L
finale
\M
Y
Peperduur concert van
de laatste romanticus
HOROWITZ WEET DAT HIJ „KEIZER" IS
CeidócSouocmt"
EMBER t
Ismede
Uitersten raken elkaar. De
k2-jarige Amerikaanse
bianist Vladimir Horowitz,
ondanks lange periodes van
grote stilte wereldvermaard
gebleven, weet wat die
uitdrukking zeggen wil. Zijn
risselvallige karakter bepaalt
de manier waarop hij speelt.
IHij is grillig, veeleisend, geen
stille denker en - als zijn pet
(ernaar staat - een gezellige
prater; hij is ook uitgekookt,
hypochondrisch, een briljant
musicus, maar bovenal, zoals
ij zelf in interviews gezegd
eeft, romantisch,
omantisch in de betekenis
:oals die in de vorige eeuw
lestond: himmelhoch
jauchzend, zum Tode
letrübt. Zo speelt hij zijn
'avorieten Chopin, Liszt,
chumann, Rachmaninoff,
jSkijabin; zo verliep ook zijn
lersoonlijk leven en zijn
luwelijk. Stormachtig, hard,
naar ook zacht, strelend
iij na. Bij Horowitz raken
litersten elkaar niet alleen,
:e vermengen zich ook.
•aaruit ontstond een
fenomeen. Verguisd om zijn
„eigenwijze" speeltechniek
n eigen muzikale
nteipretaties; bejubeld om
(de zingende klanken die hij
;ijn vleugel weet te
ontlokken. Op 23 november
As dit fenomeen in het
Amsterdamse
Concertgebouw te beluisteren
en te zien, want het „zien" is
een wezenlijk onderdeel van
zijn concerten. Maar wie nog
iwil gaan is al veel te laat.
[Kaartjes van tweehonderd
;ulden per stuk - in
"amburg kostten ze ruim
^vierhonderd gulden - gingen
"""als warme broodjes over de
oonbank. Met die prijs werd
?1de door Horowitz glashard
igeëiste recette van vier ton
(voor aftrek belastingen) niet
gehaald. Een (kranten)bedrijf
;past de rest bij. En dus komt
hij. „Ik ben de laatste
romanticus. Natuurlijk wil ik
betaald worden - en veel -
maar te koop ben ik niet",
|zei hij in '78, toen hij zonder
veel omhaal van woorden
voor een paar verleidelijke
[aanbiedingen uit de
71 m wereld van Hollywood
iedankte. In '77 op een
'vliegveld bij het Amerikaanse
Milwaukee, waar hij
(aankwam om er de volgende
dag een concert te geven en
waar het intens gelukkige
ontvangstcomité gewag
maakte van „trots en
blijdschap" over zijn komst,
antwoordde hij bits en
scherp: „Als ik u was, zou ik
niet zo trots zijn; ik hoor dat
de zaal nog niet is
uitverkocht".
■«■«AMSTERDAM - Horowitz is de
■W Kaatste nog levende romantische pi-
anist en weet alleen al om die re-
iden dat hij „keizer" is. Van de ro-
-mantische pianisten heeft hij de
meesten persoonlijk gekend, zoals
zijn enige jaren geleden gestorven
^.pnolrivaal Arthur Rubinstein. Deze had
'Vclloleen groter repertoire en een war
mere persoonlijkheid dan Horo
witz, schreef de muziekcriticus van
het Amerikaanse weekblad Time
na het geruchtmakende optreden
van Horowitz dit vooijaar in Mos
kou, „maar er was tussen hen
nooit twijfel over de vraag wie de
beste musicus was en wie de beste
pianist". Of zoals een Nederlands
criticus schreef: „Hij is geschapen
voor de piano en niet voor de mu
ziek".
Zijn virtuositeit is zo groot dat het soms
lijkt alsof hij met drie handen speelt; dat
bijzondere effect ligt in zijn vermogen de
wj-p;.'.-vingers volkomen onafhankelijk van el-
'illjljjiiiÉ, kaar te kunnen bewegen. Tijdens het
Jamm spelen houdt hij zijn lange, slanke pin-
is®/ ken naar de binnenkant van de hand ge-
WÊi MA kruid, maar op het moment dat er voor
fBffi c (dit deel van de hand werk aan de winkel
J is, rolt hij zijn pink als een brandslang
I™ uit om precies op tijd de toetsen te be-
1 I reiken. Wat een gruwel is voor elke pia-
noleraar, doet Horowitz onbekommerd:
hij laat zijn polsen soms vervaarlijk diep
J zakken, waardoor hij met zijn razend-
ijpsncl bewegende vingers op de toetsen
-iA ,iJkl le slaan- Dal is slechts schijn.
IjKm „Op zich is een piano een dood ding. Je
leert erop te spelen, maar later leert het
instrument jou te bespelen. Je moet 't la-
ffl^ggten zingen, zingen, zingen; zing zelf
^■mee", riep hij ooit uit tegen zijn eerste,
later beroemd geworden Amerikaanse
I™"® leerling Byron Janis. Niet voor niets be-
makelaars schouwen zijn bewonderaars hem als
J een verpersoonlijking van Franz Liszt,
Kakelaartf die zijn gehoor niet alleen door de klan-
18. ken aan zijn spel wist te binden, maar
ook door de bijna wilde „gebarentaal"
kantooruH van soms zijn gehele lichaam.
I Zijn ogenschijnlijk bovenzinnelijk tech-
jr j nisch vermogen biedt Horowitz de mo-
M645 gelijkheid met muziek dingen te doen,
die andere musici niet of nauwelijks
jb.v. kunnen, laat staan zich kunnen permit
teren. Het leidt tot muzikale interpreta
ties die in de romantiek van de vorige
•19135 eeuw een normaa' geaccepteerd ver
ZATERDAG 15 NOVEMBER 1986
De wereldvermaarde pianist Vladimir Horowitz:
schijnsel waren, maar die de musici van
vandaag de dag als ronduit fout be
schouwen.
In de twintigste eeuw moet de muziek
van de klassieken technisch volmaakt
zijn en precies vertolkt worden zoals de
componist aangaf, het liefst op instru
menten uit zijn eigen tijd; waarbij men
er overigens gemakshalve aan voorbij
gaat dat de grote componisten hun tijd
ver vooruit waren en dikwijls klaagden
over de gebrekkigheid van de beschikba
re instrumenten. Maar dat terzijde.
Horowitz, die de niet malse kritiek op
zijn spel maar al te goed kent, zegt zelf:
„Ik neem grote risico's, want omdat ik
helder speel, hoor je elke fout. Als de
mensen willen dat ik speel zonder speci
fieke kleuring in de klanken aan te bren
gen, dan kan dat ook. Maar ik wil niet
Eigen fouten
Byron Janis beaamde dat in een inter
view met Newsweek in 1978: „Toen ik
als knul van vijftien jaar bij hem kwam
voor mijn eerste pianolessen (in '44),
vertelde hij mij geen onderricht te zullen
gaan geven, maar een gids voor me te
zijn on me te leiden. Op mijn twintigste
verjaardag, sprak hij de gedenkwaardige
woorden: „Nu sta je helemaal op jezelf,
maak nu in je spel je eigen fouten".
Hier ligt de oorzaak van het feit dat
Chopin-, Mozart- en Schumannkenners
ineenkrimpen als Horowitz al spelend
zijn muzikale visie op de composities
van deze grootheden geeft. Hij legt ac
centen waar ze niet horen en laat soms
„toonzettende" noten expres zwaar
doorklinken waardoor klankkleuren ont
staan die de componist nooit bedoeld
kan hebben maar die bij de meeste luis
teraars niet verkeerd vallen omdat ze
hoe dan ook „mooi en zuiver" klinken.
Zijn eigenzinnige vertolking van Schu-
manns Traumerei is zelfs in gerespec
teerde muziekencyclopedieén terug te
vinden, hoewel die zich eigenlijk van,
een oordeel moeten onthouden. Een an
der bekend voorbeeld (er zijn er legio te
vinden, zoals in zijn Mozart-vertolkin-
gen) is een door Chopin geschreven wals
(in cis-klein, opus 64), die hij ontegen
zeggelijk ongekend virtuoos speelt.
„Maar muzikaal lopen de rillingen over
je rug", zegt de Wassenaarse toonkunste
naar en pianist Paul Niessing, die in de
jaren zestig triomfen vierde met het Rot
terdams Philharmonisch Orkest onder
leiding van wijlen dirigent Eduard Flip-
se. Niessing speelt „het maniertje van
Geheim
Al speelt hij dan niet naar de letter - be
ter gezegd: naar de noot -, is zijn spel
dan wel naar de geest van wat de com
ponist schiep? Ligt daar misschien het
geheim van Horowitz' onnavolgbare
succes onder het grote publiek? Niessing:
„Zijn interpretaties komen over; dat is
duidelijk. En hij is een pianist van ni
veau. Daaraan bestaat geen twijfel. Maar
je moet 'm in zijn eigen tijd plaatsen en
dat is een andere tijd dan waarin wij nu
leven. Horowitz tart de werkelijkheid
van dit moment, zoals hij onlangs in een
recent televisie-interview tijdens zijn be
zoek in Rusland liet blijken, en schept
daar behagen in. Op het moment dat hij
een stuk opzettelijk foutief interpreteer
de, stak hij breed lachend zijn tong uit
naar de camera. Dat gebaar is een bood
schap voor de kenners, alsof hij wil zeg
gen: ik speel het fout, maar ik doe het
toch. Hij vindt dat hij dat mag en dus
doet hij dat ook".
Dat wonderbaarlijke optreden in Mos
kou, waarvoor vele duizenden
op de been waren gekomen
(dure) kaart te bemachtigen
talloze jongelui vechtend de concertzaal
binnendrongen om uiteindelijk samen
op één stoel te zitten, ontroerde Horo
witz zichtbaar. Hij was voor het eerst na
zestig jaar terug in zijn geboorteland.
Ondanks laaghangende bewolking, kou
en een druilerige regen, werd het voor de
concertbezoekers een vrolijke dag. Waar
om? Omdat een „zoon" van Rusland
een legendarisch geworden belofte had
waargemaakt. Kort na de revolutie van
1917 verliet hij met pijn in het hart het
land waar hij (hij was 21 jaar) zijn eerste
successen had geboekt. De zwaarbewa
pende grenswachten herkenden in hem
de jongste held en zij staakten meteen de
controle van zijn papieren. „Nu gaat u
daarginds voor de rijken spelen, die u
ook rijk zullen maken. Maar kom terug
alstublieft wanneer u rijk geworden bent
en speel dan voor ons. Vergeet uw moe
derland nooit", zeiden de mannen, die
zijn ware bedoelingen leken te begrijpen.
Horowitz vertelde onthutst, verbouwe
reerd en gerustgesteld tegelijk te zijn,
want in zijn schoenen had hij honderden
Amerikaanse dollars verstopt en zijn
grensbescheiden vermeldden voor de
vorm een bezoek aan Berlijn om er een
concert te geven. Maar hij beloofde aan
die grenswachten eens te zullen terugko
men. Hij heeft het verhaal vaak en over
al in de wereld verteld zodat elke mu
ziekliefhebber in Rusland het kende.
Daarom was die kille, nog bijna winterse
voorjaarsdag voor de Russen een feest
dag. „Ik ben Rusland inderdaad nooit
vergeten. Ik herinner mij geregeld de ty
pische landgeur als de sneeuw na de lan
ge winter smelt en de lente er aan
komt".
Ouders
De aanleiding tot zijn vertrek was dra
matisch. nel zo dramatisch als zijn ver
dere leven. Het heeft zijn muzikale bele
vingen blijvend beïnvloed. Hoe en in
welke mate, is in dit korte bestek moei
lijk aan te geven, maar het vrijmoedige
karakter van zijn muzikale interpretaties
en zijn neiging openlijk met de teerste
„moments musicaux" te spotten, zijn ze
ker een gevolg van zijn gecompliceerde
bestaan.
Het adagium van de bolsjewieken die
door de revolutie van 1917 aan de
macht gekomen waren, was „terugpak
ken wat jou afgepakt is". Zijn ouderijk
huis in Kiev werd geplunderd en Horo
witz zag, toen de revolutie over Rusland
heen joeg, als dertienjarige jongen, hoe
zijn geliefde piano door de ramen naar
buiten werd gesmeten en op de straat in
duizenden stukken uiteen spatte. Toen
wist hij dat er al heel snel een dag zou
komen dat hij „Moedertje Rusland"
moest verlaten. Zijn ouders (hij kwam
uit een niet onbemiddelde, zeer erudiete
joodse familie) zouden hem niet volgen
omdat hun hart te zeer met dit land ver
groeid was. Een paar jaar later ontmoet
te hij hen nog eenmaal in Berlijn; kon
daarna werden zij opgepakt en verdwe
nen naar een strafkamp in het verre Si-
berié, waar in 1939 zijn vader stierf. Ho
rowitz: „Iedereen weet dat er goed en
kwaad op deze wereld bestaat. Mijn ou
ders wilden dat wij zouden schijnen als
de zon. Ik ben opgevoed om het goede
te zoeken en ik heb het in de muziek ge
vonden. Muziek inspireen, zij doodt
niet. zij vernietigt niet".
Mijlpalen
Drie belangrijke mijlpalen.
New York. 1928. Carnegie Hall. Dat was
een indrukwekkend optreden dat voor
hem in zijn nieuwe vaderland de grote
doorbraak betekende; hij vestigde op
slag zijn naam, maar dal gebeurde op
een manier, die de Amerikanen op hun
beurt nooit zijn vergeten. Hij speelde
met het Newyorks Philharmonisch Or
kest het eerste pianoconcert van Tsjai-
kovski: dirigent was Sir Thomas Bee-
cham, die ook zijn debuut maakte en
een goed figuur wilde slaan. De nogal ar
rogante Beecham had eerder laten blij
ken Horowitz een onbetekenende pianist
te vinden en liet dat het verwende pu
bliek merken door het orkest sneller te
laten spelen, in de hoop en de verwach
ting dat de „onbekende" musicus zou
struikelen. Een onaangenaam verraste
Horowitz ontplofte en leek ter plekke tot
Liszt te transformeren. „Hij begon een
race alsof een krankzinnige passie hem
achtervolgde; hij speelde als een or
kaan", schreef de verblufte criticus Olin
Downes in de New York Times van de
volgende dag. Horowitz speelde sneller
dan Beecham kon dirigeren, steeds snel
ler en sneller, speelde niettemin zelfs
meer noten dan Tsjaikovski had ge
schreven, donderde over het klavier
heen. Beecham was verbijsterd en kon
de voortrazende pianist niet goed bij
houden. Horowitz beëindigde het con
cert precies één maat eerder dan de dui
delijk uit het veld geslagen dirigent. Het
publiek brak na afloop de Carnegie Hall
bijna af.
Tweede mijlpaal. Opnieuw New York,
vier jaar later, 1932. Zijn ontmoeting
met Arturo Toscanini, dirigent op eenza
me hoogte. Een ontmoeting tussen twee
grootmeesters die niet kón uitblijven en
die zijn leven een definitieve wending
gaf, al was het alleen maar doordat hij
kennismaakte met Toscanini's dochter
Wanda. Het gebeurde in een periode dat
Horowitz zich schuw begon te gedragen
zolang hij geen vleugel in de buurt wist.
December '33 trouwden ze. kort nadat
hij in Milaan een concert gegeven had
en Italië aan zijn voeten had gekregen.
„Ik trouwde een engel", zei hij vorig jaar
op de Russische televisie, „maar zij een
duivel". Het huwelijk was voor Horo
witz, die het gezelschap van mannen in
die jaren doorgaans prefereerde boven
dat van vrouwen, een ongewone erva
ring. Weliswaar werd het jaar daarop
een dochter geboren. Sonia, maar zijn
bisexualiteit legde een bom onder de re
latie met zijn vrouw en dochter. In 1949
volgde een scheiding, die niet definitief
bleek omdat Wanda Toscanini - vanwe
ge de gelijkenis met haar vader wel een
„ijzeren dame" genoemd - aan hem
bleef trekken. Vier jaar later was het
paar herenigd. Daarna werd het stil rond
Horowitz, die, zoals hij in een spaar-
nodig had tot zichzelf te komen en tot
zijn vrouw.
Zijn publiek hoorde alleen nog van hem
via plaatopnamen die hij in de studio
liet maken, of nog liever thuis, in navol
ging van de perfectionistische, te jong
overleden Bach-pianist Glenn Gould,
omdat het leveren van eenmalige muzi
kale prestaties op concertpodia te veel
van hem vroeg. Mensen willen op één
avond een ijzingwekkende perfectie; dat
is het onmogelijke vragen. „De musicus
geeft en geeft en hij wordt steeds leger en
leger. Dat loopt niet goed af. Ik trek me
een tijdje terug om te studeren", zei hij
ter verontschuldiging, maar in werkelijk
heid verviel hij lot diepe depressies.
Buurjongen
Derde mijlpaal. Medio jaren zestig komt
een buurjongen bij hem op bezoek en
vraagt hem: „Ik heb gehoord dat u ei
genlijk een beroemd pianist bent. Is dat
zo?". Horowitz vertelde van die sponta
ne vraag erg geschrokken te zijn. „Er is
een nieuwe generatie die mij niet kent.
Ik zei tegen mijn vrouw: we gaan weer
spelen. En ik bén gegaan".
Hij maakte een tumultueuze come-back
in 1965 nadat hij vijfentwintig jaar niet
meer op een concertpodium had ge
staan. De geschiedenis herhaalde zich:
hij speelde in de Carnegie Hall, maar
hield het dit keer op het derde pianocon
cert van Rachmaninoff. In '28 had hij
het ook gespeeld, op een wijze die de
eveneens aanwezige Rachmaninoff on
stuimig en enthousiast had doen uitroe
pen: „Hij verzwelgt tenminste mijn mu
ziek. zoals een leeuw zijn prooi ver
slindt". Horowitz herhaalde dat beproef
de recept met alle kracht die in hem
was. Het publiek wist tijdens de ovaties
niet van ophouden; de voorste rijen
stormden het podium op. Amerika bleek
hem niet te hebben vergeten.
Stille periodes van enige jaren, waarin
hij ten prooi viel aan zwaarmoedigheid,
onder meer door de dood van zijn doch
ter bij een scooterongeluk in '74, zijn er
nadien zeker nog wel geweest. Maar
nooit meer zo lang. Veranderd was hij
ook. Uit die jaren stamt zijn gewoonte
op concerten niet alleen zijn eigen vleu
gel mee te nemen, maar ook zijn kok.
zijn eigen pannen en etenswaar, zijn
stemmer en zijn vrouw. „Het belangrijk
ste in mijn leven is mijn vrouw en het
feit dat ik nog steeds musicus ben", gaf
hij onlangs te kennen en wie ook maar
iets van zijn leven kent, zal dat begrij
pen. ED F1GEE
