Een omvangrijk beeld
van een ongewoon
veelzijdig kunstenaar
Staalcrisis aan de Ruhr
kwestie van overlever#
Miljoenenzwendeïr
bij Volkswagen
I
Stedelijk Museum, Mu
seumplein Amsterdam:
Oskar Schlemmer,
mens en abstractie in
de jaren '20 en '30. Tot
en met 12 april. Dage
lijks van 11 tot 17 uur.
-vandalisme, dat in 1937 een
dieptepunt bereikt met de ten
toonstelling „Entartete Kunst"
in Mtlnchen. Schlemmer en
zijn collega's worden be
schouwd als „destructieve
Marxistisch-joodse elemen
ten".
Huisschilder
Na een verblijf in Bern keert
Schlemmer in 1938 terug naar
beid alsmede de sombere poli
tieke ontwikkelingen putten
hem fysiek en mentaal volle
dig uit. Als hem in 1940 door
een collega een baantje op een
laboratorium van een kleine
verffabriek in Wuppertal
wordt aangeboden, waar ook
zijn vriend Willi Baumeister
inmiddels werk heeft gevon
den, neemt hij dat met beide
handen aan.
In de lente van 1942 begint
Schlemmer aan zijn laatste in
drukwekkende opus. Het is
een serie „Fensterbilder", klei
ne, ontroerende aquarellen
van beelden en scènes' die
Schlemmer door het raam van
BIJ DE
FOTO'S:
Boven:
Zelfportret van
Oskar
Schlemmer uit
1931.
Links:
Danseres (het
gebaar), inkt
en waterverf
op paier, 1922.
Rechts: De
Abstracte (uit
hetTrladisches
Ballet),
gemengde
techniek, 1922.
zijn kamer in Wuppertal
waarnam en waarin hij zich
meer dan ooit daarvoor de hu
mane en geëmotioneerde
waarnemer toont die in de
kern van al zijn voorgaande
werk aanwezig is.
Schlemmer leed aan suiker
ziekte en hepatitis. Op 4 Janu
ari 1943 raakt hij in coma en
wordt opgenomen in de uni
versiteitskliniek van Freiburg.
Tijdens een herstelkuur in Ba
den Baden overlijdt hij.
GODERT VAN COLMJON
01
n. Volrd
stad zen
HATTINGEN „Dit is
het begin van alle oproer
aan de Ruhr". Met deze
woorden richtte de vak
bondsfunctionaris Otto
König van de IG Metall
uit Hattingen zich onlangs
tot de minister-president
van de deelstaat Noord-
rijn-Westfalen Johannes
Rau. König sprak deze
dreigende woorden uit in
verband met de nieuwe
staalcrisis die in West-Eu
ropa's grootste industrie
centrum, het Ruhrgebied,
dreigt. Afgelopen maan
dag al legden 33.000
werknemers in 159 bedrij
ven het werk korte tijd
neer. Vanaf mei zijn grote
stakingen mogelijk.
Na de grote crisis eind jaren
zeventig gingen zo'n 40.000
van de 300.000 arbeidsplaatsen
verloren; nu is de export inge
stort en de concurrentie hevig
en staalgigant Thyssen wil dat
te lijf gaan met „rationaliserin
gen". In Oberhausen wil Thys
sen 3000 arbeidsplaatsen kwijt
terwijl daar de werkloosheid
momenteel al 16,8 procent be
draagt. In Hattingen wil Thys
sen de komende twee jaar 2900
Als je iets van een combi mag verwachten, is het toch wel dat hij zéér veel ruimte
biedt. Zelfs als je besluit om op het voordelige autogas te gaan rijden, dient er een zee van
ruimte over te blijven. De Lada 2104 (in 1300 cc en in 1500 cc versie leverbaar, 1500-
eventueel met 5- speed) echter laat zich dan van één van z'n sterkste kanten zien. Namelijk
z'n "ruimte-kant."
Daar blijft er plaats over voor alles wat u maar vervoeren wilt. Personen of goederen? De
2104 combi staat voor u klaar. Met behoud van alle zitplaatsen en laadruimte
(met inbouw van LPG kan de gastank onder de vloer). Want ruimte bieden,
voor personen of goederen, dat is de 2104 z'n sterkste'kant. Alhoewel,
misschien overtuigt de Lada-dealer u wel ervan dat dat toch de prijs is.
LEIDERDORP AUTOBEDRIJF VAN HAASTEREN B.V., T0UWBAAN 18, TEL. 071-895000
NOORDWIJKERHOUT AUTOBEDRIJF A. KLEVERLAAN, DE VLASHOVEN 8,
TEL 02523- 73724
-J Er is al een Lada vanaf 9.995.-. Prijzen incl. BTW en katalysator, excl. afleveringskosten en ML-behandeling. Wijzigingen voorbehouden. 1~
arbeiders ontslaan,
schattingen van de
werkloosheid daardoor t»et
men van 15 tot 28 procert k
staalstad Hattingen spreehtt
monde van burgemf
Günter Wullner van „e
tastrofe" als de meer d;
jaar oude staalfabriek
richshütte" dicht gaat.
tingen wordt dan het ai
huis van de Bondsrepubl
De sociaal-democraat
spoedde zich afgelopen
derdag naar Oberhaus
Hattingen om daar met
dernemingsraden van de
fabrieken te praten en zi
lidariteit te betuigen ml
arbeiders. Daarbij sprak
zeker voor zijn doen
de woorden. „Ik daag Thj
uit om deze kaalslag ongq_
te maken. Thyssen is nie8j
leen verantwoordelijk v«ti
werknemers maar ook vo| vi
streek die zij zo nadrukfdj
mee heeft vormgegeven": J
Rau kon de ongeruste
ders overigens weinig tolpi
gen. „De beslissingen ov(jh
toekomst van de staalindij
liggen niet meer in (deeli |J
hoofdstad) Düsseldorf, ma t(
Bonn en Brussel", aldus Ti
Bijna alle 58.000 inwoners d
zen de sluiting van de sta u
briek Henrichshütte. J
draait om de sluiting. Wip
nog geld heeft spaart. De l g
sen gaan niet meer na?Jj
kapper, er worden veel i J
der inkopen gedaan," it a
slager WUfried Hoose uitlN
tingen. K
Hoose heeft al uitgereken»
als de staalfabriek sluil
twee van zijn negen wejj
mers moet ontslaan. Si g
Hoose woont in het stad» p
Weiper, dat samen mei
Henrichshütte is gegroeirzk'
alles is wat zo typisch isl
zovele wijken van de aaï
gesloten stedenrij in het
gebied: grauw, grijs en si
Winst a
Zoals Hoose zal het velenj
gaan in Weiper, want mè ii
Henrichshütte zal ook Wl r
ten onder gaan. Toen di
briek in 1854 werd opge^ j
woonden in de wijk slecht!
mensen. Vandaag de dag
dat er 8000 en een berekf I
van de vakbond IG J
heeft aangetoond dat elk»
arbeidsplaatsen in de sl
briek werkgelegenheid
kenen voor zeventien
nen in de toeleveringsl
ven en de dienstensector.!
Maar het staalconcern Thy
wil dertig miljoen mark bi
nigen „en voor die paarl
centen moeten 2900 mensj
de ellende terecht komen
de voorzitter van de ond(
mingsraad Rolf Backer. 0
Tegen de plannen van f 1
sen wordt door iedereei j
Hattingen geprotesteerd!
wat de vrouwen, kind)
bakkers, slagers en niet te»
geten de staalarbeiders zei»'1
meeste steekt, is dat ThV
nog winst maakt ook. Alt) t
het concern. De argumtf i
vanuit het hoofdkantooP -
Duisburg luiden dat de slu2 j
in Hattingen een einde ft
maken aan de jaarlijkse v« i
zen van ongeveer 150 miT 1
die de plaatstaaldivisie vaP
concern lijdt. En nieman^
Hattingen die dat begrijptT
ker niet na deze woordenis
Rau: „Ik kan me niet voo|
len dat een wereldbedrijJ^,
Thyssen niet voor vervair"'
de werkgelegenheid kanj
gen voor zijn werknemer*
KUNST/ BINNENLAND£euke<2ou/io/nt
WOENSDAG 11 MAART 1987 PAGI)
wa
htï»
le r-
12
fct
V
WOLFSBURG De Westduitse autoproducent Volksw^
heeft gisteren bekendgemaakt dat het bedrijf wellicht)
miljoen mark heeft verloren als gevolg van mogelijke'
wettige transacties met buitenlandse valuta. i jg
Volkswagen verzocht het Openbaar Ministerie een om
zoek in te stellen naar mogelijke frauduleuze praktijken"'
geven van een verkeerde voorstelling van zaken en het
gen van valsheid in geschrifte, aldus VW-woordvoer
Ortwin Witzel.
De onwettige handelingen zijn wellicht begaan door zo
personen binnen het bedrijf als daar buiten. Witzel w
niet zeggen welke andere bedrijven bij de transacties
trokken waren.
De verliezen kwamen aan het licht toen accountants van
bedrijf ontdekten dat documenten die een deel van Vol1
wagens enorme inkomsten aan buitenlandse valuta moes
beschermen tegen de waardedaling van de dollar, well
waren vervalst. Dit betekent dat Volkswagen aansprake
is voor alle mogelijke verliezen als gevolg van fluctuatie ij^
de waarde van buitenlandse valuta, aldus Witzel. De wodPf
voerder schatte dat de verliezen kunnen oplopen tot
miljoen mark (rond 530 miljoen gulden, bijna even veel
de winst in '85).
Misbruik
Waarschijnlijk ging het om transacties in dollaropties, re
ten die de mogelijkheid geven tegen betaling van een gei
ge premie binnen een bepaalde termijn dollars te kopen"1,
te verkopen tegen een tevoren vastgestelde koers. Êén,c.
meerdere medewerkers van VW zouden daarin via rela e;j
met banken hebben gehandeld op de internationale vali J
markten en misbruik hebben gemaakt van computerteP
niek, zo viel gisteren te vernemen in Westduitse financi ia
kringen. s'
Als de zaken goed gingen, dat wil zeggen zolang de k»
sontwikkeling beantwoordde aan de verwachtingen, int" j
seerde de initiatiefnemer een provisie. Pakte het koersv
loop verkeerd uit dan werden de verliezen ten laste
bracht van de kas van VW. Met deze transacties ging
voor de speculanten en daarmee voor VW helemaal
lobar
toen de dollarkoers plotseling onverwacht in een duikvlu
belandde.
Over de winstsituatie werd gezegd dat het resultaat over
afgelopen jaar ondanks de genoemde voorziening ongev
op het niveau ligt van 1985, toen het concern 596 mityJT:
mark verdiende. De koers van de aandelen VW viel gi
ren in Frankfort nabeurs van 348,50 mark tot 333 mark
financiële kringen wordt de deviezenaffaire gezien als
aanslag op de reputatie van het concern.
DE HUMANE KUNST VAN OSKAR SCHLEMMER
AMSTERDAM In
drommen trekt het pu
bliek zwijgend langs de
tekeningen, aquarellen,
gemengde technieken,
grafiek, wandreliëfs, ont
werpen voor muurschilde
ringen, beelden, affiches,
toneelmaskers, plastieken,
schilderijen en kostuum
ontwerpen van Oskar
Schlemmer in de boven
zalen van het Stedelijk
Museum. Voor de ingang
van het museum trotseert
een lange rij wachtenden
de bittere koude.
In de hal kijkt directeur Wim
Beeren tevreden en verbaasd
om zich heen. Hij heeft het
hem weer gelapt: de laatsten
van de duizenden bezoekers
aan de imponerende schilderij
en van Anselm Kiefer zijn het
museum nog niet uit of buiten
wacht alweer een lange rij kij-
klustigen om tot de werken
van Oskar Schlemmer toegela
ten te worden.
Langzaam maar onstuitbaar
schijnt de grote inhaalmanoeu
vre ten aanzien van de vroege
moderne Duitse kunst in Ne
derland op gang te komen en
het einde is voorlopig nog niet
in zicht De actuele schilder
kunst uit West-Duitsland
vorige maand in het Stedelijk
vertegenwoordigd door An
selm Kiefer en op dit moment
in Museum Boymans-van Beu-
ningen in Rotterdam door
Markus Lüpertz voedt zich
voor een deel met de vruchten
van het Duitse expressionisme
en modernisme van tussen de
beide wereldoorlogen.
De geruchtmakende tentoon
stelling 'Entartete Kunst'
('Ontaarde Kunst'), ih 1937 op
gezet door de propagandami-
nister van het Derde Rijk Jo
seph Goebbels, en de Tweede
Wereldoorlog hadden aan de
ontwikkeling van de moderne
kunst in Duitsland een abrupt
einde gemaakt. Eerst een na
oorlogse generatie Duitse
kunstenaars, onder wie Base-
litz, Kiefer, Lüpertz, Penck en
Immendorff, waagde het op
grond van uiteenlopende mo
tieven in het Begin van de ja
ren zestig die draad weer op te
pakken. Beckmann, Nay, Co
rinth, Grosz, Nolde, Kirchner
en andere vooroorlogse kuns
tenaars werden hun grote
voorbeelden.
Wie de werkelijke reikwijdte
of tekortkomingen van het
huidige schilderen in West-
- Duitsland wil begrijpen kan
derhalve niet heen om de be
langrijkste Duitse kunstenaars
van het interbellum. Het zou
echter spijtig en onrechtvaar
dig zijn wanneer de werken
van de vooroorlogse generatie
eenzijdig zouden worden her-
gewaardeerd in het licht van
de actuele Duitse schilder
kunst. In dat verband mag de
presentatie van Oskar Schlem
mer in het Stedelijk Museum
voorbeeldig worden genoemd,
want ze schenkt primair aan
dacht aan de individuele kwa
liteiten van de kunstenaar en
zijn kunst en pas in tweede in
stantie aan de historische bete
kenis en invloed op de Duitse
kunst van Schlemmers oeuvre.
Ongebruikelijk
De expositiezalen op de eerste
verdieping van het Stedelijk
bieden een ongebruikelijke
aanblik. Dikke, luifüvormige
vides beschermen de werken
op papier dat wil zeggen
ruim tweederde van de in to
taal 200 geëxposeerde werken
tegen het verblekende dag
licht. Voetie voor voetje schui
felen de bezoekers onder de
vides door. Sporadisch zijn de
ogenblikken waarop het zicht
op een werk niet wordt gehin
derd door in het beeld staande
hoofden, schouders of ruggen
van medebezoekers. De kleine
zaal waar Schlemmers fabe
lachtige balletten op film wor
den vertoond, is constant over
vol. Het is er ondragelijk
warm, en zij die eindelijk een
plaatsje voor het scherm heb
ben bemachtigd zien zich na
korte tijd al genoodzaakt de
ongeventileerde ruimte met
halve beelden en een bezweet
voorhoofd weer te verlaten.
Voor elke veriater staan min
stens vier of vijf nieuwkomers
klaar.
De ongewone toeloop staat in
schril contrast met de serene,
harmonische ruimtelijkheid
van Schlemmers kunst en
maakt het op dagen als deze
onmogelijk de prachtige kwa
liteiten ervan behoorlijk waar
te nemen. Zeker, een grote pu
blieke belangstelling is uit een
oogmerk van inkomsten en so
ciale betekenis heel aantrek
kelijk voor een museum, maar
tast tegelijkertijd haar eigenlij
ke functie aan. Het zou der
halve aanbeveling verdienen
om de toegang tot het museum
op te verwachten topdagen te
beperken en aan te sturen op
gespreide bezichtiging. Dit in
het belang van de bezoeker
niet alleen, maar ook en voor
al uit respect voor de kunste
naar en zijn werk.
Ballet
Oskar Schlemmer was de zoon
van een zakenman, die be
scheiden succes boekte met het
schrijven van komedies. Daar
aan dankte Oskar Schlemmer
een bijzondere fascinatie voor
het theater die zijn leven lang
zou duren en voor zijn kunst
van grote betekenis zou wor
den. Van 1906 tot 1910 stu
deerde hij aan een kunstnij
verheidsschool en kreeg ver
volgens een beurs voor de
Kunstacademie van Stuttgart,
waar hij schilderlessen en
compositielessen volgde.
In 1911 maakte Schlemmer
zijn eerste muurschildering in
Berlijn. Hij raakte er in con
tact met geëmigreerde avant-
-gardekunstenaars uit Rusland
en daarmee met het construc
tivisme. In 1912 liet hij zich in
Stuttgart inschrijven als mees-
terleerling bij Adolf Hölzel.
Samen met zijn broer Wilhelm
opende hij in Stuttgart een ga
lerie voor moderne kunst,
waar ze exposities organiseer
den van op dat moment lei
dende avant-gardekunstenaars
als Braque, Kandinsky, Klee
en Kokoschka, die voor de
moderne kunst in Duitsland
van grote invloed waren.
Bij het uitbreken van de Eer
ste Wereldoorlog meldde Os
kar Schlemmer zich als vrij
williger aan bij het Duitse le
ger. Hij werd aangesteld als
cartograaf en verpleger, maar
raakte in 1915 aan het Oost
front gewond. Tijdens zijn
ziekteverlof schilderde hij zijn
eerste geometrisch gestileerde
menselijke figuren en kreeg
hij een jaar later zijn eerste
eenmansexpositie. Tevens
werkte hij samen met de dan
sers Albert Burger en Elza
Hotzel aan balletscènes, die in
1922 resulteerden in zijn we
reldberoemde „Triadisches
Ballet".
Zijn passie voor het theater be
reikte hier een hoogtepunt. De
beweging en ritmiek van zijn
tweedimensionale schilderijen
en tekqningen kregen een ide
ale vertaling in de bewegings
taal van de dansers. Schlem
mer schiep voor het Triadi
sches Ballet een revolutionaire
choreografie van abstract-me-
chanische bewegingen, die tot
in de eigentijdse bewegingstaal
van de minimal dance door
werken. Daarnaast ontwierp
hij voor dit ballet een aantal
fantastische kostuums, die in
hun gereconstrueerde vorm in
het Stedelijk Museum ook nu
nog verbluffen door hun
speelsheid en inventiviteit.
Bauhaus
In november 1919 ontving
Schlemmer het manifest van
het toen juist door Walter Gro-
§ius in Weimar opgerichte
taats Bauhaus. Nog datzelfde
iaar bood Gropius hem een
leerstoel aan het Bauhaus aan.
Hij kreeg er de leiding over
het beeldhouwersatelier, do
ceerde er tekenen naar levend
model en gaf er onderricht in
muurschilderen, waarvoor hij
zelf diverse monumentale op
drachten uitvoerde. Zijn colle
ga's aan het Bauhaus waren in
die jaren Klee, Feininger, Gro
pius, Itten, Marcks, Muche en
anderen.
Tot 1922 had Schlemmer zich
voornamelijk beperkt tot het
platte vlak. Met het doek „Die
Geste (Tanzerin)" waarvan
in het Stedelijk helaas alleen
een fotoreproduktie op ware
grootte is te zien maakte hij
echter een spectaculaire over
gang naar de driedimensiona-
liteit, waarbij de menselijke fi
guur is teruggebracht tot geo
metrische grondvormen als
cylinder, kegel, bol en drie
hoek. Schlemmer verbeeldt
hierin zijn visie op de mens als
„Kunstfigur": „Het vierkant
van de borstkas, de cirkel van
armen en dijen, bollen van de
gewrichten, bol van het hoofd,
de ogen, driehoek van de
neus".
Leiding
In 1923 kreeg Schlemmer de
leiding over de theateractivi
teiten aan het Bauhaus. Tij
dens de Bauhaus-week werden
indrukwekkende bijdragen
van Schlemmer uitgevoerd zo
als muur- en wandreliëfs,
schilderingen, grafische druk
ken en diverse theaterexperi
menten.
Als in 1924 door het rechtse
ministerie van onderwijs radi
caal op het budget en het pro
gramma van het Bauhaus
wordt gesnoeid, verhuist het
Bauhaus naar Dessau. Onder
druk van de politieke ontwik
kelingen in Duitsland stelt ook
het Bauhaus zich steeds poli
tieker op. Schlemmer echter is
niet in politiek maar in kunst
geïnteresseerd en zoekt werk
buiten het Bauhaus. Tussen
1924 ën 1928 houdt Schlemmer
zich voornamelijk met theater
bezig en ontstaan meerdere
balletten, waaronder zijn fa
meuze „Stokkendans", waarin
een danser witgeschilderde
stokken op zijn lichaam heeft
gebonden waarmee hij geome
trische patronen in de ruimte
trekt. Meer en meer ontwik
kelt Schlemmer in die jaren
een vorm van universeel thea
ter, waarin dans en beeldende
kunst worden geïntegreerd.
Bauhaus Trap
In 1929 verlaat Schlemmer het
Bauhaus definitief en accep
teert hij een professoraat aan
de Saatsacademie voor Kunst
en Kunstnijverheid in Breslau.
Daar maakt hij in 1932 zijn be
roemde schilderij „Bauhaus
Trap", zijn persoonlijke hom
mage aan het Bauhaus. Op dit
doek krijgt Schlemmers ideaal
van een anonieme mens die
een volmaakt harmonische
eenheid vormt met zijn archi
tectonische omgeving subliem
gestalte op het platte vlak van
een schilderij. De beeldele
menten kennen geen hiërar
chie: mens en architectuur
creëren een atmosfeer van
volstrekte gelijkwaardigheid,
bevinden zich als het ware in
een hemelse, gewichtsloze toe
stand, in hun aanwezigheid
door niets en niemand gehin
derd.
In 1932 wordt Schlemmer gea
larmeerd uit Weimar dat zijn
muurschilderingen en reliëfs
uit het Bauhaus zijn verwij
derd. Schlemmer wordt daar
mee een van de eerste slacht
offers van het culturele nazi-
