Êeidóc Qowumt1
Nieuwe hoogleraar
ontwikkelt de
stress-o-maat
Excentriek
Er is ooit een Amerikaanse senator ge
weest die het Capitool alleen maar be
trad als hij zijn zeven honden bij zich
had. In een van de zuidelijke staten van
Amerika heeft ooit een mevrouw geleefd
die meende dat ze God was. Ze had tien
duizenden aanhangers.
Dat is me allemaal verteld door Tom,
een man van een jaar of zestig die ik ont
moette in een wel zeer bruine kroeg er
gens in New York. Tom kan het weten,
want hij schrijft een boek over de Grote
Amerikaanse Excentrieken. Ik ben er
overigens niet gerust op dat Toms groot
se werk ooit zal worden voltooid. Want
de auteur leek mij tot het soort mensen
te behoren dat droom en werkelijkheid
niet zo goed van elkaar kan onderschei
den.
Hij was in gezelschap van een collega die
Gerald heette en gaande de avond steeds
meer nadruk legde op zijn zeer gelukkige
huwelijk. De uitbater van de kroeg - een
zekere Fred die een damesschort droeg -
knipoogde naar mij elke keer als Gerald
gewag maakte van zijn huiselijk geluk.
Tom was een wat vervuilde heer met een
cementkleurig gelaat. Hij droeg een don
kerblauw uitverkoopkostuum, een rose
overhemd dat dringend een sopje nodig
had en een zijden stropdas waarvan de
knoop - die half verscholen zat onder
een van de reusachtige kraagpunten van
het hemd - door het vele gebruik almaar
kleiner was geworden.
Hij was journalist, net zoals Gerald trou
wens. Maar het vak interesseerde hem
niet meer. Het waren uitsluitend de Gro
te Amerikaanse Excentrieken die hem
bezighielden: rijkaards die in plaggen
hutten woonden en leefden van water en
mierikswortel, vermaarde politici die in
hun vrije tijd de zwarte kunst beoefenden
en meer lieden van dat slag.
En dan waren er de Scandinavische
meisjes, die hij elke vrijdagavond met
een bezoek vereerde, want het vlees was
nog steeds zwak en bovendien was Toms
vrouw een jaar of wat geleden gestorven,
overigens niet te zijnen huize, maar bij
zijn dochter die hij al jaren niet meer
had gezien. Nee, naar de begrafenis was
hij niet geweest.
Tom droeg zijn ellende met een eigen
aardige monterheid en een openhartig
heid aie hem zelf eigenlijk tot een van de
Grote Amerikaanse Excentrieken maak
te. Hij liet het ene glas Iers bier na het
andere aanrukken. Zo begonnen we aar
dig boven ons theewater te geraken en de
omzetten van de zeer bruine kroeg stegen
zodanig dat uitbater Fred op gezette tij
den een gratis glas verstrekte.
Ik gaf Tom mijn adres. Als zijn boek
over de Grote Amerikaanse Excentrieken
verschijnt, zal ik een gesigneerd presen
texemplaar van hem ontvangen.
Toen Tom tenslotte de zeer bruine kroeg
in het hartje van New York verliet, wist
ik zeker dat dat boek nooit, maar dan
ook nooit zal verschijnen. Ik zei dat ook
tegen Gerald, die om de een of andere re
den niet met zijn vriend was meegegaan.
Gerald zette zijn bril af ritste voor de zo
veelste keer zijn helrode jekker open en
keek mij langdurig aan.
Waarde collega, sprak hij tenslotte, de il
lusie is er om alle menselijke ellende op
een afstand te houden. Het kenmerk van
de zwakkeling is dat hij zijn dromen
blijft koesteren. Dat heb ik allemaal uit
het citatenboek. Maar één ding is zeker:
Tom en ik zijn heel kleine jongens in het
ZATERDAG 8 MAART 1986
ve. Ik bedoel daar dit mee. Stress op
zich hoeft helemaal geen probleem te
zijn. Mits de mens er maar van herstelt
voordat hij zich in een nieuwe toestand
van stress begeeft. De mens heeft een
werk-rustschema nodig. Maar er blijken
mensen te zijn bij wie de rust nooit te
rugkeert. Ze denken misschien dat ze
heel gezond bezig zijn, maar feitelijk lij
den ze aan chronische stress en dat
wreekt zich vroeg of laat".
Waarom kan de ene mens meer aan dan
de ander? „Omdat", denkt prof. Gail-
lard, „de een beter de kunst verstaat zijn
evenwicht te vinden dan de ander. Om
dat het ene werk-rustschema beter uitge
kiend is dan het andere. Daarbij kan het
om heel kleine dingen gaan. Foutjes in je
gedragspatroon. De telefoon gaat. Je ziet
mensen opspringen. Naar het toestel
hollen. Waarom? Je kunt er ook rustig
heenwandelen. Zo zitten er in ieders le
ven wel elementen die spanningen op
roepen. Wanneer je die kunt opsporen,
valt er aan stress al veel te doen. Door
betrekkelijk geringe veranderingen in je
gedragspatroon aan te brengen, kun je
bereiken dat je minder blootstaat aan
stress. Het heeft er alle schijn van dat
mensen steeds weer in moeilijkheden
komen doordat ze zich op een bepaalde
manier gedragen. Dat komt doordat ze
er niet over nadenken. Het is ook moei
lijk hoor. De factoren die een rol spelen
bij stress, zijn zeer persoonlijk. Vergelijk
het maar met hoogtevrees. De een loopt
doodgemoedereerd over een ezelspaadje
langs een afgrond, terwijl bij de ander
het koude zweet al uitbreekt wanneer hij
over de balustrade van zijn balkonnetje
leunt. In het dagelijkse leven heb je ook
zoiets. Voor de een is het een heidense
opgave om toe te geven dat hij een foutv
gemaakt heeft; de ander lacht erom".
Uurtje
Legio zijn de trainingen waarmee lijders
aan stress zich tegenwoordig heten te
kunnen genezen. Vooral uit het oosten
komen ze en hun wijzen heten goeroes.
Hecht prof. Gaillard waarde aan deze
therapieén? „Ik heb al de invloed van de
ademhaling op de hartslag genoemd.
Welnu: de ademhaling is zo'n beetje de
best beheersbare lichaamsfunctie die de
mens heeft. Je kunt er in een therapie
heel gemakkelijk iets mee doen en dat
zie je dus ook gebeuren bij yoga, bij
transcendente meditatie en hoe het alle
maal verder mag heten. Ze maken alle
maal gebruik van de ademhaling om de
rust te herstellen. Maar belangrijker dan
dat en dan het religieuze tintje op de
achtergrond vind ik het volgende. Al de
trainingen en cursussen brengen de deel
nemers bij dat ze een uurtje per dag of
zo moeten inruimen voor hun oefenin
gen. Ik denk: wanneer ze dat uurtje zou
den besteden aan iets anders, zou het
ook werken. Een wandeling. Een eindje
fietsen. Het punt is: dat doen de mensen
niet. Ze nemen de tijd niet om even tot
zichzelf te komen, geestelijk en lichame
lijk. Eigenlijk is het net zoiets als een
vermageringskuur. Daar betalen de men
sen ook duizend gulden voor terwijl het
evengoed gratis kan, gewoon, door min
der te eten. Ze mogen van mij, hoor, al
die trainingen en cursussen. Maar door
een beetje verandering te brengen in je
stijl van leven, kun je precies hetzelfde
bereiken. En goedkoper".
PIET SNOEREN
vak. We hebben het nooit kunnen ma
ken. En tot overmaat van ramp komt
Tom uit het zuiden, uit Atlanta. En
daarmee wordt hij op de krant tot op de
dag van vandaag voor gek gehouden. En
wat dat huwelijk van mij betreft: dat is
inderdaad zeer. zeer gelukkig, maar ook
weer niet zo gelukkigBegrijp je dat?
Kun ie dat enigszins volgen?
Hij bestelde een nieuwe ronde Iers bier.
Fred schonk de glazen vol en zei: We
zijn allemaal gek hier, alleen Tom komt
er eerlijk voor uit".
Wal kon ik anders doen dan van harte
mijn instemming betuigen? Waarop Fred
zei dat we ook net laatste glas niet hoef
den te betalen.
JO WIJNEN
Stress speelt een rol bij het ontstaan van hart- en vaatziekten. Mogelijk
ook bij dat van kanker. Een vroegtijdige ontdekking van stress kan dus
van levensbelang zijn. Maar hoe valt stress te meten? Dr A. Gaillard, zo
juist in Tilburg benoemd tot bijzonder hoogleraar in de psychologie van
verrichtingen en stress, blijkt te werken aan het antwoord. Staat er straks
bij elke arts een stress-o-maat in de spreekkamer? Hoe de lopende band
van Mies een wetenschappelijk vervolg krijgt.
B/J DE
FOTO'S:
Boven: Bij yoga
en andere
therapieën wordt
gebruik gemaakt
van
ademhalings
technieken om
de rust in het
menselijk
lichaam te
herstellen. Maar
een uurtje per
dag besteden aan
iets anders dan
yoga zou volgens
prof. Gaillard
even goed helpen
tegen stress. Een
wandeling, een
eindje fietsen.
Onder:
Chronische
stress kan zeer
ernstige gevolgen
kunnen hebben.
Hartstoornissen
bijvoorbeeld of
een hartinfarct.
Rechts: Prof. dr.
A. Gaillard.
UTRECHT - Zoals alle beroepen kent
ook de medische professie zijn sterke
verhalen. Een daarvan gaat over de ma
nier waarop het verband is ontdekt tus
sen stress enerzijds en hart- en vaatziek
ten anderzijds. Het gebeurde toen de
Amerikaanse hartspecialisten Friedman
en Rosenman besloten de stoelen in hun
wachtkamer te laten opknappen omdat
de zittingen versleten waren. De meubel
maker die het karwei kwam klaren,
bleek zeer verwonderd. „Wat voor soort
praktijk hebt u eigenlijk", wilde hij we
ten. „Wij zijn hartspecialisten", ant
woordden de artsen. „Maar waarom
vraagt u dat?". De meubelmaker krabde
achter zijn oor. „Wel", zei hij, „het is
me opgevallen dat de veren van uw stoe
len alleen aan de voorkant versleten wa
ren".
Zo kwamen Friedman en Rosenman tot
het inzicht dat hartpatiënten kennelijk
ongedurige types zijn die altijd op het
puntje van hun stoel zitten, en vervol
gens tot hun theorie dat die ongedurig
heid wel eens verband zou kunnen hou
den met het ontstaan van de hartkwaal.
De slijtage van stoelveren als aanwijzing
voor stress.
Wanneer het aan prof. dr. A. W. K.
Gaillard ligt, zal er binnen afzienbare
tijd een meer betrouwbare methode be
schikbaar komen om stress te meten.
Deze 41-jarige psycholoog uit Utrecht
die zojuist benoemd is tot bijzonder
hoogleraar in de psychologie van ver
achtingen en stress aan de Katholieke
Hogeschool Tilburg, werkt op het ogen
blik aan de ontwikkeling van wat hij
noemt „een stress-o-maat". Het zal de
eerste ter wereld worden en over zo'n
vijf jaar zou hij klaar moeten zijn. „Ik
denk dat hij tussen de tien- en twintig
duizend gulden gaat kosten. In tertnen
van gezondheidszorg is dat geen dure
aanschaf. Ik zie het apparaat dan ook
niet alleen in de behandelkamers van.
specialisten terechtkomen, maar even
tueel zelfs bij de gewone huisarts".
De jonge hoogleraar, sinds 1970 verbon
den aan het Instituut voor Zintuigfysio
logie van het TNO te Soesterberg, acht
een vroegtijdige ontdekking van stress
bij patiënten van groot belang voor de
volksgezondheid. Ter staving haalt hij er
cijfers bij die zijn vergaard door het
Centraal Bureau voor de Statistiek en de
Raad voor Gezondheidsresearch TNO.
„De sterfte aan hart- en vaatziekten be
draagt zevenenveertig procent van de to
tale sterfte. Dit wil zeggen dat er van
elke honderd overledenen er zevenen
veertig - dus bijna de helft - door een
hart- of vaataandoening zijn gestorven.
Ter vergelijking: kanker neemt zesen
twintig procent van alle sterfgevallen
voor zijn rekening. Waarbij ik aanteken
dat volgens de nieuwste wetenschappelij
ke inzichten stress ook een rol kan spe
len bij het ontstaan van kanker. Een be
langrijk probleem bij het onderzoek naar
psychische invloeden op lichamelijke
ziekten is het simpele gegeven dat de
toestand van de geest zich niet zo een
voudig laat meten als bijvoorbeeld de
bloeddruk. Er is weliswaar erg veel on
derzoek verricht op muizen die in stress
volle situaties werden gebracht, maar je
kunt je afvragen hoe relevant de uitkom
sten van dergelijke dierproeven voor
mensen zijn. Liever zou je proeven met
mensen nemen. Het probleem is: mag
dat? Is het ethisch toelaatbaar om proef
personen in een stress-situatie te bren
gen? Immers: in hoeverre zijn de proces
sen die je daarmee in gang zet, omkeer
baar?".
Evenwicht
De vraag wat er precies onder stress
dient te worden verstaan, beantwoordt
prof. Gaillard als volgt. „Mijn persoon
lijke omschrijving luidt: stress betekent
dat het natuurlijk evenwicht tussen li
chamelijke processen en geestelijke pro
cessen verloren is gegaan. Bij zo'n ver
stoorde balans wil en kan de geest nog
wel verder, maar het lichaam laat het
niet toe. Het omgekeerde is trouwens
ook mogelijk. De geest wil gaan slapen,
maar er blijven allerlei dingen door je
hoofd- rondsuizen omdat het lichaam
achter loopt op de geest. Het gaat net als
bij een hardloopwedstrijd. Je kunt niet
het ene moment op topsnelheid liggen
en het volgende moment stilstaan. Het
is een kwestie van oppeppen en afbou
wen. De hormonale processen die de li
chaamsfuncties beheersen verlopen lang
zamer dan de geestelijke. Op zich hoeft
stress niet schadelijk te zijn. Denk aan
de acute stress waaraan je komt bloot te
staan als je betrokken raakt bij een onge
luk. Je voelt je dan vreselijk beroerd,
maar de praktijk leert dat je er weer
gauw overheen bent en dat er geen ern
stige gevolgen zijn. Bij chronische stress
ligt dat anders. Dan loop je elke dag een
tikje op en groeit er, over maanden of
zelfs jaren gerekend, een som van nega
tieve, schadelijke effecten die zeer ernsti
ge gevolgen kunnen hebben, waarbij ik
met name aan hartstoornissen denk, aan
het hartinfarct".
Wat staat prof. Gaillard voor ogen? Kort
en simpel gezegd: de ontwikkeling van
een apparaat waarmee buiten het labora
torium, in praktische situaties dus, ge
meten kan worden wat er bij geestelijke
belasting gebeurt met de ademhaling, de
hartslag en de bloeddruk. De aldus ver
kregen gegevens zouden dan, in nauwe
samenhang met elkaar, iets kunnen zeg
gen over de mate van stress die door ie
mand ondervonden wordt. „Mijn idee
is: de huisarts die iemand met stress op
zijn spreekuur krijgt, ziet hem in een
toestand van rust. Hoogstens moeten er
een paar kniebuigingen gemaakt worden.
Zo'n patiënt wordt dus alleen lichame
lijk belast. Maar wanneer je hem op een
gestandaardiseerde manier - met behulp
van een wetenschappelijk uitgekiende
taak - geestelijk zou kunnen belasten,
zou je al in een vroegtijdig stadium de
aanwezigheid van stress kunnen onder
kennen. En dat is belangrijk, want hoe
eerder je ergens bij bent, hoe beter. Je
kunt dan tegen een patiënt zeggen: ga
zo'n cursus volgen in hoe je stress de
baas kunt worden. Of verander je leefs
tijl. Zou je niet eens omzien naar een
andere werkkring of naar een andere
functie binnen je werk?".
De stress-o-maat van prof. Gaillard zal
patiënten straks onder geestelijke druk
zetten. Hoe? „Met behulp van een men
tale taak waarvoor je in elk geval geen
opleiding genoten hoeft te hebben of niet
bijzonder intelligent hoeft te zijn. Een
taak die binnen ieders bereik ligt, zodat
niemand gillend van ellende zal weglo
pen. Waar we op het ogenblik veel proe
ven mee doen, is de lettersorteertaak".
Lopendeband
Dat klinkt ingewikkeld, maar wordt een
voudig wanneer men zich de voormalige
lopende band van Mies voor de geest
haalt waarbij deelnemers aan de quiz ge
vraagd werd zich een aantal prijzen in
het geheugen te-prenten die in snel tem
po aan het oog voorbijtrokken. Prof.
Gaillard: „Voordat de proef begint,
knjgt de deelnemer vier letters voorge
legd die hij moet onthouden. Vervolgens
verschijnen er, bijvoorbeeld elke twee
seconden, combinaties van telkens vier
letters op het scherm. De deelnemer
moet zeggen of er een van de letters bij
is die hij in het geheugen heeft genomen.
Daarmee schep je een situatie die een
behoorlijke mentale belasting betekent.
Mijn theorie is dat de symptomen van
die belasting dan duidelijk naar voren
zullen komen".
De ontwikkeling van de stress-o-maat is
op een punt gekomen waar prof. Gail
lard in'het bijzonder de invloed van de
ademhaling op de hartslag bestudeert.
„Die invloed is erg sterk; dat weten we
van de verschijnselen die optreden bij
hyperventilatie. Welnu: wat gebeurt er
wanneer de mens een moeilijke taak te
vervullen krijgt? Dan wordt de koppe
ling tussen de ademhaling en de hartslag
verbroken omdat de hersenen de beïn
vloeding overnemen. Het interessante is
dat er mensen bestaan bij wie de koppe
ling tussen ademhaling en hartslag ook
in een toestand van rust verstoord blijft.
Het betekent dat die mensen altijd ge
spannen zijn. Ze missen een herstelcur-
