Het wakkere werk
van de droom
£eidóe Qowumt
ZATERDAG 21 FEBRUARI 1987
Waarom een mens droomt, dat meent de projectgroep Slaap en
Droom in Amsterdam al ontdekt te hebben. Maar hoe droomt Ne
derland? Het antwoord op die vraag zal over twee jaar gegeven
worden. Dan is het plaatje compleet. Vervelend voor de onderzoe
kers is echter dat ze dromen te kort hebben, met name dromen
van mannen. Daarom roepen ze mensen in heel het land op vijf
recente dromen in te sturen, vergezeld van hun personalia plus
gegevens over de genoten opleiding en hun dagelijkse bezigheden.
Opzenden naar: Psychologisch Laboratorium, Universiteit van
Amsterdam, vakgroep psychonomie, Weesperplein 8, 1018 XA
Amsterdam.
Aan de ene kant proberen ze het je zo
gemakkelijk mogelijk te maken. Nog
geen twintig procent van de
Nederlanders steekt ooit de vlag uit,
heeft de Federatie van
Oranjeverenigingen ontdekt. Vergeten
wordt dat de vaderlandse wateren
vergeven zijn van de met zwart geld
betaalde boten en op al die
achterstevens de vlag wappert, plus,
wanneer er lekker zwart is verdiend,
nog een vlag in top ook. Op het water
is het alle dagen koninginnedag, maar
goed. Wit wordt er door nog geen
twintig procent van de Nederlanders
fevlagd en om daar verbetering in te
rengen, offeren vrijwilligers van
plaatselijke Oranjeverenigingen hun
zaterdag op teneinde huis aan huis
vlaggen te verkopen. Tegen
groothandelsprijs en wanneer er geen
houder voor de vlaggestok aan de gevel
zit, niks aan de hand, die schroeven de
doe-het-zelvers van Oranje er gratis
voor u in.
,,Op koninginnedag moeten alle
straten weer één fleurige vlaggenzee
zijn, net als vroeger", argumenteert
vice-voorzitter Graafstal van de
Federatie. „Als je waardering hebt voor
onze koningin en haar familie
- hetgeen bij tachtig procent van ons
volk net geval is - steek die dan niet
onder stoelen of banken. Hel is toch
belangrijk dat zij weten dat wij achter
hen staan?". Zeer juist en dus: mits gij
een houder schroeft aan de pui, zijn
wij voor vlaggen niet te lui.
Tot zover het gemakkelijke. Maar
tegelijk willen ze het je zo moeilijk
mogelijk maken. Want diezelfde
Graafstal wil dat iedereen ook laat
blijken achter het koningshuis te staan
door het Wilhelmus uit het blote hoofd
mee te kunnen zingen. Liefst alle
vijftien coupletten, zijnde
honderdtwintig regels waaronder heel
moeilijke als „Lyf, goet en al te samen
heb ik u niet verschoontDat zal van
Nederland de nodige
zelfwerkzaamheid vragen. Een
houdertje voor de vlaggestok aan de
fevel, alia, maar een onthoudertje voor
et Wilhelmus in iemands hoofd
schroeven, daar schieten wetenschap en
Oranjeliefde voorlopig te kort. Dat
wordt wachten op de dag dat de lang
verbeide leer- of geheugenpil
ontwikkeld en voor de Federatie van
Oranjeverenigingen tegen
groothandelsprijs verkrijgbaar is.
Trouwens: moet dat Wilhelmus nou
per se? De vlag, nee, die staat niet ter
discussie. Al in de middeleeuwen was
de combinatie van rood, wit en blauw
in banen als geuzenvlag aan de
Hollandse kusten bekend. Het
Wilhelmus echter - weinigen weten
dit - heeft amper vijftig jaar de status
van volkslied. Daarvoor zongen we
ruim een eeuw lang Wien
Neêrlandsch bloed door d'aadren
vloeit", gedicht door Hendrik Tollens
en getoonzet door Johan Wilhelm
Wilms die er in 1815 de eerste prijs
voor een volkslied mee won. Het
Wilhelmus, hoewel ouder, heeft zeker
niet de oudste rechten. Waarom het in
1932 plotsklaps tot volkslied verheven
werd? Het zal ermee te maken hebben
gehad dat men toen een grootscheepse
herdenking voorbereidde van het feit
dat vierhonderd jaar eerder Willem de
Zwijger geboren was, de Vader des
Vaderlands, de man van „standvastich
is gebleven mijn hart in tegenspoed".
Nederland ging gebukt onder een crisis
zonder weerga. Een nationaal reveil
was geboden. Het Huis van Oranje
moest worden opgevoerd als „leider
van een volk, zich aaneensluitend rond
de dynastie" om zo de splijtzwam van
politieke verdeeldheid te bestrijden. In
dat kader kwam het goed van pas dat
er ergens een Wilhelmus op de plank
stond. Maar is dat een reden om anno
1987 al die vijftien coupletten in het
hoofd te stampen? Andere vraag. Welk
lied geniet anno 1987 de grootste
bekendheid? Dat is onlangs door het
Dr. Gehrels Instituut te Amsterdam bij
driehonderd schoolkinderen
onderzocht. En niet het Wilhelmus
won, maar Vader Jacob, 98 procent
bekendheid, nog meer dan Stille Nacht
(92 procent). Willen we dus een
volkslied dat iedereen uit volle borst en
bloot hoofd kan meezingen, dan zou
het als volgt kunnen luiden: Vader
Jacob, vader Jacob, slaapt gij nog.
slaapt gij nog, alle boten vlaggen, alle
boten vlaggen, ping, ping, ping".
ben $ï:v(
conc
•md .'Jo
's I
■n di i'fni
en jk
'al
ung
ver <MSTERDAM - „Over twee jaar
)pen we, om dat cliché toch maar
m' r gebruiken, het plaatje compleet
™nlsi hebben van hoe Nederland
•n ;oomt. Daar komt dan een boekje
'cr /er. Het maatschappelijk belang?
re verwachten te ontdekken dat
lato ene groep binnen de Nederland-
samenleving anders droomt dan
v andere. Buitenlandse minderhe-
;n anders dan de oorspronkeÜjke
ter /twoners. Hetero's anders dan ho-
io's. Daaruit zou kunnen worden
3gemaakt welke specifieke proble-
iettfcn er bij bepaalde groepen leven.
kaa] krijgt meer zicht op conflicten
kriji de samenleving".
de
weetïén ding is inmiddels uit de vijfhon-
:rd dromen die we het afgelopen jaar
het :bben geanalyseerd, al duidelijk gewor-
rainen en dat zullen feministen niet leuk
nctnden. Bij feministen heerst de sterke
'reepn&zns het geslachtelijke verschil tussen
emaan en vrouw minder belangrijk te ach-
tus n dan de gevoelens - meer mannelijk,
eer vrouwelijk - waarmee je in het le-
n hein staat. Helaas, helaas. Uit ons onder-
>eg iek blijkt dat dit niet zo is. Bij alle ca-
is elkorieén waarin je dromen kunt onder-
et heiden, hebben we gevonden, speelt
!t feitelijke geslachtsverschil een grote-
\er ti rol dan de mate waarin iemands per-
^//conlijkheid mannelijke of vrouwelijke
widfcenschappen vertoont. Mannen heb-
heuvtn heel duidelijk agressieve dromen
\r heparin ze doelbewust schade berokke-
Nett:n aan anderen. Vrouwen dromen veel
ish eer dat ze het slachtoffer van agressie
ie in, en wanneer ze in hun dromen al
v (1 iressief worden, is dat vooral met
Dorden, niet met daden, iets watje bij
annen aanzienlijk minder aantreft".
line, rs. Dé Waterman die deze prikkelende
tspraak doet, werkt in wat de Angler
s' vvcimse volksmond „de doodskist" heeft
in idoopt - het hoge gebouw met de lei-
:er een-grijze spiegelgevels dat het Psycho-
r gz/gisch Laboratorium van de Universi-
iddeil van Amsterdam huisvest. Meer in
?put\t bijzonder is hij verbonden aan de
sten tkgroep psychonomie („de tak van we-
Dor&nschap die vroeger experimentele psy-
an /iiologie heette") en daarbinnen helpt hij
eer de projectgroep „Slaap en Droom"
?ls v<j bemannen. Dit studieuze gezelschap
erd begin jaren zeventig op aanraden
in de vermaarde slaapdeskundige prof.
ikte isser in het leven geroepen omdat de
ir tcassieke opvattingen over dromen,
///Areistgelegd door de psychiaters Freud en
ettenngniet langer het gewenste hout ble-
betèn te snijden. „Laten we eens ophou-
n geen met dat eeuwige interpreteren van
ek /romen", luidde het nieuwe credo. „Dat
MA allemaal wel aardig, maar het heeft
zin Êinig ondergrond. Laten we liever eens
de zeel systematisch gaan onderzoeken
r keaar mensen precies over dromen en
he/rat de verbanden zijn tussen de inhoud
Ah, in de droom en de dagelijkse werke-
pas Ikheid".
van i
w/^rikkels
He /aterman was er toen nog niet bij,
laar zijn collega dr. M. A. de Jong her-
|nert zich nog hoe het begon. „Aller-
Jrst wilden we eens kijken in hoeverre
nkkels die je iemand vlak voor het sla-
ïn gaan aanbiedt, terugkeren in de
room. Daartoe lieten we bijvoorbeeld
foepen proefpersonen totaal verschil-
ïnde films zien. De ene groep kreeg een
eutrale film voorgeschoteld, zeg: een
Dcumentaire over een land, en de ande-
een kleurenfilm van een open hart-
peratie. We wilden weten hoe de
Dg nroominhoud en de slaapstemming - de
;e deettige of minder prettige gemoedstoe-
bij land waarin de dromer wakker werd -
ropeoor dergelijke prikkels beïnvloed zou
\me|jn. De uitkomst was heel verrassend,
gehtfegenen die de film over de operatie
jrlanadden gezien, bleken zich aanmerkelijk
laai lezieriger te voelen dan de kijkers naar
•nlarê documentaire. Bij die laatsten von-
n ODen we ook veel meer agressie en nare
»e doestanden in de droom. Op grond daar-
nenl&n hebben we toen nog even gedacht:
ft kn dat aanvullende karakter van de
farctfoom waarmee Jung op de proppen ge-
ïwoomen is - de droom als werktuig om
rol g contact te treden met de onbewuste
gezcüiiegelzijde van je persoonlijkheid; wie
En frerdag introvert is, wordt in zijn
:holfoom extrovert enzovoort - daar zit
meóch wel iets in".
vat laar dat is losgelaten. Waterman, die
lie det droomonderzoek weer nieuw leven
lekkeeft ingeblazen nadat het een tijdje stil
rer das komen te liggen: „Alle studies die er
eskündsdien gedaan zijn met als uitgangs-
geaint de hypothese: hoe je overdag in het
ïouóven staat, watje daar meemaakt, weer-
piegelt zich in je dromen, al die studies
tige richting in te sturen. Mensen die dit
kunnen - het zijn er overigens maar
weinig - zullen in het dagelijkse leven
"bijzonder goed bestand zijn tegen stress;
ze zullen zich niet gemakkelijk van de
wijs laten brengen. Hetzelfde geldt voor
mensen die nooit last hebben van nacht
merries. Of een ander voorbeeld. We
hebben het afgelopen jaar bij ons onder
zoek gevonden dat gevoelige persoon
lijkheden - daaronder versta ik mensen
die bewust omgaan met onaangename
gewaarwordingen - langere droomver
halen hebben waarin ook plaats is voor
negatieve emoties, zonder dat die emo
ties overigens tot angst of paniek leiden.
Hun psychische tegenvoeters zijn men
sen die onaangename gewaarwordingen
juist wegstoppen. Bij deze zogenaamde
verdringers hebben we gevonden dat
hun dromen veel vlakker en armer
zijn".
Verwerken
De continuïteitshypothese waarover hij
het eerder heeft gehad, klopt, wil Water
man hiermee gezegd hebben. „Dat komt
uit ons onderzoek heel duidelijk naar
voren, ja. Het betekent volgens mij dat
je de informatie die je overdag opdoet,
's nachts in een diepere zin verwerkt.
Waarom? Het begint steeds waarschijn
lijker te lijken dat dromen de functie
hebben om de herinnering op peil te
houden - om de informatie die we over
dag binnen krijgen, een mooi geïnte
greerd plekje in ons geheugen te bezor
gen, om als het ware verbindinkjes te
leggen met andere informatie die al in
het geheugen zit en de nieuwe informa
tie ermee te doen versmelten. Deden we
dat niet, dan zou alle informatie in onze
hersenen als los zand aan elkaar hangen.
Als we wakker zijn, speelt zich dat ver
smeltingsproces ook wel af, hoor, maar
blijkbaar niet genoeg. Kennelijk biedt de
droomslaap waarin we geheel afgesloten
zijn van de omgeving, een goede gele
genheid om een en ander wat grondiger
te verwerken. Of zo'n - je zou bijna zeg
gen verstandelijk - proces niet in strijd
is met het chaotische karakter van veel
dromen? Nou, dat chaotische valt wel
mee. De vijfhonderd dromen die we het
afgelopen jaar hebben onderzocht, ver
toonden over het algemeen een duidelij
ke structuur, een begrijpelijk verhaal
met een begin, een midden en een slot.
Natuurlijk komen er in dromen ook sur
realistische personen, dieren en objecten
voor, maar het grootste deel gaat toch
over normale mensen die heel reële din
gen doen met normale voorwerpen. De
sterke wisseling van beelden die de
droom een chaotisch karakter geeft, zou
je kunnen vergelijken met een scanner.
Je werkt in de droom het hele rijtje af
waar een bepaalde informatie mee te
maken zou kunnen hebben".
Er zijn inmiddels experimenten verricht
die deze zienswijze bevestigen. „Een aar
dige proef', aldus Waterman, „is de vol
gende. Je biedt mensen voor het slapen
gaan een hele lijst met woorden aan. La
ter maak je ze wakker en vraag je ze die
lijst op te zeggen. Dan blijkt dat ze dit
beter kunnen wanneer je ze wekt tijdens
een droom dan wanneer ze wakker wor
den tijdens een droomloze periode in de
slaap. Ook hebben we gevonden dat
mensen die overdag met veel lastige pro
blemen geconfronteerd zijn, 's nachts
langer en intensiever dromen. Logisch,
er valt meer informatie te versmelten.
Een leerling die op school voor een exa
men zit, heeft een intensievere en lang
duriger droomslaap dan na een examen.
Dat is allemaal met metingen van de
hersenactiviteit en de spierspanning tij
dens de slaap bewezen. We weten zelfs
dat je in je eerste droom van de nacht de
informatie verwerkt die je het kortst
voor het slapen gaan binnen hebt gekre
gen. Naarmate de nacht vordert, worden
je dromen steeds langer en betreffen ze
informatie die verder weg ligt in de tijd.
Je werkt als het ware een lijstje af en be
gint bij het gemakkelijkste. De Zwitserse
slaaponderzoekers Lehman en Koukkou
beschrijven de slaap zelfs als een proces
waarbij onze hersenen periodiek in een
toestand kunnen komen die kenmerkend
is voor een eerder ontwikkelingsstadi
um. Hierdoor zouden we weer toegang
kunnen krijgen tot onze vroege ervarin
gen. Ze baseren deze mening op de over
eenkomsten die gevonden zijn tusen de
eeg-patronen - metingen van elektrische
activiteit in de hersenen - bij slapende
volwassenen en die van kleine kinderen
tijdens waaktoestand. Bewezen is het al
lemaal nog niet, maar het biedt wel een
goede verklaring voor de bonte menge
ling van heden en verleden die vaak zo
eigen is aan de droom".
wijzen op het tegendeel van wat Jung
beweerde. Het komt voor, hoor, mensen
die in extreem' nare omstandigheden
verkeren - denk aan concentratiekam
pen - en die, om de psychische -schade
te herstellen, prettige dingen dromen.
Maar in het algemeen kun je zeggen: wat
er overdag in je leven gebeurt en hoe je
daar met je persoonlijkheid op reageert,
keert terug in de vier of vijf dromen die
je per nacht hebt. Met name je persoon
lijkheid keert terug in je dromen, dat is
door al het onderzoek toch wel in rede
lijke mate bevestigd. De introverte mens
heeft in zijn dromen minder omgang
met andere droompersonages en komt er
ook minder personages tegen dan de ex-
troverte mens die juist meer bemoeienis
met andere personages heeft en meer
personages per droom. Er zijn sterke
aanwijzingen voor dat de zogenaamde
continuïteitshypothese - zoals je over
dag bent, zo droom je - het bij het juis
te eind heeft".
Wensen
Daarmee is niet alleen het station Jung
gepasseerd, maar vooral dat van zijn
leermeester, de grote Freud, met zijn
standaardwerk „Traumdeutung" de
grondvester van het droomdenken. „In
de therapeutische hoek", aldus Water
man, „worden zijn opvattingen nog wel
gehanteerd, maar wij psychologen gelo
ven er niet meer zo in. Bij Freud gaan
dromen altijd over de vervulling van
een wens. Als je een droom maar genoeg
analyseert, kom je gegarandeerd op een
wens uit. Bekend is het voorbeeld van
een droom die aan Freud werd toever
trouwd door een opstandige patiënte.
Haar droom, vertelde ze, had zich afge
speeld in het favoriete vakantiegebied
van haar schoonmoeder die ze in werke
lijkheid intens haatte. Heel gezellig en
vreedzaam had ze daar met haar
schoonmoeder gewandeld. In werkelijk
heid was dit het laatste wat ze ooit zou
willen doen. Hoe viel het dan te rijmen
met Freuds theorie dat elke droom de
vervulling van een wens is? Freud ant
woordde zonder enige aarzeling: „Dat u
iets dergelijks gedroomd hebt", zei hij,
„bevestigt uw weerstand jegens mijn op
vattingen; het is uw wens dat ik ongelijk
heb en de droom vervult die wens".
Bij het huidige droomonderzoek worden
dergelijke interpretaties niet meer aan
vaard. „Achter een droom kan een wens
zitten, maar dat is zeker niet altijd het
geval", zegt Waterman. „Met name geldt
dit voor seksuele dromen. Volgens
Freud was, als je maar diep genoeg door
analyseerde, het hoofdmotief van elke
droom seksueel van aard. Welnu, de
jongste onderzoeksbevindingen, ook die
van ons, wijzen uit dat er slechts in
twaalf procent van de dromen seks voor
komt. De opvattingen van Jung zijn veel
moeilijker te ontkrachten. Jung beweert
dat zich tijdens de droom een vervolma
king van de persoonlijkheid voltrekt. Bij
het dromen treedt de slaper in contact
met een deel van zijn persoonlijkheid
dat met kennis op de proppen komt die
niet door de eigen ervaring zijn ingege
ven, maar door het collectieve onbewus
te van heel de mensheid. Dromen zou
den dus heel leerzaam kunnen zijn en ie
mand kunnen helpen een beter mens te
worden. Moeilijk te ontkrachten, maar
geloven doen we er niet meer in. Hoe
dat zij, de veronderstelling van Jung dat
een introvert persoon in zijn dromen ex
trovert zal zijn en omgekeerd, hebben
we onderzocht en dat blijkt niet te klop
pen. Zo werkt het niet".
Voorspellen
Kunnen dromen een voorspellend ka
rakter hebbtn? Op dit punt toont Water
man zich ninder zeker. „Ik denk best
wel dat he kan voorkomen, ja. Bij de
vijfhonderc dromen die ik het afgelopen
jaar verzaneld heb, zaten er een stuk of
drie, vier vaarvan ik niet uitsluit dat ze
een voorspelling bevatten en dat die
voorspellirg later ook is uitgekomen.
Het punt is: de voorspellende waarde
van dromen valt niet te onderzoeken.
Pogingen daartoe, ondernomen door
deskundigen op het gebied van het para
normale, ïebben tot dusver heel weinig
succes gelad. En het vraagstuk heeft na
tuurlijk en statistische kant. Ik bedoel:
per nach worden er in Nederland ze
ventig rriljoen dromen gedroomd. Het
zou statiitisch gezien erg raar zijn als er
daar niet een paar tussen zaten waarvan
de inhoui parallel liep met een werkelij
ke gebeulenis. Gave voorbeelden daar
van zijnde ondergang van de Titanic en
de mood op Kennedy. Meteen ingezon
den britven naar de kranten van men
sen die de ramp, het drama in een
droom ladden zien aankomen. Dank je
de koeloek. Een miljard dromen per
nacht ii de Verenigde Staten. Het zou
buitengrwoon verbazingwekkend zijn als
er niet ïnkele bij waren waarin een pas
sagierschip verging of een president
werd reergeschoten".
Wateman blijft, het kenmerk van de
ware vetenschapper, liever met beide
benen op de grond. Samenhang tussen
persocnlijkheid en droom, op dat terrein
voelt lij zich veiliger. „Mensen die bij-
voorbield overdag het gevoel hebben
hun cmgeving te kunnen controleren",
zegt hj, „zullen in hun dromen minder
aan hin lot worden overgelaten dan on-
zekert figuren. Een man als de schrijver
Fredeïk van Eden. Van hem is bekend
dat hj heldere dromen had; lucide dro
men leet dat in ons vakjargon. Het bete
kent lat hij het vermogen bezat om nare
gebetrtenissen in zijn dromen een pret
Drs. Dé Waterman die probeert te ontdekken dat de ene groep binnen de Nederlandse samenleving ander; droomt dan de andere.
(Foto: Cees Verkerk).
