doden en
de levenden is een zoge
naamde askist uit Noord-Ita-
lië. Op de kist zit een dode,
klaar voor de maaltijd. Aan
de zijkant van- de kist is een
afbeelding aangebracht van
voedsel.
Een houten hak uit het land v
LEIDEN Eten speelt
een grote rol in ons da
gelijks leven. We hebben
voedsel nodig om te
•overleven, maar vaak
hebben maaltijden ook
een symbolische waarde.
Zo gaat niemand met een
wildvreemde ergens een
hapje eten. Mensen ge
bruiken een maaltijd met
anderen om de band die
er tussen hen bestaat te
benadrukken en te ver
stevigen. En gewoonlijk
wordt na een begrafenis
door de nabestaanden
gezamenlijk een kopje
koffie gedronken en een
broodje gegeten.
„Ik denk dat niemand be
grijpt waarom hij dat doet.
De meeste mensen gaan lie
ver meteen naar huis na een
begrafenis. Maar toch doen
ze dat niet. Nee, ze gaan eten
en drinken, en dat is eigen
lijk een rest van het doden-
maal uit de Oudheid", zegt
dr. M.J. Raven, conservator
van de Egyptische afdeling
van het Rijksmuseum van
Oudheden aan het Rapen
burg in Leiden. Hij is tevens
coördinator van de tentoon
stelling „Wel moge het u be
komen. Feestmaal - Goden
maal - Dodenmaal in de
Oudheid". Deze expositie
wordt morgenmiddag geo
pend en is te zien tot en met
zondag 30 augustus.
De tentoonstelling is op een
heel bijzondere manier tot
stand gekomen. De faculteit
der godgeleerdheid van de
Leidse Universiteit benader
de het Rijksmuseum van
Oudheden met de vraag of er
een tentoonstelling kon wor
den gehouden ter gelegen
heid van het afscheid van
prof. B. Hartmann. Deze
hoogleraar in de geschiedenis
van de antieke godsdiensten,
gaat met pensioen en de fa
culteit wilde hem daarom
een origineel afscheidscadeau
aanbieden. „Meestal wordt
bij een afscheid een bundel
artikelen gegeven, de facul
teit der godgeleerdheid wilde
deze keer eens wat anders
doen", zegt Raven. Volgens
de conservator sluit het on
derwerp van de tentoonstel
ling prima aan' bij het werk
van de hoogleraar. Hartmann
heeft onderzoek gedaan naar
de godsdienstige aspecten
van maaltijden. Hij hield zich
vooral bezig met offermaal
tijden. Raven: „De maaltijd
was dus een onderdeel van
zijn eigen onderzoek. Boven
dien houdt Hartmann ervan
om vrienden en kennissen op
maaltijden te vergasten'
Graag verleende het museum
medewerking aan het cadeau
voor de scheidende professor
„Zo waren we gelijk in de ge
legenheid om een tentoon
stelling in de zomer te orga
i de farao's.
niseren die toegankelijk is
voor een breed publiek'
Rechtop
Want Raven benadrukt
steeds weer de opzet dat in
het museum „geen zwaar we
tenschappelijk verhaal"
wordt gebracht over maaltij
den in de Oudheid. „Veel
verschillende onderdelen
worden aangestipt, we spelen
eigenlijk een beetje met de
thema's. En we hebben voor
werpen en afbeeldingen uit
verschillende culturen. Hart
mann onderzocht vooral de
situatie in het Nabije Oosten,
vandaar dat het zwaartepunt
van de expositie ligt bij lan
den als Mesopotamië, Perzië,
Syrië, Palestina en Egypte.
Er is ook wat van de Grieken
en Romeinen". Verschillende
landen en culturen worden
belicht „Het is niet zo dat we
het eten in een bepaalde cul
tuur helemaal uitdiepen".
Raven wil daarmee niet be
weren dat er niets van de
tentoonstelling kan worden
geleerd. De opmerkzame be
zoeker kan volgens hem
„veel tussen de regels door
lezen".
Raven zegt: „Eten en drin
ken doen we nog steeds.
Maar we denken er nooit bij
na waarom we het op een be
paalde manier doen. De ten
toonstelling vertelt iets over
de herkomst van onze ge
woonten en tafelmanieren".
De conservator geeft een
voorbeeld: „Christenen bid
den en danken voor en na
het eten. Zij laten hun dank
aan God blijken door een be
paald ritueel. Dat gebeurde
in de Oudheid ook. Toen wa
ren er veel mensen die hon
ger hadden. Ze waren veel
blijer met eten dan wij en ze
waren heel dankbaar. Daar
om werden de goden be
dankt, bijvoorbeeld door
middel van een feestmaal. De
resten van deze gewoonte zie
je bij ons".
„Bijna niemand staat er bij
stil waarom we rechtop aan
tafel zitten. Wij vinden dat
vanzelfsprekend", denkt Ra
ven. „Maar de tentoonstelling
laat zien dat dat helemaal
niet zo is. In andere culturen
ligt men aan tafel. Dat deden
bijvoorbeeld de Grieken en
Romeinen in de Oudheid. Zij
aten bovendien niet met mes
en vork zoals wij, maar met
hun handen. Net als de
Egyptenaren. Die zaten wel
aan tafel. Soms was er ook
verschil tussen de seksen. We
hebben bijvoorbeeld een af
beelding waarop een Syri
sche koning op een rustbed
ligt, terwijl zijn vrouw aan
tafel zit".
De tentoonstelling is opge
bouwd uit verschillende on
derwerpen. Het begint bij de
manier waarop mensen aan
voedsel komen. „Rond 8000
voor Christus werd voor het
eerst akkerbouw en veeteelt
bedreven in het Nabije Oos
een waterrad. En afbeeldin
gen van watergoden, rivier
goden en brongoden". Er is
ook een prent te zien van het
verhaal uit de Bijbel waarin
Mozes water slaat uit een
rots. „Wij kunnen ons nau
welijks voorstellen wat dat
toen betekende voor de men
sen".
Door maaltijden aan te bie
den aan goden, werd de band
benadrukt die er was tussen
de mensen en hun god. Ra
ven: „De Grieken veronder
stelden dat de goden hun ei
gen voedsel hadden, zoals bij
voorbeeld nectar. Daarom
zou je zeggen: Die goden heb
ben geen eten nodig. Maar
toch werd voedsel aangebo
den, niet omdat de mensen
dachten dat de hogere mach
ten dat nodig hadden, maar
om de betrokkenheid tussen
goden en mensen te bena
drukken. En ze deden het
natuurlijk omdat ze dachten
dat de goden het zouden
waarderen". Een vergelijking
kan worden gemaakt met het
Heilig Avondmaal dat de
protestanten vieren en het
ter communie gaan in de ka
tholieke kerk. Ook dan
wordt de gemeenschap bena
drukt tussen God en de gelo
vigen.
De meeste voorwerpen die
zijn te zien op de tentoonstel
ling zijn eigendom van het
Rijksmuseum van Oudheden.
Ook zijn er voorwerpen in
bruikleen van het Haags Ge
meentemuseum, het Allart
Piersonmuseum en het Bij
bels Museum in Amsterdam
en van het Archeologisch
Centrum van de Rijksuniver
siteit Leiden. „De meeste
voorwerpen dateren uit de
tijd tussen 3000 voor Christus
en het begin van onze jaar
telling".
„Het was niet moeilijk om
aan voldoende voorwerpen te
komen", vertelt Raven. „Er
was ontzettend veel keus om
dat in de aangetroffen gra
ven bijna altijd voorwerpen
aanwezig zijn. En die attribu
ten hebben bijna altijd te ma
ken met het leven na de
dood. Omdat de mensen
dachten dat de dode in het
hiernamaals ook eten en
drinken nodig zou hebben,
werd veel vaatwerk meege-
feven. Ook in de paleizen en
uizen die zijn opgegraven,
werden veel pannen en pot
ten aangetroffen".
„Af en toe krijg je het gevoel
dat er niets nieuws is onder
de zon", zegt conservator Ra
ven. „In de Romeinse tijd
was het bijvoorbeeld al zo dat
er mensen waren die heel de
cadente maaltijden organi
seerden. Anderen vonden dat
uit den boze, en wilden leven
van wat het land heeft te bie
den". Dat is nu nog zo, vindt
Raven. Want ook nu zijn er
mensen die niet vies zijn van
het luxe, terwijl anderen de
voorkeur geven aan wat de
conservator „natuurvoeding"
noemt.
Maar verschillen zijn er ook.
„Zijn er in deze tijd ontzet
tend veel mensen voor wie
de lijn een probleem is, in het
oude Egypte was het prachtig
als je een buikje had. Dat was
helemaal geen schande. Het
was een teken van rijkdom,
van welstand", aldus Raven.
JANET VAN DIJK
FOTO'S: PR Model van een bierbrouwerij In het oude Egypte.
Een Griekse
vaas, met
daarop ge
schilderd
Dionysos, de
god van de
wijn.
Daarom werden silo's en
graanschuren gebouwd, vis
werd gezouten en vlees werd
gedroogd. „Ook dit thema
wordt alleen even aange
stipt", zegt Raven. „De voor-
raadvorming wordt het dui
delijkst getekend door de
grote voorraadpotten die zijn
tentoongesteld'
Ook zijn er modellen van
graanschuren. Echte Oud-
Egyptische grafmodellen.
„De mensen maakten die in
de hoop dat de afbeelding
werkelijkheid zou worden.
Zodat het de dode in het
hiernamaals aan niets zou
ontbreken, dat hij voedsel
zou hebben en dienaren. De
modellen werden neergezet
in het graf', vertelt de con
servator.
Voor de bereiding van voed
sel is water nodig. „Daar
staan we hier nooit bij stil",
zegt Raven, „want wij heb
ben water te veel. Maar juist
in het Nabije Oosten was al
tijd een gebrek aan water.
Mensen moesten zich in al
lerlei bochten wringen om
genoeg water te hebben om
het land te kunnen bevloei
en. We hebben een pot van
ten. Er werden wilde granen
verbouwd en bepaalde wilde
bomen en struiken werden in
de tuinen gezet. De mensen
ontdekten dat deze planten
vruchten konden dragen en
dat het zaad kon worden ge
zaaid. Ook werden toen voor
het eerst wilde dieren ge
temd, zoals varkens en gei
ten", vertelt conservator Ra
ven. „Daar werd het boeren
bedrijf dus ontdekt. Later is
het verspreid, en via de Tur
ken kwamen de Europeanen
in contact met deze vormen
van landbouw".
Duidelijk is dat mensen uit
alle landen allerlei methoden
Sebruikten om aan voedsel te
omen. „Geen enkel volk
leeft alleen van akkerbouw",
weet Raven. „Ook door mid
del van veeteelt, jacht, vis
vangst en verzamelen kwa
men de mensen aan eten".
Herders
Er zijn foto's en voorwerpen
te zien. Sikkels bijvoorbeeld.
„Wij kennen nu een ontzet
tend gemechaniseerd boeren
bedrijf. Maar in de vorige
eeuw werd hier ook nog het
gras afgesneden met sikkels",
aldus Raven. Ook hakken
zijn tentoongesteld: stelen
met haaks daarop het blad.
„Wie in Egypte is geweest,
herkent deze gereedschap
pen", denkt Raven. „Want de
Egyptenaren gebruiken nu
nog hakken in plaats van
schoppen".
Er zijn ook afbeeldingen te
zien van bijvoorbeeld Griek
se vazen. En beeldjes van
mensen die opzichter waren
over de kudde. Dat waren
volgens Raven in de Oudheid
niet alleen herders. Er waren
ook hoge ambtenaren die
vanuit hun kantoortje toe
zicht hielden. „Op de Egypti
sche beeldjes staan hiëroglie
fen. Die vertellen wat voor
functie degene heeft die
wordt afgebeeld. En op die
manier kun je erachter ko
men, hoe de organisatie in de
tijd in elkaar zat. Zo weten
we dat de tempels en de Fa
rao's eigen kudden hadden".
In de Oudheid waren voorra
den heel belangrijk. Er werd
in de nazomer of in de herfst
geoogst, maar de mensen
moesten ervoor zorgen dat ze
de rest van het jaar ook vol
doende voedsel hadden.
