De dans om
een houvast
het totem:
in de chaos
CeidócSoiuant
„VAN TOTEM TOT
LIFESTYLE"
-V
ZATERDAG 28 MAART 1987
de
beplak
vier
Vie de
?n
>eede
tionere
•s, het
tig ide
Rechts: WM het
totem is sopt
•"fT'L'loo
indianen,
KhomeittyJoor
ged
Links: De inrichting
van de »°nitjj™
een persoon die een
"e/uste.,lif'Styl'
heeft gekozen:
boeken en muziek.
gaan
i het
nen
tien in
ir lam
te
de
rokkei
vrouw
trein?
Nou
i dat d
ze wee
een
Goed
AMSTERDAM - Een totem, zegt
'ie iet woordenboek, is een bij primi-
ieve volken vereerd symbool dat
ten aa\\s je mythische vertegenwoordiger
beschermgeest van die stam kan
borden beschouwd. Primitief, zegt
lotto,et woordenboek. Ver weg dus,
nets te maken met onze hooggeci-
^«.filiseerde samenleving. Indianen
dat /flansen nog wel eens om een to-
ord. ;empaal. In een strip, een jongens-
'f n boek of een oude cowboyfilm. Her
jn ;n der in westerse musea staan een
t lantal van die palen opgesteld om
te Dns begrijpend knikkend terug te
we a/,aten blikken op wat eens geweest
s. Geweest? Welnee, u en ik dan-
e maaien nog altijd om het toteift.
e win"
Jzaa/Vlisschien zijn we het ons niet eens be-
wist, maar de mens van nu heeft net als
aftioen zijn symbolen, die hem van ande
ren moeten onderscheiden. En die tege-
aw/o'üj^rtijd duidelijk maken dat hij ergens
7c/j bijhoort. We leven nog altijd als stam-
iis F/#?en' z'jn °P een anc*ere manier n°g
&n lid van een groep, en we doen van alles
Tj om bij die groep te blijven. We dragen
7i'> /Vbnzc "Primitieve" symbolen nog altijd
2l- onthullend rond: de merk-jeans, het
SP£ ^'punk-kapsel, het jasje van de Society
0 s- ^«hop of net juist die auto. „Lifestyle"
wordt dat in sociologische vakkringen
genoemd. Die levensstijl als verlengstuk
van dat oude totemgevoel is de basis
achter „Van totem tot lifestyle": Een
Nederlands-Duits initiatief van het Goe-
the-instituut en het Koninklijk Instituut
voor de Tropen en onderdeel van de
manifestatie Amsterdam Culturele
Hoofdstad van Europa. Het Tropenmu
seum zelf heeft tot en met 16 augustus
de tentoonstelling „TOTEM, goden, hel
den, heiligen" onder zijn dak. Onder re
dactie van Karla Forbeck en Huub Kuij-
pers verscheen een boek onder de titel
„Van Totem tot Lifestyle" en een aantal
muziek-, film- en theatervoorstellingen
in de hoofdstad sluiten erbij aan.
Khomeiny
ie goo
i of in
Een hele beschavingsgeschiedenis lang
heeft de mens zich moeten handhaven,
moeten overleven in de chaos van de
wereld. Totems, goden, helden en heili
gen waren zijn houvast. Gezamenlijke
symbolen maakten hem deel van een be
schermende groep. Goden gaven zijn le
ven richting. Helden en heiligen brach
ten hem het voorbeeld hoe zijn leven zo
ideaal mogelijk in te richten. Het is een
constante in de geschiedenis van de
menselijke cultuur. Of het nu gaat om
dc indianen in Noord-Amerika die ons
het woord totem hebben gegeven, de god
Vishnu van het hindoeïsme die de red
der is in moeilijkheden, de Khomeiny
van de islamitische fundamentalisten of
Maria, de moeder Gods, de troost en
toeverlaat van de katholieke wereld.
Hoe uiteenlopend en tegenstrijdig ook,
zij brengen de veilige haven van een ge
deeld geloof. Onze culturen hebben dat
vertaald in beelden en symbolen. Het
kleine, kunstige, in een soort paprika
uitgesneden altaartje uit India dat het
Tropenmuseum laat zien bijvoorbeeld.
De solidariteit van de „kanga", de recht
hoekige om het lichaam gedrapeerde
doek die de bewoners van Oost-Afrika
kenbaar maakt. Of de als goden vereerde
„Oba's" (koningen) van het oude ko
ninkrijk Benin, nu deel van Nigeria. De
mens wil zich laten kennen, wil ergens
bijhoren en veilig zijn.
Huiskamer
In de tentoonstelling in het Amsterdam
se Tropenmuseum vind je een paar mo
derne Hollandse huiskamers. De gordij
nen zijn, want zo gaat dat in Nederland,
wijd open en je ziet interieurs in diverse
stijlen. Het pseudo-klassieke, bloemige,
dat welvaart moet uitstralen. Het lege,
ruimtelijke, witte interieur dat koele,
modebewustheid weergeeft. Je kijkt er
bij je zelf binnen en je beseft dat er ach
ter elke keus die je doet een compleet sy
steem schuilgaat dat je juist die keus
doet maken. Ooit droeg de Haida-indi-
aan zijn totem rond om te laten zien dat
hij bij een stam hoorde, nu legt de mens
door de keus van zijn dagelijkse krant
zijn papieren op tafel. Daar hoor ik. Als
je dat maar weet. Wat dat betreft is alles
hetzelfde gebleven. De verschillen, en
dat maakt een aantal artikelen in het
boek van Forbeck en Kuijpers duidelijk,
zijn er ook. In plaats van de samenhang
van de werkelijke groep die het verleden
van de mens kenmerkte, is een andere
gekomen. Een samenhang die achter na
tionaliteiten, woonplaatsen of familie
banden doorloopt. Een tegelijkertijd cul
turele en commerciële groepsvorming,
die op een andere manier door de maat
schappij loopt. Zoals de primitieve indi
aan zich hulde in de huid van zijn to-
temdier, het dus imiteerde, zo imiteert
de mens in de moderne maatschappij
dat wat hij vereert, voor vol aanziet, om
zo óók voor vol aangezien te worden.
Dat kan op duizenden manieren. De
jongere kan het, door juist op een be
paald moment die plaat te hebben, door
in juist d&t café te komen of door dat al
ternatieve theaterstuk gezien te hebben.
Hij behoort, samen met wie dat ook ge
daan hebben, tot een groep. De oudere
kan het door zijn Lacoste-trui, zijn Da-
vidoff-sigaretten tot en met zijn Merce
des Benz. Puur totcmisme, al is het alle
maal wat gecompliceerder dan het ooit
m het
ik
oontje&ï
och?
JtfMADRID - In de Spaanse hoofd-
itelt. stad Madrid begint maandag „het
proces van de eeuw". In de be
klaagdenbank staan 42 onderne-
?et mers die ervan verdacht worden
ofnen verantwoordelijk te zijn voor het
n beruchte spijsolieschandaal; de
enorme voedselvergiftiging die zes
jkte /Ijaar geleden aan minstens 450
kant mensen het leven heeft gekost en
va/iruim twintigduizend anderen le-
venslang heeft verminkt.
Wam
geld Meer dan 250.000 juridische documen-
en dit ten; 2500 getuigen, onder wie de Spaanse
maai premier Felipe Gonzales in hoogst eigen
eken persoon; geëiste gevangenisstraffen van
ie van in totaal meer dan honderdduizend jaar
en vijf lange maanden van hoorzittingen
in een tot rechtszaal omgebouwd beurs
gebouw. Het zijn de ingrediënten van
een monsterproces, dat al bij voorbaat
doordrenkt is van menselijke dramatiek
en enorme politieke druk. De spanning
is gigantisch groot, want zes jaar na het
uitbreken van de ramp is de ware oor
zaak van het drama nog steeds niet be
kend.
Het is april 1981. De dertien nonnen
van het klooster van de orde van de On
geschoeide Carmelietessen in het piep
kleine dorpje Penaranda de Bracamonte
i - op zo'n veertig kilometer buiten Sala
manca - zijn in opperbest humeur. Zij
leven uiterst sober, maar af en toe wordt
de sleur van alledag onderbroken door
een onverwacht, maar smakelijk ge
schenk. Een geschenk zoals vandaag:
vier flessen van elk vijf liter pure olijf
olie van de allerbeste kwaliteit; een ca
deautje van de plaatselijke afdeling van
de stichting Caritas. De olie is wat don
ker van kleur en ook de smaak lijkt niet
zo goed als normaal. Maar een gegeven
paard kijk je nu eenmaal niet in de bek.
Vermengd met een flinke scheut soja-o-
lie smaakt het best. Nog geen twee we
ken later zijn alle dertien nonnen ziek.
Ze worden gekweld door hevige pijnen
en hartkloppingen. Hun zenuwgestel en
hun ademhaling zijn gestoord; hun huid
is door een vreemde aandoening aange
tast. Drie van de nonnen zijn er ernstig
aan toe en worden met gedeeltelijke ver
lammingen opgenomen in het zieken
huis.
Ruim zes jaar later vormen de dramati
sche ervaringen van de drie nonnen wel
licht de belangrijkste bewijsstukken in
het proces van de eeuw. Vrijwel volledig
geïsoleerd van de buitenwereld en sterk
uniform in hun eetgewoonten vormen
de zusters een ideale „experimentele"
groep waarop de invloed van een enkele
factor perfect kan worden bestudeerd.
Die factor is de spijsolie die waarschijn
lijk met analineprodukten vergiftigd is.
Manipulatie
De manipulatie van de spijsolie begint
in maart 1981in de haven van Barcelo
na, de hoofdstad van Catalonië. Vier
vrachtschepen lossen ruim drie miljoen
kilo koolzaadolie voor industrieel ge
bruik. De importerende firma is Lipidos
Ibericos. In dezelfde maand importeert
de Baskische firma Rapsa ruim 600.000
kilo industriële koolzaadolie die door
een serie toegevoegde analineprodukten
voor menselijke consumptie onbruik
baar is gemaakt.
In de hoofden van een klein groepje ge
wetenloze oliehandelaren rijpt een lugu
ber plan. Met een flinke scheut echte
olijfolie wordt de industriële olie wat op
smaak gebracht; de kleur wordt met che
mische middelen wat bijgewerkt; en het
mengsel wordt verpakt m plastic vijf-li
terflessen met daarop een schitterend
etiket: „Pure olijfolie. Honderd procent
eerste kwaliteit". Geen haan die er naar
kraait; niemand die er wat van merkt.
De winst is enorm: in een oogwenk
steekt de bende zwendelaars maar liefst
zestig miljoen gulden in haar zak. Nog
geen maand later worden de eerste fles
sen aan het publiek verkocht. De ge
bruikte merken zijn weliswaar volledig
onbekend, maar de prijs is aanzienlijk
lager dan normaal. Een aantrekkelijk
koopje voor tienduizenden huisvrouwen
wier huishoudbeurs niet al te goed is ge
vuld. Als zoete broodjes worden de fles
sen verkocht.
Op 1 mei sterft in het plaatsje Torrejon
de Ardoz - twintig kilometer van Ma
drid - de vijfjarige Javier Vaqero aan
een geheimzinnige ziekte. In het klooster
van Penaranda de Bracamonte liggen
dertien nonnen met een zware voedsel
vergiftiging op bed. In de stad Leganes,
in de buurt van Madrid, worden in en
kele weken tijd 2500 van de 200.000 in
woners zwaar ziek door een geheimzin
nige epidemie. In de volksbuurten van
Madrid stromen plotseling de hospitalen
vol. De patiënten vertonen een ziekte
beeld dat de artsen nog nooit eerder heb
ben gezien. Met name Madrid en om
streken wordt geteisterd door de vreem
de epidemie.
De gevolgen zijn verschrikkelijk: meer
dan twintigduizend mensen raken voor
het leven lang verminkt. Het dodental
loopt tot ruim 450 op. De paniek stijgt
langzaam maar zeker tot ongekende
hoogte. In de hospitalen worden de pa
tiënten apart gelegd, omdat de artsen
vrezen dat de ziekte besmettelijk is. In
sommige volkswijken wordt een hysteri
sche jacht geopend op alle honden en
katten, omdat de mensen denken dat zij
een dodelijk virus hebben verspreid.
Met jachtgeweren en donderbussen wor
den zelfs de vogels uit de buurt verjaagd.
Wekenlang gaat die onrust zo voort. De
berichtgeving van de overheid is onder
tussen tegenstrijdig en verward. Pas na
lange tijd ontdekken de autoriteiten dat
de meeste slachtoffers gevallen zijn na
het eten van tomatensla, een typisch
Spaans gerecht van rauwe tomaten die
met zout, peper en spijsolie zijn gegar
neerd. De regering verbiedt de verkoop
van alle flessen olijfolie waarvan de her
komst niet honderd procent bekend is.
Tomaten
Tegelijkertijd worden tientallen toma-
tenplantages platgebrand. Niet door de
overheid, maar door hun eigenaren om
alle bewijzen te vernietigen voor het ge
val hun tomaten de oorzaak zouden zijn
van de ramp. Langzaam maar zeker
wordt de vreselijke epidemie tot staan
gebracht. De slachtoffers worden in spe
ciale opvangcentra verpleegd. De getrof
fen families krijgen financiële steun. En
een landelijke commissie gaat op zoek
naar de oorzaak van de ramp.
Die officieel benoemde overheidscom
missie heeft echter een merkwaardige
opvatting van haar taak. De zwendel
met de spijsolie komt al spoedig aan het
licht. En vanaf dat moment lijkt de offi
ciële opdracht van de commissie het
was. De zekerheden die het totem biedt,
zijn korter van duur. Het is een zich
voortdurend veranderend proces van re
belleren en conformeren. Van zoeken
naar thuishavens die passen bij een
mentaliteit. Het zich koesteren in een ge
lijkgestemde groep. En verder groeien
naar een nieuwe.
Een tentoonstelling als in het Tropen
museum kan, bij een zo in alle facetten
van een samenleving doorwerkend the
ma, slechts enkele lijnen aangeven. Elke
keus is willekeurig, maar hij zet je wel
aan het denken over het waarom achter
de manier waarop wij ons leven inrich
ten. Het boek „Van totem tot lifestyle"
laat zien hoe gecompliceerd dat begrip
„Lifestyle" eigenlijk is, en hoe commer
cie, reclame en cultuur een onontwar
baar kluwen zijn geworden dat ons doen
en laten beïnvloedt.
Ons wereldbeeld verandert met de dag.
De totems die we ronddragen zien er
jaarlijks anders uit. De helden hebben
duizenden gezichten. In het Tropenmu
seum is onder de titel „Amsterdam ver
anderd" een presentatie te zien van de
zwart-wit foto's (met hier en daar een
enkel ingekleurd facet) van een keur van
fotografen, begeleid door een subtiele
band met alleen geluiden. Ga 'ns voor
het scherm in dat kleine zaaltje zitten en
zie in een kwartier hoe alles veranderd
is. En wat voor Amsterdam geldt, geldt
ook voor de rest van de wereld. Foto
voor foto verschuift het beeld. Verande
ren de totems, de stijlen, de vormen, de
kleding. Veranderen de stad, de straat,
de huizen, de mensen. U. Ik.
Een duidelijker en tegelijkertijd ontroe
render voorbeeld van ons almaar zoeken
naar nieuwe houvasten en veilige havens
kan ik me niet bedenken.
BERT JANSMA
De expositie ..TOTEM, goden, helden,
heiligen" is tot en met 16 augustus te
zien in het Tropenmuseum, Linnaeus-
straat 2, Amsterdam.
Hei boek „Van Totem tot Lifestyle" is
verkrijgbaar via de boekhandel of bit het
Publifcatiebureau van het Koninklijk In
stituut voor de Tropen. Prijs 39,50 gul
den.
mengsel van de onkruidbestrijdingsmid
delen Necamur en Oftanol bespoten
heeft. Los van elkaar zijn die middelen
ongevaarlijk. Maar gemengd vormen zij
volgens dr. Muro een dodelijk gif.
De stelling van dr. Muro wordt in
hoofdlijnen ondersteund door de Spaan
se hoogleraar in de criminele geneeskun
de dr. Frontela van de universiteit van
Sevilla. Maar de regering houdt hard
nekkig aan haar eigen standpunt vast.
Terwijl afwijkende meningen niet wor
den getolereerd, mobiliseert de officiële
onderzoekscommissie tientallen specia
listen uit binnen- en buitenland om te
bewijzen dat de ramp wel degelijk door
de olie veroorzaakt is. Het staat inmid
dels vast dat met de olie gezwendeld is,
maar niemand heeft kunnen bewijzen
dat de gemanipuleerde olie ook de direc
te aanleiding is geweest van de rampzali
ge epidemie.
Zes jaar na de ramp begint nu het pro
ces. De autoriteiten verwijzen naar het
beruchte softenonproces. Daann is nooit
wetenschappelijk bewezen dat het pro-
dukt talidomida de directe oorzaak was
van de misvorming van ruim achtdui
zend baby's die tussen 1957 en 1961 ge
boren zijn.
De drie rechters van het Spaanse tribu
naal staan voor een soortgelijk pro
bleem. Van de ruim twintigduizend
slachtoffers zijn er pas tweehonderd zo
ver hersteld dat zij weer volledig zijn op
genomen in het arbeidsproces. Van de
overigen staan er vierduizend perma
nent onder psychiatrische behandeling
omdat zij het drama nooit te boven zijn
gekomen.
PAUL VAN DER VOORT
zoeken van het bewijs dat de spijsolie de
enige, echte oorzaak is. Alle andere hy
pothesen worden systematisch afgewe
zen. Onderzoekers met afwijkende me
ningen worden geboycot en genegeerd.
Dat is met name het geval met de vorig
jaar overleden dr. Antonio Muro, die op
eigen initiatief een onderzoek heeft ver
richt. Niet naar de olijfolie, maar naar
de tomaten, het andere hoofdingrediënt
van de tomatensla.
Volgens dr. Muro is de ramp veroor
zaakt door een landbouwer in het plaats
je Roqetas de Mar (in Almeria) die zijn
tomatenplantage met een dodelijke
De Spaanse premier Gonzales die in
hoogst eigen persoon zal getuigen in het
proces tegen de handelaren in
levensgevaarlijke spijsolie. Of waren toch
de tomaten de schuld
