final
Wonen
maan
-
ZATERDAG 7 MAART 1987
„Wonen op de maan" luidt
de titel van een
tentoonstelling die in het
Planetarium te Amsterdam
gehouden wordt. Een grapje,
bedoeld om jonge studenten
aan de Academie van
Bouwkunst hun plaats te
leren. Hoe serieus zijn
ondertussen de plannen om
de maan te gaan koloniseren
waarvan tijdens het
spectaculaire Apollo-project
zo vaak sprake was? Of
liever: waarom is het stil
geworden op de maan? „Met
Mars valt meer eer te
behalen", denkt
ruimteonderzoeker prof. De
Graaff.
AMSTERDAM - „De studenten die
zich hier laten inschrijven", zegt docent
Ponsen aan de Academie van Bouw
kunst te Amsterdam met iets van een ge
mene grijns, „denken dat ze alles al we
ten. Om ze in één klap van die waan te
verlossen, plegen we ze meteen bij het
binnenkomen een onmogelijke opdracht
te geven. Dan leren ze het wel af'. Dit
jaar luidde de onmogelijke opdracht:
wonen op de maan. En hoe de studenten
zich eruit gered hebben, valt te zien in
hel Planetarium aan de Amsterdamse
Krom wij kdreef, want daar zijn hun
werkstukken tentoongesteld.
De opening van de expositie werd ver
richt door de hoogleraar in ruste prof.
W. de Graaff, ooit medegrondvester van
het Laboratorium voor Ruimte-onder
zoek aan de Utrechtse universiteit. Hij
was het ook die de studenten duidelijk
maakte waar ze zo ongeveer op de maan
rekening mee zouden moeten houden al
vorens ze aan het ontwerpen sloegen.
Maar hoe staat het tegenwoordig met de
maan? Waarom wordt er zo weinig meer
van vernomen? Het toeval wil dat prof.
De Graaffs echtgenote, mevrouw dr. G.
Reijnen, als enige in Nederland ruimte
recht onderwijst. Zij doet dat aan de
Utrechtse universiteit. Een goede gele
genheid om meteen maar te vragen: als
er al ooit op de maan gewoond gaat wor
den, wie mogen dat dan? Hebben even
tuele gegadigden al uitgemaakt van wie
de maan eigenlijk is?
Herhaling
Wonen op de maan dus. Het gesprek
van de dag nadat de Amerikaanse astro
nauten Neil Armstrong en Edwin Aldrin
er op 21 juli 1969 met hun maanlander
„Eagle" waren neergestreken en de ach
terblijvers in dit ondermaanse hadden
doen weten: „Het landschap hier is van
een kale schoonheid; van een grootse
verlatenheid". Een gesprek echter dat
sindsdien is verstomd. „Ik stap nu van
de maanlander af. Dit is een kleine stap
voor mij, maar een reuzensprong voor
de mensheid", had Armstrong die histo
rische julidag naar beneden gejuicht.
Desondanks zou het stil worden op en
rond de maan. Wanneer komt de defini
tieve sprong er eindelijk eens aan? En
wie zullen zich het eerst op de maan
gaan vestigen, de Amerikanen of de
Russen?
AMSTERDAM - Tim Se verin
maakt een intens tevreden indruk.
En met reden. De boeken van de
Ierse ontdekkingsreiziger over zijn
reizen in het spoor van Sint Bran-
daan (van Ierland naar Amerika),
Sinbad de Zeeman (van Arabië
naar China) en de Griekse held Ja
son (van de Griekse oostkust tot
diep in de Sovjet-Unie) trekken
over de hele wereld een miljoenen
publiek. Zoals ook de tv-verslagen
van die reizen gretig aftrek vinden
in tal van landen, waaronder Ne
derland.
Se verin maakt er zijn specialiteit van te
reizen zoals duizenden jaren voor hem
ook de ware ontdekkingsreizigers dat de
den. Het liefste richt hij zich dan ook
nog op reizen waarvan het onduidelijk is
of ze ooit gemaakt zijn. Als dus de legen
de verhaalt dat de Griekse held Jason
drieduizend jaar geleden met zijn schip
de Argo een zeetocht ondernam naar het
oosten, op zoek naar het Gulden Vlies,
dan pakt Se verin zijn bullen en maakt
die reis. Met geld van zijn uitgever, die
inmiddels zoveel vertrouwen heeft in de
opbrengst van zijn boekverslagen dat hij
zonder problemen de pecunia beschik
baar stelt. Een gegeven dat Severin tij
dens een kort verblijf in Amsterdam
verleidt tot een grote grijns en de consta
tering: „What a great way to make a li
ving!".
De vriendelijke, goedlachse Severin is in
ons land voor de promotie van „In de
ban van het Gulden Vlies", de Neder
landse uitgave van het verslag over zijn
reis in het spoor van Jason. Severin
bouwde de Argo na, pakte het verslag
dat Appollonius van Rhodos in 300
voor Christus over Jasons reis maakte in
zijn plunjezak en voer met een beman
ning van twintig hedendaagse „Argonau-
ten" de Egeïsche zee op. Op weg naar
een gebied - het Russische Georgië dat
slechts zelden door westerlingen wordt
bezocht - waar Jason zijn Gulden Vlies
gevonden zou hebben.
Orakel
Volgens de legende stuurde Koning Pele-
as zijn halfzoon Jason op zoek naar het
Gulden Vlies in de hoop dat hij nooit
van die onbestemde reis zou terugkeren.
De koning was namelijk door een orakel
gewaarschuwd dat hij de dood zou vin
den door een man die op één blote voet
de stad inkwam. Toen Jason op een dag
dan ook op één sandaal bij de stad
kwam - de andere had hij bij het over
steken van de rivier verloren - werd hij
ijlings op reis gestuurd. Met onder zijn
bemanning van de Argo illustere namen
uit de Griekse mythologie als Hercules,
Castor en Pollux.
Prof. De Graaff blijkt er niet zwaar aan
te tillen. „Die extreme temperaturen zijn
temperaturen aan de grond", zegt hij.
„Omdat er op de maan geen lucht is, is
er ook geen luchttemperatuur. Als je tij
dens de maan-dag een beetje in bewe- I
ging blijft, een beetje ronddraait, bereik
je binnen je ruimtepak hooguit een aar- Qi
dig kamertemperatuurtje. En tijdens de
maannacht zou je het ruimtepak van
binnen elektrisch kunnen verwarmen, j
De woningen op de maan zou je tegen
extreme temperatuurwisselingen kunnen
beschermen door ze ondergronds te bou-
wen en te bedekken met een laag maan-
aarde. Wat die meteorieten betreft, in-
derdaad hebben we lang gedacht dat I
daar een enorm gevaar school, maar j
sinds de Apollo-landingen weten we be-
ter. Tot nu toe is geen enkele mens op
de maan en geen enkel daarheen ge-
bracht instrument of voertuig ooit door j
een meteoriet getroffen. De kans daarop,
weten we nu, staat gelijk aan het risico
hier op aarde. Een echt grote brok, dat
komt maar eens in de zoveel eeuwen
voor. Kleine brokjes, ja, die hier in de
dampkring verbranden en ginds niet.
Nou, daar kun je een dik pak tegen dra- p
gen, maar dat moet je toch al en een
helm heb je ook al op".
A 21
Ajax
De grootste risico's van wonen op de zij
maan zouden wel eens in de mens zelf I per
kunnen zitten. Houden de toekomstige
kolonisten het met elkaar uit, op een
kluitje als ze zullen hokken in hun her
metisch afgesloten maanhuizen. Dat zal j
ervan afhangen hoe groot de kolonies
worden, denkt prof. De Graaff. „In het
begin, als de maanwoningen niet veel
ruimer zullen zijn dan een aards flatje
en als er daar maar een paar van zijn,
lijkt het me verstandig mensen uit te
zoeken die met elkaar kunnen blijven
opschieten zonder dat ze elkaar nu en
dan hoeven te ontlopen. Heel stabiele,
evenwichtige mensen. Geen driftkikkers.
Naarmate de vestigingen groeien, kun je
dan wat meer rek in je selectie brengen.
Want aan zo'n kolonie kun je eindeloos
door blijven breien. Je zult op den duur
iets krijgen wat nauwelijks verschilt van
een dorp, een stad op aarde, behalve dan
dat er geen buitenlucht is. Compleet met
allerlei recreatievoorzieningen. Ja,
zwembaden, overdekte parken, waarom
niet? Voetballen of tennissen, dat zal
vanwege de geringe zwaartekracht moei
lijk gaan, maar de toekomstige kolonis
ten zullen er ongetwijfeld alternatieve
sporten voor verzinnen. Bovendien zul
len er regelmatig veerdiensten van de I fgj
aarde langskomen. Dat geeft dezelfde af- wa
leiding als vroeger de komst van een i jn{(
schip in een havenstad. En nog iets.
Zo'n maankolonie zal altijd in directe
verbinding met de aarde staan. Ik bedoel aar
dit. Je ziet vanaf de maan de aarde altijd j ter
op precies dezelfde plek aan de hemel en
wel vier keer zo groot als wij vanaf onze i bei
aarde de maan zien. Het contact met die j\je
aarde via geluid en beeld vergt maar één tjej
en een kwart seconde. Je bent dus voort- pj,
durend vrijwel direct met je thuisbasis i pev
verbonden. Een doelpunt van Ajax krijg j jn
je bijna gelijktijdig in je maanwoning op 1
het scherm. Het valt dus wel mee met gec
dat isolement. Sterker: ik kan me voor-
stellen dat je op de maan naar het jour- me
naai zit te kijken waarin een aardse scf
sneeuwstorm wordt getoond of een over- ve]
stroming en dat je opgelucht tegen je i sle
huisgenoten zegt: dat hebben we hier j js
tenminste niet". ,iai
PIET SNOEREN PPr
wil
vaarlijke reis wel te doen was met zo'n kal
schip, of dat het toch allemaal fabeltjes toe
waren. Wij hebben aangetoond dat het Vai
kon gjj''
Mag dat al een prestatie heten, het meest iev
overtuigende bewijs van de echtheid van de2
Jasons reis vond de bemanning van de
nieuwe Argo in Georgië, dat in de oude
verslagen vermeld staat als Colchis. Het
bezoek van de moderne Argonauten aan
die Sovjet-republiek vormt de apotheose
in Severins boek. Het is het deel waarin
hij schrijft over zijn bezoek aan Svane-
tië, een streek in de Kaukasus, en zijn
kennismaking- met de Svans, een geïso
leerd levend bergvolk met een cultuur
die volgens historici ten minste vierdui
zend jaar teruggaat. Een streek boven
dien waar tot aan het eind van de Twee
de Wereldoorlog nog goud gewonnen
werd.
Bewijs
Tim Severin, nu op het puntje van zijn
stoel: „Er zijn nog drie Svans die vroe
ger als goudzoeker werkten. Zij lieten
zien hoe het goud, dat toentertijd nog
werd opgekocht door de regering, met
behulp van schapevellen gewonnen
werd. Het vel werd op een raam gespan
nen, verzwaard en op de bodem van de
rivier gelegd. Het goud dat werd meege
voerd uit de bergen werd vastgehouden
in de haren van de vacht, dat langzaam
veranderde in een „gulden vlies". Het
was dus precies wat de naam aangeeft,
een vlies van goud". Dat goud ook in de
tijd van Jasons reis al zo gewonnen werd
haalt Severin uit de geschriften van de
Griekse geograaf Strabo, die in de derde
eeuw voor Christus schreef: „Er wordt
beweerd dat de barbaren goud winnen
met behulp van doorboorde troggen en
vliezige huiden".
Sevenn is ervan overtuigd dat Jason er
met één van die vliezen vandoor is ge
gaan en misschien zelfs met meer. Het
verhaal van de speurtocht naar het Gul
den Vlies klopt, zo meent de Ier. „Goud
was al ten tijde van Jason erg gewild,
maar ook zeer zeldzaam. Ik vermoed dat
hij gewoon de opdracht heeft gekregen
op zoek te gaan naar goud en daarbij in
Georgië terechtkwam. In Georgié zijn
bovendien bij archeologische opgravin
gen nog allerlei andere symbolen uit de
legende teruggevonden. De slang (die het
vlies bewaakte) en de stieren (die Jason
moest temmen om bij het vlies te ko
men) werden er in de Bronstijd veelvul
dig gebruikt als tempelbewaarders, zo
blijkt uit allerlei afbeeldingen. De my
thologie van het verhaal is er in de loop
der eeuwen bijgekomen: de reis van Ja
son vond men zo fantastisch, dat men
zich niet kon voorstellen dat hij die zon
der hulp van de goden voltooid kon heb
ben. Dus werden alle goden te hulp ge
roepen om zijn succes te verklaren. Dat
werd de legende van het Gulden Vlies".
KOOS VAN WEES
„Ik zou het niet weten", zucht prof. De
Graaff. „Het klinkt misschien raar wat
ik nu ga zeggen, maar wat ze allebei te
genhoudt, is het feit dat ze er allebei al
geweest zijn, de Amerikanen in levenden
lijve weliswaar en de Russen alleen met
wagentjes, maar toch. Alles wat ze nu
zouden ondernemen, zou neerkomen op
een herhaling. Het zou louter meer van
hetzelfde betekenen. Ik kan me dus nog
eerder voorstellen dat de Amerikanen en
de Russen een wedloop naar Mars zullen
beginnen dan dat ze zouden willen te
rugkeren naar de maan om die te koloni
seren, Want op Mars is nog wel eer te
behalen en ruimte-onderzoek, ach, dat is
- gezien de reusachtige aanslag die het
pleegt op het bruto nationaal inkomen
van een land - toch vooral een kwestie
van politieke eer. Er staan in elk geval
voor de komende tijd geen nieuwe mis
sies op het programma. Het wordt wach
ten, misschien wel op de jaren 2005 of
2010. Althans, wat de Amerikanen be
treft. Van de Russen weten we niets.
Jammer, ja, dat uitstel. Want elk ant
woord waarmee de Apollo-astronauten
van hun in totaal zeven maanlandingen
op aarde zijn teruggekeerd, heeft tien
nieuwe vragen opgeworpen. Voor de we
tenschap blijft de maan buitengemeen
interessant. En voor de commercie toch
ook wel, denk ik".
Maar als de kolonisatie van de maan
uiteindelijk ter hand zou worden geno
men - De Graaff: „Technisch is er niets
wat de mensheid in de weg hoeft te
staan" - beginnen de problemen wel
licht pas echt. Ruimterechtdeskundige
mevrouw Reijnen tenminste: „Die plan
nen van de Amerikaanse president
Reagan voor Star Wars vormen een re
gelrechte aanfluiting. Een flagrante in
breuk op het wereldbreed aanvaarde, in
internationale verdragen vastgelegde be
ginsel dat de ruimte slechts mag worden
aangewend voor vreedzaam gebruik. Ik
vind het een teken aan de wand dat het
ruimterecht, pas twintig jaar oud toch,
nu al zulke ernstige lacunes blijkt te ver
tonen. Want van een ruimteschild naar
militaire installaties op de maan, dat is
slechts een stap. Hetgeen je brengt bij de
vraag van wie de maan is. Krachtens ar
tikel 11 van de maanovereenkomst die
in 1984 werd opgesteld, moeten de maan
en zijn natuurlijke hulpbronnen be
schouwd worden als een gemeenschap
pelijk erfdeel van heel de mensheid. Net
als het Zuidpoolgebied. Het Zuidpool-
verdrag uit 1959 heeft dan ook model
gestaan voor alle ruimteverdragen die er
inmiddels gesloten zijn. Maar hoewel er
binnen de Verenigde Naties eenstem
migheid was over de tekst van de maan
overeenkomst, is hij nog pas door vijf
landen geratificeerd. De grote mogend
heden blijken er sterk tegen gekant te
zijn, omdat het stuk in duidelijke be
woordingen is gesteld en weinig te raden
overlaat. Hoe dan ook: voor de maan
zal gelden dat, wie het eerst komt, ook
het eerst maalt. Latere kolonisten zullen
hooguit beleefd bij de eerste pioniers
kunnen aankloppen, en dat ze eikaars
rechten zouden betwisten, acht ik verre
van uitgesloten".
Zuurstof
Maar dat is toekomstgekletter. Wonen
op de maan behoort tot de mogelijkhe
den, daar gaat het hier om. „De Russen
zijn nu al meer dan tweehonderd dagen
achter elkaar in de ruimte gebleven. En
wonen op de maan", aldus prof. De
Graaff, „is in principe precies hetzelfde
als wonen in een ruimteschip. Het enige
verschil is dat een ruimteschip zweeft en
een maanwoning op de bodem staat of
in de bodem zit. De eerste maanwonin
gen zullen dan ook, denk ik, uit de ruim
teschepen-bestaan waarmee de astronau
ten op de maan zijn geland. Pas later, als
de nodige materialen vanaf de aarde zijn
aangevoerd, zullen er verblijven komen
die, althans van binnen, wat meer op
aardse huizen lijken. Maar hermetisch
afgesloten huizen, dat wel. Het is op de
maan niet zo dat de bewoners kunnen
zeggen: ik ga even een luchtje scheppen,
want op de maan is geen lucht. De
atmosfeer zoals wij die op aarde kennen,
zal in de maanwoningen kunstmatig
moeten worden nagebootst en ververst.
Nieuwe zuurstof erin en het koolzuur er
uit. Of die zuurstof vanaf de aarde
voortdurend naar boven moet worden
gebracht in flessen of zo? Niet noodzake
lijk. Je kunt je een ecosysteem voorstel
len van enorme kassen vol planten die
de benodigde zuurstof aanmaken. Of je
zou zuurstof kunnen winnen uit de mi
neralen in de maanbodem. Geen pro
bleem".
Water ontbreekt ook totaal op de maan.
Hoe moet dat? „Wacht even, er is geen
water in vrije toestand", corrigeert De
Graaff. „Maar water in vrije toestand
was er oorspronkelijk op aarde ook niet.
De atomen waaruit het watermolecuul
bestaat, H20, kunnen heel wel voorko
men in de gesteenten waaruit de maan is
opgebouwd, en er langs chemische weg
toe worden gebracht om water te gaan
vormen, precies zoals dat in de geologi
sche oertijd op aarde is gebeurd. Maar
mocht deze oplossing onmogelijk blij
ken, dan zullen we water omhoog moe
ten brengen. Dit water zal na gebruik
- met inbegrip van menselijke afvalpro-
dukten - via chemische bewerking op
nieuw in omloop gebracht dienen te
worden. Het kan allemaal. De gewicht
loosheid een probleem? Nou, ten eerste
ben je op de maan niet gewichtloos,
want er heerst aantrekkingskracht, zij
het dat die zes maal zo zwak is als op
aarde. Je zweeft niet en je behoudt je
orièntatievermogen, want je weet wat
boven en wat beneden is. Alleen zal je
spierkracht zich dienen aan te passen.
Lopen gaat bijvoorbeeld heel anders. Je
hebt op de maan twee en een halve keer
zoveel tijd nodig om een stap te zetten
als op aarde. Springen op de manier van
de kangoeroe lijkt me de beste wijze van
voortbewegen daar. In elk geval wijzen
proeven uit dat wonen op de maan bio
logisch mogelijk is. Althans voor de
duur van een maand of zeven. Maar ze
ven jaar? Vanwege die vraag gaat men
bij de experimenten uiterst behoedzaam
te werk. Zelfs de Russen die erg trots
zijn op hun verblijfsrecords in de ruim
te, bouwen hun programma stapje voor
stapje op. Heel verstandig van ze".
Vijandig
De maan is wel beschreven als een van
de vijandigste omgevingen voor mense
lijk leven die zich denken laten. Een
atmosfeer zal hij nooit kunnen krijgen.
De lage ontsnappingssnelheid die er
heerst (2,4 kilometer per seconde) bete
kent dat er geen dampkring kan worden
vastgehouden. Mede daardoor heersen
er extreme temperatuurverschillen. Tij
dens de maannacht die twee weken
duurt, kan het kwik dalen tot 150 graden
onder nul. Bij zonsopgang vindt er een
snelle stijging tot 60 graden boven nul
plaats en als de zon in het zenit staat,
wijst de thermometer 150 graden boven
nul aan. Bovendien brengt het ontbre
ken van een dampkring met zich mee
dat neerstortende meteorietstenen niet
verbranden of worden afgeremd. Ze re
genen neer met snelheden van 100.000
kilometer per uur en hun inslag gaat ge
paard met een explosie die qua intensi
teit vergelijkbaar is met een atoombom
van overeenkomstig gewicht. Wonen op
de maan?
Het werd een reis vol gevaren, waarbij
slechts met de hulp van allerlei goden en
halfgoden het uiteindelijke doel bereikt
kon worden. Zelfs Eros werd daarbij in
geschakeld. Zijn liefdespijl, afgeschoten
op prinses Medea toen deze Jason voor
het eerst ontmoette, zorgde ervoor dat
de prinses zo verliefd werd dat ze bereid
was haar eigen familie te verraden. Met
behulp van haar magische krachten kon
Jason haar vader, Koning Aietes, het
Gulden Vlies afhandig maken. En het
was ook met haar hulp dat haar broer,
die de achtervolging inzette, door Jason
gedood kon worden. Een verraad dat la
ter het hoofdthema zou worden in de
klassiek geworden toneelstukken van tal
van Griekse dichters.
Roeien
Het was een legende die Tim Severin tal
van aanknopingspunten bood voor weer
een nieuwe aflevering in zijn groeiende
reeks reisavonturen. Severin wilde de
zelfde route afleggen die de Argonauten
volgden, en en passant ook nog wel wat
duidelijkheid verkrijgen over wat dat
Gulden Vlies nu eigenlijk was waar Ja
son zijn leven voor op het spel zette.
Want dat het verhaal meer was dan een
legende, daarvan raakte de Ier na zijn
voorbereidend onderzoek wel overtuigd.
Severin: „Toen ik voor de reis contact
opnam met de autoriteiten in Georgië,
bleek al dat de legende van Jason en het
Gulden Vlies daar enorm leeft. Het is
een van de eerste verhalen die kinderen
er op school leren. Er is zelfs een sigaret
tenmerk dat het Gulden Vlies heet. De
meest voorkomende meisjesnaam is Me
dea. Dat waren al tekenen die er op we
zen dat de legende van het Gulden Vlies
iets meer is dan zomaar een verhaal".
Maar Severin zou eerst nog een hele reis
moeten maken voordat hij die gedachte
&an de werkelijkheid kon toetsen: om
precies te zijn vijftienhonderd zeemijl, af
te leggen in een boot die volgens de zee-
vaartwetten van drieduizend jaar gele
den voornamelijk roeiend werd voortbe
wogen. „Het was ongelooflijk hard wer
ken", aldus Severin. „We hebben zeker
zeventig procent van de reis geroeid, de
rest konden we gelukkig zeilen. De in
spanning die de bemanning moest leve
ren was enorm. De Argo hadden we ge
bouwd aan de hand van wat kleine over
blijfselen die ooit van zo'n schip uit die
tijd zijn opgegraven, van afbeeldingen
en van beschrijvingen in gedichten. Dat
alles bij elkaar leverde een beeld op van
een schip dat volgens ons het meest in
de buurt kwam van de Argo. Het enige
verschil was dat de echte Argo vijftig
mensen kon vervoeren, en die van ons
slechts twintig. Een net zo groot schip
als de echte Argo bouwen zou onbetaal
baar zijn geweest, bovendien had ik
nooit een bemanning van vijftig man bij
elkaar kunnen krijgen. Wie wil er ten
Pro/ De Graaff bij enige werkstukken op
de tentoonstelling „Wonen op de Maan".
Die werkstukken zijn het resultaat van
een „onmogelijke opdracht", bedoeld om
jonge studenten van de Amsterdamse
Academie van Bouwkunst hun plaats te
leren. (FOTO: CEES VERKERK)
slotte drie maanden achter elkaar roei
en?".
Geen twijfel
De Argo volgde de route die vrij nauw
keurig staat aangegeven in het verslag
van Apollonius van Rhodos. Hoewel dat
verslag ongeveer duizend jaar na de reis
van de echte Argo werd opgetekend, is
er volgens Sevenn geen twijfel over de
route die Jason volgde: „Die route is al
lang bekend, is ook heel makkelijk op de
kaart en aan de hand van dat verslag te
volgen. Maar wij waren de eersten die
het ook inderdaad uitprobeerden, met
een schip uit die tijd". En dan, laconiek:
„Dat is ook de belangrijkste kritiek die
sinds de reis op me afgekomen is, dat ik
iets bewezen had wat iedereen eigenlijk
al wist, namelijk dat de Argo precies die
route gevolgd had. Maar als niemand
die reis maakt, blijft het een vermoeden.
Vraag was bovendien of die niet onge-
Om de
mythologische
figuur Jason op
zijn speurtocht
naar het Gulden
Vlies te kunnen
volgen, moest een
schip worden
gemaakt zoals die
in de oudheid
werd gebruikt.
Aan het roer de
hedendaagse
ontdekkings
reiziger Tim
Severin.
CeidóeSouAcmt
