„Inspireer
ambtenaren
en het loopt
gesmeerd"
HET LANDSBESTUUR
VOLGENS PIETER WINSEMIUS
ZATERDAG 27 SEPTEMBER 1
Even snel als hij in 1982 in de landelijke politiek was opgedoken, is hij er
vier jaar later weer uit verdwenen. De politieke loopbaan van de lange-
afstandsloper dr. P. („liever Pieter, zonder titel") Winsemius had slechts
een geringe lengte, maar niettemin maakte de wijze waarop hij het par
cours op en rond het Binnenhof aflegde bij alle toeschouwers diepe in
druk. In 1982 kreeg Winsemius als man uit het bedrijfsleven, afkomstig
van het organisatiebureau McKinsey, de leiding van het nieuw gevormde
ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
(VROM). Na daar één regeerperiode tot ieders tevredenheid te hebben ge
werkt, wilde hij wel eens iets anders. Hij liet zijn oog vallen op Economi
sche Zaken, maar dat had zijn partijgenoot Rudolf de Korte ook al ge
daan. Rudolf won en Pieter blies de aftocht. Zijn ervaringen in de laatste
vier jaar heeft hij nu in een boek neergelegd dat volgende week uitkomt
onder de titel „Gast in eigen huis, beschouwingen over milieumanage
ment". Behalve een beschrijving van het milieubeleid biedt het boek ook
een uiteenzetting van Winsemius' ideeën over het functioneren van de
overheid. De nieuwe VROM-bewindsman Ed Nijpels heeft het boekwerk
van zijn voorganger al aangeduid als „de bijbel van Winsemius".
Veel belangrijker is dat effectief gebeurt; of hetgeen je doet het effect heeft dat je voor
Iedere minister heeft zijn eigen stijl. Dat
moet je niet forceren. Het gaat uitslui
tend om de uitstraling naar je ambtena
ren toe, op welke manier dan ook. Neem
nou Ruding. Op Financiën zal het velen
spijten als hij straks weg zou gaan, want
hij heeft dat ministerie wel weer stevig
op de Haagse landkaart gezet. En Braks,
dat is nou ook niet het prototype van de
jogger, maar hij wordt op Landbouw wel
ontzettend door z'n ambtenaren gewaar
deerd. Smit-Kroes heeft het ook, en Lub
bers, en De Koningieder op zijn of
haar eigen wijze".
Hij doet in zijn boek een aantal sugge
sties om de overheid beter te laten wer
ken. Hoe trof hij VROM eigenlijk aan
toen hij daar kwam? Was het er zo'n
rommeltje?
„VROM was nieuw. De ambtelijke top
was bevreesd voor mijn komst: een man
uit het bedrijfsleven! Bovendien konden
ruimtelijke ordening en milieu niet met
elkaar overweg. Maar ik heb erg geboft.
Vrijwel meteen kregen we het probleem
rond de opslag van kernafval. Dat
mocht niet meer in zee; het moest ergens
op het land worden opgeborgen. Daar
over moest snel worden beslist. Ik heb
daarin toen het voortouw genomen en
dat had een enorm meesleep-effect. Het
zelfde gebeurde met de „operatie deregu
lering": het schrappen van overbodige
regels en voorschriften. Dat was aanvan
kelijk voor veel ambtenaren erg bedrei
gend, maar in goed overleg zijn we daar
prima uitgekomen. Op het laatst wilden
zelfs mijn ambtenaren verder gaan dan
ik. Dat gaf vertrouwen. Het werd een ge
noegen om naar je werk te gaan. We
functioneerden op den duur als een
goedlopend elftal. Nou, dan kun je wel
wat voor elkaar krijgen hoor".
Effectiever
Het stokpaardje van Winsemius is een
effectiever werkende overheid. Hij heeft
het -niet zo erg op het Haagse mode
woord „efficiënt".
,,Er is een heel verschil tussen effectief
werken en efficiënt werken. Effectief
werken is het belangrijkst. Daarbij gaat
het kortweg om de vraag: heeft datgene
wat ik doe effect? Is de mug die ik dood
wilde slaan inderdaad dood? Daarna ga
je pas kijken of het efficiënt is gebeurd,
of je er wel het juiste middel <roor hebt
gebruikt en of het niet beter en sneller
had gekund. In mijn boek geef ik daar
een voorbeeld van. In Japan hadden ze
ontdekt dat vlakgommetjes op de minis
teries altijd kwijtraken als ze maar voor
de helft zijn gebruikt. Toen werd beslo
ten alle stukken vlakgom in tweeën te
knippen. Dat was zogenaamd efficiënter.
Ja, maar ondertussen kostte dat halver
en van die gommetjes wel veel meer ar
beid en geld".
„Nog een voorbeeld. De frankering van
dienststukken zat vroeger bij Verkeer en
Waterstaat. Dat zouden de ministeries
zelf gaan doen. Toen ik eens liet uitzoe
ken hoe dat bij ons verliep, bleek er ont
zettend veel geld te worden verspild. Het
kadaster bijvoorbeeld, dat onder VROM
valt, verstuurde ontzettend veel aangete
kende brieven. Die moesten allemaal
worden ingeschreven, zowel bij ons als
bij de PTT. Anderhalf miljoen stukken
per jaar! Laten we zeggen dat dertig pro
cent van de geadresseerden niet thuis
was. Dan moest het stuk weer terug naar
het postkantoor en werd het opnieuw in
geschreven. Ik heb toen gevraagd of dat
aangetekend versturen nodig was. Nee,
eigenlijk niet. Afschaffen dus. In het ka
binet heb ik toen trots gemeld dat ik het
salaris van mij, staatssecretaris Brokx en
zeventien kinderverzorgsters had be
spaard. Per jaar 2,5 miljoen gulden! Ik
bedoel maarNu heb ik dit toevallig
zelf aangezwengeld, maar met maatrege
len van boven kom je er niet. De men
sen moeten er zelf achterkomen, zelf
mogelijkheden zoeken. De hamvraag is:
hoe zet ik de mensen aan het denken.
De meesten hebben er dan aardigheid in
om hun werk beter te doen".
Blik ambtenaren
Over het kabinetsplan om er twintigdui
zend ambtenaren uit te zetten, zegt Win
semius: „Volgens mij is er te weinig over
nagedacht in de sfeer van effectiviteit en
efficiency, waar ik het net over had. Het
gaat niet in de eerste plaats om arbeids
plaatsen maar om taken van mensen.
Het moet mogelijk zijn om zo'n operatie
in een positieve sfeer te laten verlopen,
maar dan moet er wel goed over zijn na
gedacht. Je moet zeker weten dat het
overheidsapparaat er beter van wordt.
Als je kijkt hoeveel blikken ambtenaren
in het verleden zijn opengetrokken, dan
kunnen er inderdaad wel weer wat ver
dwijnen".
Op de vraag waarop hij, terugkijkend op
de afgelopen vier jaar, het meest trots is,
antwoordt hij: „Dat ik de mensen op
VROM enthousiast heb kunnen maken
en dat we daar met elkaar de bevolking
wat meer hebben kunnen doordringen
van de noodzaak het milieu zo mooi
mogelijk te houden. Bijna iedereen weet
nu wat zure regen is. Toen ik voor het
eerst in een rede ging zeggen dat Neder
land een fijn land is om in te wonen en
dat we dat vooral zo moesten houden,
heb ik wel eerst thuis geoefend. Je ging
iets geks zeggen, een drempel over. Maar
-het aardige was dat velen me daarna
volgden, een eigen invulling gaven aan
die doelstelling. Het gevolg was dat van
uit het ambtelijk apparaat het ene na het
andere idee van alle kanten langs me
heen zoefde".
Zelf „zoeft" Winsemius ook weg. Terug
naar zijn woonplaats Blaricum om daar
aan het begin van de avond, binnen een
kwartier na het openen van de voordeur,
op de hei rond te kun-nen hollen. Genie
tend van de natuur en de ondergaande
zon. „Dit is heerlijk loopweer", zegt hij,
„alleen hoop ik dat die knieën van mij
het houden".
CAREL GOSELING
DICK VAN RIETSCHOTEN
FOTO: CEES VERKERK
ten de proef, de operaties werden uitge
voerd onder supervisie van de Leidse
chirurg professor Zwaveling en de statis
ticus Schmitz ging na of de resultaten er
gens op sloegen. Van 91 patiënten kreeg
een derde via de koptelefoon de geluiden
van de operatiekamer te horen, nog eens
een derde zogeheten „witte Iruis" en de
rest een zoetgevooisde stem met opwek
kende praat: „U voelt zich helemaal ont
spannen Na de operatie zult u zich
prettig voelen U zult snel genezen",
enzovoort. De patiënten werden nadien
van alle kanten bekeken, gemeten, gewo
gen en ondervraagd. Van pijn en andere
beroerdigheid na de operatie hadden alle
drie groepen ongeveer evenveel last. Er
kon maar één verschil gemeten worden:
de oudere patiënten die welwillend wa
ren toegesproken konden eerder het zie
kenhuis verlaten dan de ouderen die of
ruis hadden gehoord, of operatiekamer
geluiden.
Wat voor consequenties moet je uit dit
onderzoek trekken? Iedereen een kopte
lefoon op met prettige muziek of aange
name praat? „Ik lever alleen maar de
wetenschappelijke gegevens", zegt Bon-
ke. „Ik wil de anesthesisten niets voor
schrijven". Een man van de praktijk
dan, algemeen chirurg prof. Zwaveling.
Probleem is alleen: Hoe krijg je een
Leidse prof aan de lijn? Dat gaat zo. De
secretaresse: „Nee, de professor beant
woordt alleen schriftelijke vragen". Ver
volgens bel je de voorlichter. Voorlichter
belooft haar best te doen, noteert dan
toch mijn vragen, belt terug en met de
pet in mijn hand noteer ik het volgende.
Prof. Zwaveling: „Nee, voor mij heeft
het onderzoek nog geen consequenties;
ik wacht een nader onderzoek af'. Van
waar al dat onderzoek? Omdat het inte
ressant is, omdat patiënten er baat bij
kunnen hebben, maar ook omdat Ame
rikaanse en Engelse patiënten hun chi
rurg voor de rechtbank hebben gesleept
omdat ze zich gegriefd voelden door op
merkingen tijdens de operatie. Smarte-
geld is daar een bedrag van zes cijfers.
DEN HAAG - Terwijl een ober van het
Kurhaus in Scheveningen een glaasje to
nic voor hem inschenkt wijst Winsemius
zorgelijk naar zijn knieën. „Vorige week
ben ik er bij een trainingsloop doorheen-
gegaan. Ik dacht dat het nog wel even
kon op mijn oude schoenen. Gewoon
een beetje zuinig aandoen en nog geen
nieuwe kopen. Nu ben ik meer geld
kwijt aan de fysiotherapeut, want ik wil
dolgraag aanstaande zondag de mara
thon van Berlijn lopen. Dat is een erg
I mooie".
Oud-minister Winsemius kan zijn grote
passie voor het lopen nauwelijks onder
drukken. In zijn ministerspenode wist
hij zelfs eens 52 ambtenaren van zijn
ministerie zo ver te krijgen dat zij met
hem meededen aan de City-Pier-City-
loop in Den Haag. Allemaal met shirtjes
aan waarop „Stop de zure regen" stond
gedrukt. „Een hartstikke leuke ervaring
was dat", zegt hij met glinsterende ogen.
Het is maar één voorbeeld van de stijl
van werken die de voormalige bcwinds-
man er op nahoudt. Je medewerkers
moet je inspireren en motiveren en je
moet zorgen dat de boog niet altijd ge
spannen blijft. Af en toe samen de tijd
nemen voor een verzetje. Op die manier
creëer je een goede werksfeer. Dat beeld
loopt ook als een rode draad door zijn
boek heen.
Voor we hierover verder praten zetten
we dc tijdmachine eerst even op juli
jongstleden, toen Winsemius na dc mis
lukte overstap naar Economische Zaken
zo plotseling uit de landspolitiek ver
dween. „Het is me op VROM reuze be
vallen, hoor. maar ik wilde wel weer
eens wat anders. Ik had het op VROM
misschien nog wel twee jaar kunnen uit
houden, maar beslist geen vier jaar
meer. Dan zou ik last hebben gekregen
van een soort metaalmoeheid. En bo
vendien. als je lang op één plek zit werkt
je uitstraling op den duur niet zo goed
meer. Dan kijg je zoiets van „daar heb je
hem weer". Da's niet goed voor het be
leid".
T echnologiegolf
„Mijn voorkeur voor Economische Za
ken was vooral gebaseerd op de techno-
logiegolf die eraan komt. Dat proces
wordt erg onderschat. Vanuit VROM
kon ik daar niet genoeg aan trekken. Bo
vendien zag ik Economische Zaken
steeds verder wegzakken. Men was daar
gedemoraliseerd door die RSV-zaak. Er
moest nieuw initiatief aan toegevoegd
worden, zodat men daar weer in zichzelf
zou gaan geloven. EZ is een te belangrijk
ministerie om weg te zakken en, eerlijk
gezegd, ik geloof dat ik er wel goed in
ben een dergelijk proces te keren. Op het
moment dat Rudolf de Korte door de
VVD als kandidaat-vice-premier naar
voren werd geschoven wist ik dat mijn
kans op het krijgen van EZ tien tot twin
tig procent was. Dat heb ik geloof ik wel
goed ingeschat".
Omzien in wrok doet Winsemius echter
niet. „Met Sinterklaas word je ook wel
eens teleurgesteld omdat je graag iets
wilt hebben maar het niet krijgt. Zo is
het leven nu eenmaal. Daar moet je niet
over jammeren, want dat heeft geen zin.
Uiteindelijk ben ik zo'n beetje voor de
helft van alle kabinetsposten gepolst,
maar ik had mijn zinnen nu eenmaal op
Economische Zaken gezet, dus ik heb
voor de overige aanbiedingen vriendelijk
bedankt. Ik mis de politiek wel, daar
maak ik geen geheim van. Ik heb daar
echt een gouden tijd gehad, maar ja, er
zijn nog genoeg andere problemen om
op te lossen".
Half wereldwonder
In zijn boek praat hij vooral over de
werking van de overheidsmachinerie.
Hij noemt het een half wereldwonder
dat er eigenlijk nog zoveel uit komt.
Daarmee lijkt hij op één lijn te zitten
met minister Van Dijk van Binnenland
se Zaken die onlangs een balletje opgooi
de over de produktiviteit van de rijks
ambtenaren.
Als het goed is loopt Pieter Winsemius binnenkort mee in de marathon van Berlijn.
Alleen hoop ik dat die knieën van mij het houden".
zozeer om of er efficiënt wordt gewerkt.
„Het is natuurlijk een aardig stuk folklo
re dat de ambtenaar als een slaperig fi
guur wordt afgeschilderd. Zulke lieden
zitten er ongetwijfeld tussen maar het is
niet het werkelijke beeld van dé gemid
delde ambtenaar. Op zichzelf waren de
uitspraken van Van Dijk niet bijzonder,
want het is gewoon waar dat er hier en
daar ambtenaren rondlopen die niet
voor honderd procent werken. In z'n al
gemeenheid kun je dat best zeggen. Het
was pas echt interessant geweest als Van
Dijk had gezegd: die ambtenaar daar is
lui en die ook".
„Op VROM zitten ook ambtenaren die
niet het onderste uit de kan halen. Dat is
ook niet zo erg. Dat gebeurt overal, ook
bij werknemers in het bedrijfsleven. Het
is van veel meer belang je af te vragen
hoe je de mensen zo ver krijgt dat zij
wèl het onderste uit de kan halen. Je
kunt dat op verschillende manieren
doen. PSV-trainer Hans Kraay heeft
laatst nog in de pers uitgehaald naar de
instelling van zijn eigen spelers. Ze ver
dienen een flinke cent, maar ze lopen er
niet hard genoeg voor. Dat geldt ook
voor sommige ambtenaren".
Delegeren
„Hoe krijg je nu als bewindspersoon pit
in je mensen? Het hoofdpunt is dat je je
makkers enthousiast maakt en moti
veert, niet alleen de top, maar eigenlijk
vooral de ambtenaren ónder de top. Dat
is op VROM gebeurd. Voor mij was het
verrassend te zien hoe snel het eigenlijk
ging. Je moet een wat trotse sfeer creëren
in de zin van „dit is ons ministerie en
we staan voor wat we doen". Bovendien
moet je de mensen zoveel mogelijk vrij
heid en eigen verantwoordelijkheid ge
ven. Daardoor gaan ze hun werk zinvol
ler vinden. Dus vrij veel delegeren naar
beneden. Een referendaris die net een
paar jaar op het ministerie zit en die
kwaliteit blijkt te bezitten, moet je ge
woon namens het ministerie laten on
derhandelen. En de uitkomst daarvan
moet je dan ook aannemen en de per
soon in kwestie niet laten vallen. Die
ambtenaar stelt er dan een eer in om
met iets moois thuis te komen".
„Je moet trouwens ook een eind zien te
maken aan wat ik het navelstaren van
ambtenaren noem. Dat afbakenen van
verschillende hokjes en kokers. Je kent
dat wel, zo'n sfeer van „het staat niet in
mijn functieomschrijving, dus doe ik het
niet". Zoiets als: de linkshalf van Ajax
vertikt het om het gat op te vullen als de
linksback hem voorbij loopt, want dan
moet hij drie meter meer lopen en bo
vendien is hij daar niet voor aangeno
men".
„Wat ik op VROM nog persoonlijk aan
de werksfeer heb toegevoegd, is het sa
men bedrijven van sport en ontspan
ning. Lekker hardlopen of fietsen met
een stel mensen. Of gewoon een keer
met een groep ambtenaren gaan eten of
een feestje bouwen. Nu zullen jullie wel
zeggen: ik zie dat een Korthals Altes of
een Van Dijk niet doen. Hoeft ook niet.
daarin een aantal onderzoekingen op
waaruit zou blijken dat gehoor en geheu
gen tijdens de operatie niet altijd volko
men worden uitgeschakeld. Ene Bennet
bijvoorbeeld bedacht de volgende proef.
Een aantal patiënten werd geopereerd
terwijl ze een koptelefoon ophadden.
Een groep hoorde via die koptelefoon al
leen maar de geluiden van de operatie
kamer. Een tweede groep kreeg instruc
tie van een op een bandje opgenomen
stem. De stem had ongeveer de volgende
tekst: „Als u mij na de operatie aan mijn
steip herkent, raak dan een van uw oren
aan". En inderdaad, een niet onaanzien
lijk deel van die groep deed dat ook. Het
vreemde was dat deze patiënten zich
van die instructie, zelfs onder hypnose,
niets konden herinneren.
Hoe kan dat? Het blijkt dat bij narcose
niet alle delen van de hersenen in gelijke
mate onder zeil gaan. De hersenschors,
zo ongeveer de zetel van ons bewustzijn,
wordt altijd uitgeschakeld; maar delen
van de hersenstam niet altijd. Vooral de
gehoorzenuw niet. Het is goed mogelijk
dat verontrustende opmerkingen van de
chirurg („nou, dat ziet er niet best uit")
via de sluipweg van de intacte gehoorze
nuw zich alsnog een onbewust plaatsje
in de hersenen verwerven en de genezing
ongunstig beïnvloeden. Volgens Jones
zou men tijdens de narcose ook de acti
viteit van de gehoorzenuw moeten na-
glian. Zolang dat nog niet gebeurt, zegt
Jones, „zouden anesthesisten er mis
schien van moeten uitgaan dat elke pa
tiënt in staat is opmerkingen tijdens de
operatie in zijn geheugen op te slaan".
Jones draagt een paar oplossingen aan:
„Oordoppen, of het afspelen van band
jes met gunstige opmerkingen". Zou dat
helpen?
Jones werd deze week op zijn wenken
bediend. In het Engelse vakblad „British
Journal of Anaesthesia" deden vier Ne
derlandse (jawel) onderzoekers uit de
doeken wat het effect is van opwekkende
mededelingen tijdens een operatie. De
psychologen Bonke en Verhage bedach
Niet helemaal onder zeil
Het vak van anesthesist (het onder zeil brengen
van de operatiepatiënt en tegenwoordig nog veel
meer) is van uiterst nederige komaf. Het begon als
kermisnummer. In de vorige eeuw kon je je op
Amerikaanse kermissen laten bedwelmen met lach
gas totdat je - de naam zegt het al - gierend van
de lach over de grond rolde. Toen William Mor
ton, een gisse tandarts, merkte dat de bedwelming
ook gevoelloos maakte, kwam hij op een briljant
idee: in 1846 werd de eerste patiënt pijnloos geope
reerd.
J. Paalman
Een triomf. „Eindelijk kan men opera
ties verrichten zonder de hartverscheu
rende kreten van de patiënten", schreef
een tijdschrift toen. Het lachgas is nu
vervangen door een uitgekiend mengsel
van bedwelmende gassen dat er voor
zorgt dat je niets voelt, niets hoort en je
van de operatie niets kunt herinneren.
Tot voor kort was dat voor alle anesthe
sisten een waarheid als een koe.
Een half jaar geleden stond in het British
Medical Journal, een Engels medisch
topblad, een opvallend artikel. J.G. Jo
nes, professor in de anesthesie, somde
CeidóeSou/icmt1
l
