Hans Warren vertelt verder
van een leven zonder lijn
Mooi maar overbodig overzicht
van de vaderlandse geschiedenis
Tijdloze schoonheid in foto's
van Barend Houtsmuller
Raadsels rond Katyi
blijven onopgelost
DE
KEER
Reilen en zeilen
in een groot gezin
Ccicbe Souxa nt
Moderne
Franse
verhalen g
toegankeli jlf f*;
gemaakt ;ednd
Het
ieuwe
deel
is uit!
prot.dr. L. de Jong
Nu in de boekhandel
BOEKEN
VRIJDAG 20 DECEMBER 1985 PAGINpQ
GEHEIM DAGBOEK 1954-1955
Op 16 september 1955 maakt
Hans Warren in zijn „Geheim
Dagboek" een aantekening die
vervuld is van de twijfel over
zichzelf en het nut van het
schrijven van dit dagboek.
Aan publikatie ervan denkt
hij dan in het geheel niet. Hij
noteert: „Ik ben geen groot
man, geen interessant kunste
naar, geen diepe originele
geest, geen baanbreker en ik
ga ook niet met zulke lieden
om. Ik houd een dagboek bij,
noteer dat ik een slecht gebit
heb, verliefd ben, van mijn
kind houd. Waarom? Voor
wie? Ik ben niet van plan iets
ervan te publiceren zo lang ik
leef, gesteld dat iemand het uit
zou willen geven". Nu, dertig
jaar later, is het vijfde deel
van dit „Geheim Dagboek"
verschenen, een reeks die in
1981 begon.
Angsten
Er is meer dan alleen twijfel
over publikatie. Hans Warren
heeft veel meer angsten over
wat er met zijn dagboeken ge
beuren kan: „Wanneer deze
schriften, notitieblocs, losse
blaadjes niet verloren gaan ko
men ze dus later in andermans
handen. Het meest waarschijn
lijk in die van Amanda of
eventueel andere kinderen".
Amanda is zijn dochter, in de
jaren, waar dit vijfde deel over
Jeugdportret van Hans Warren.
gaat (1954 en 1955) wordt zij
geboren. Zij is het kind uit een
erg ingewikkelde en moeilijke
relatie met Mabel, met wie
Warren getrouwd is. Het leven
in deze jaren is tamelijk stuur
loos voor de dagboek-acteur.
De notitie van 6 januari 1954,
waar dit deel mee opent, liegt
er niet om. „Het leven wordt
ondraaglijk", luidt de eerste
zin. De situatie, waar Warren
in verkeert, wordt in deze eer
ste pagina uiteengezet: „Dage
lijks heftige scènes, zowel met
Mabel als met Habib". Habib is
een van de vrienden van War
ren, met wie hij homosexuele
relaties onderhoudt, maar deze
vrienden hebben vaak ook een
relatie met Mabel. Het echt
paar woont meestal in Parijs.
Op die eerste pagina ook ande
re twijfels en problemen: op li
terair gebied: „Ik voel me leeg.
Ik heb een nogal fel artikel
geschreven over de kwaliteit
van de Nederlandse poëzie
1900-1940, naar aanleiding van
een anthologie van Van Vries
land Het enige wat duide
lijk blijkt wanneer je al die ge
dichten gelezen hebt is dat we
geen volk van dichters ziin.
Hoe zelden is de Nederlnadse
poëzie groots, hoe zelden ont
stijgt zij die kleine tuin waarin
men dagelijks ronddrentelt
met zijn pretjes en verdrietjes.
Het parkje waar men eerst tus
sen pa en moe, later met zijn
meisje en daarna met zijn
kroost wandelt". Enzoverder,
deze klacht.
Chaos
Hans Warren beschrijft in de
dagboek-aantekeningen van
1954 en 1955 een zeer chao
tisch leven, waarin nauwelijks
een liin te vinden is. Allerlei
vrienden, met wie hij en zijn
vrouw het bed delen, versto
ren de rust, de normale voort
gang van werk en leven. War
ren weet daar geen weg in,
wordt meegesleept door zijn
sexuele verlangens, is steeds
verward over wat hij wil met
zijn relatie met Mabel, zeker
moeilijkheden, die een diepte
punt vinden in een nacht,
waarin hij ternauwernood ont
komt aan een driftaanval van
een andere vriend, Rabah, die
hem bijna vermoordt.
„Op het ogenblik is de gedach
te dat Amanda dit later lezen
kan mij onaangenaam".
Warren schrijft dit in de hier
boven reeds aangehaalde over
peinzing van 16 september
1955. Hij twijfelt, zoals gezegd:
„Voor wie heb ik dit geschre
ven, zal ik wat volgt schrij
ven? Toch niet alleen voor
mezelf, anders zou ik me op
dit moment niet een beetje
wonderlijk voelen en zelfs de
behoefte hebben ,die latere le
zer te groeten". En dan gaat
hij, het is een boeiende wen
ding, verder: „Ik groet u. Er is
dus, zelfs bij een .Journal inti-
me" als het mijne wel degelijk
een verlangen tot bestendi
ging".
Een huiselijk tafeleeltje aan
het slot van het dagboek van
1955: „Amanda die mijn voe
ten slaperig op haar fles ligt te
zuigen; de zon in m'n rug, in
het andere vertrek de pick-up
met de Serenade opus 30 voor
fluit, harp, viool, alt en violon
cel van Roussel, Mabel lezend
op bed, het kacheltje vrolijk
snorrend en wij alle drie snip-
verkouden". De lezer mag be
nieuwd ziin naar wat er in
volgende dagboeken volgt.
JAN VERSTAPPEN
Hans Warren: „Geheim Dag
boek 1954-1955". Uitgave
Bert Bakker. Prijs ƒ29,90.
(ADVERTENTIE)
BOEKHANDEL
LEIDEN - LEIDERDORP
OEGSTGEEST - KATWIJK
VOORSCHOTEN
Emoties over
onvruchtbaarheid
Volgens de statistiek kan één
op de tien vrouwen niet zwan
ger worden. De reden daarvan
kan net zo goed onvruchtbaar
heid van de vrouw (35%) zijn
als van de man (35%). Beide
categorieën krijgen dan ook
aandacht in „Misschien vol
gende maand", dat vooral de
emotionele kant van deze pro
blematiek behandelt Het is
geschreven door Naomi Pfef-
fer en Anne Woollet, twee
vrouwen die zelf problemen
hadden om zwanger te wor
den. Ze hebben de hele rit van
medische onderzoeken onder
gaan en kregen steeds meer
het gevoel dat ze alleen ston
den. Dat proces hebben ze ge
probeerd voor iedereen begrij
pelijk te verwoorden. Het
boek bespreekt eerst stap voor
stap de gangbare onderzoeken,
ook die van de partner, en legt
deze uit. De emotionele pro-
blemen die dat kan opleveren
worden beschreven aan de
hand van een dagboek van
één van de twee schrijfsters.
Er worden schema's, tabellen
en een uitgebreid adressenbe
stand bij gebruikt. Het doel
van het tweetal is, zoals ze zelf
zeggen, dat vrouwen, vrucht
baar of onvruchtbaar, beter in
staat zullen zijn elkaar te steu
nen.
Naomi Pfeffer en Anne
Woollet: Misschien volgen
de maand". Uitgeverij Kos
mos. Prijs: 26,50.
Bij oppervlakkige beschou
wing zou men de foto's van
de Delftse fotograaf Barend
Houtsmuller, verzameld in
„The other side of the
light", kunnen karakterise
ren als erotische esthetiek.
Of daarmee definitief af
doen; immers de kwalifica
tie esthetisch houdt vandaag
de dag bij menigeen bijna
onmiddellijk een diskwalifi
catie in.
Vooral onder fotografen
wordt smalend verwezen
naar het gesmade sterven in
schoonheid van plaatjesma
kers als Sarah Moon en Da
vid Hamilton. Zomaar mooi
is uit, de vervreemde wer
kelijkheid in. Een roman
tisch landschap mag eigen
lijk niet, wel een blinde har-
monikaspeler dansend in de
Drunense duinen. Als stan
daard geldt het diepere ge
voelens oproepende werk
van zogenaamde magisch-
realisten als Den Hollander
en De Nooyer. Dat deze
voortrekkers mede hun
naam gevestigd hebben met
kunstgrepen, andere maar
toch, wordt dan gemakshal
ve even vergeten.
Barend Houtsmuller loopt
vanwege zijn persoonlijke,
diverse benadering van de
fotografie minder risico on
derwerp van een dergelijke
discussie te worden. Hoewel,
enkele van zijn foto's strelen
„slechts" de zinnen. Bijvoor
beeld daar waar quasi-toe-
vallig een varen het beeld
inschuift, krijgt men het ge
voel toeschouwer te zijn van
een wel zeer gearrangeerde
werkelijkheid.
Evenwel, het overgrote deel
van zijn prenten getuigt van
een zoeken naar symboli
sche, somtijds absurde meer
waarde, waarbij het mense
lijk lichaam dient als psy
chologisch medium. Waar
Absurde meerwaarde.
Tijdloze schoonheid.
collega's als Helmut Newton
en Jeanloup Sieff vaak het
vrouwelijk naakt brutalise
ren en banaliseren, bouwt
Houtsmuller als het ware
een altaar voor de liefde met
het naakt als zoenoffer. Ech
ter zelden vervalt hij in
goedkope effecten.
De techniek waarvan Houts
muller zich vaak bedient, de
doorgaans slechts voor we
tenschappelijke doeleinden
gebruikte infraroodfilm,
werkt overigens het misver
stand in de hand te maken
te hebbèn met een „effectja
ger". Zonder verder diep in
te gaan op de eigenschappen
van infrarood laat het ge
drukte eindresultaat zich bij
goed gebruik altijd zeer be
wonderen: de anders pas na
toepassing van sof tien zen en
dergelijke nagestreefde ver
zachte sfeer en stofuitdruk
king zijn inherent aan het
materiaal.
Het oog van de camera
kruipt letterlijk en figuurlijk
onder de huid van het mo
del, of dat nu een mens, een
koe of een plant is. De
warmteafgifte van het object
laat zich, mits goed belicht,
vangen in een vage stralen
krans. Het tekent het talent
van Houtsmuller de relatie
ve nadelen van het materi
aal te hebben overwonnen.
Infrarood vraagt een snelle
verwerking en aangepaste
temperatuur en beperkt de
actie-radius van de fotograaf
zo zeer, dat die daardoor
dicht bij huis, beter nog in
huis moet blijven.
Juist in de beperking toont
zich de meester. De keuze
van de lokaties en het schik
ken van de elementen vor
men samen met een klassiek
stijlgevoel en een perfecte
lichtregie het meesterschap
van Barend Houtsmuller.
Eens temeer blijkt hoe dicht
schilderkunst en fotografie
soms bij elkaar liggen. Som
mige foto's sluiten qua sfeer
volledig aan bij de traditie
van Vermeers Delftse bin
nenhuis en zijn van een tijd
loze schoonheid. Dat mag
hopelijk.
CHARLES BELS
Barend Houtsmuller: „The
other side of the light".
Ruim zestig foto's met een
voorwoord van Thomas
Verbogt. Uitgeverij Bert
Bakker. Prijs 34,90.
Wie is er verantwoordelijk
voor de moord op ruim tien
duizend Poolse officieren en
onderofficieren waarvan de li
chamen op 13 april 1943 in de
bossen bij het Russische Katyn
in een massagraf werden ont
dekt? Het is een vraag die veel
onderzoekers al sinds die da
tum bezighoudt zonder dat de
oplossing ook maar een stap
dichterbij komt. „Katyn, de
ontrafeling van een massa
moord" van Johan P. Nater
lijkt, mede door de nogal pre
tentieuze titel, op het eerste
gezicht enige klaarheid in de
zaak te brengen. Maar ook Na-
ter moet een echt antwoord
schuldig blijven.
Niets nieuws
Nater voegt in feite niets
nieuws toe aan de reeks van
bewijzen, halve bewijzen, fei
ten en feitjes die al veertig jaar
bekend zijn. Hij zet alles nog
eens keurig op een rijtje en
wel zodanig dat de lezer aan
het slot de indruk krijgt dat
inderdaad, zoals de Duitsers in
1943 beweerden, de Russen de
schuldigen zijn aan de uitroei
ing van bijna de gehele Poolse
legertop. Het is overigens be
grijpelijk dat de massamoord
nooit is opgelost (en waar
schijnlijk ook nooit zal wor
den). Immers door de plaats en
het tijdstip van de ontdekking
van het massagraf kunnen zo
wel de Duitsers als de Russen
verantwoordelijk worden ge
steld. Volgens de Duitse (onaf
hankelijke, maar wel degelijke
nazi-gezinde) onderzoekscom
missie lagen de lichamen al
sinds het voorjaar van 1940 be
graven. Dat was in de periode
dat het gebied rond Smolensk,
waar Katyn in de buurt ligt,
nog in Russische handen was.
Het feit dat de lichamen nog
in vrij redelijke staat verkeer
den, schreven de deskundigen
toe aan de samenstelling van
de bodem. De Russen op hun
beurt voerden juist aan dat de
geringe staat van ontbinding
van de lichamen verklaarde
dat het graf nog tamelijk vers
was en dat zodoende de Duit
sers de moorden moeten heb
ben gepleegd. Nater voert in
zijn boek een Russische getui
ge op waarvan men ook al niet
veel wijzer is geworden. In
eerste instantie verklaarde
deze, in de buurt van Katyn
wonende boer, Parfeon Kisse-
lev tegenover de Duitse onder
zoekscommissie dat hij in 1940
op de plek van het graf scho
ten en geschreeuw had gehoor
had. Later, tegenover de Rus
sische commissie herriep hij
dit en beweerde de verklaring
onder dwang te hebben gege
ven.
Een ander gegeven dat als be
wijs zou kunnen dienen is de
munitie waarmee de Polen
zijn doodgeschoten. Onderzoek
wees uit dat deze van Duitse
makelij was. Informatie bij
Genschow, de betreffende fa
brikant, leerde dat de munitie
wel afkomstig was van deze
fabriek, maar dat dit bedrijf
veel van de munitie, ook naar
Rusland, exporteerde.
Motief
Belangrijker dan deze zoge
naamde bewijsstukken is
tuurlijk het motief. Wie 1
baat bij de uitmoording! 1
zo'n grote groep hoge legt*
ficieren. Welnu, ook daaif
kan eenvoudigweg geen
delijkheid worden geschi
Voor de Duitsers waren ij
niet meer dan slaven diel
dienstbaar moesten maker30 ?n
het Duitse volk. Iedereen?36'*6
een behoorlijke oplefN H-
vormde een gevaar voof 24 1;
toekomstige Duitse overt3*'6
sing en kon maar het besfnwer
de weg worden geruimd*661"
dergelijks was ook het èr Wi
bij de Russen. Na het ipnomi
Russische niet-aanvalsvef*' u'
van 1939 bezette Ruslanj*. °v<
oostelijk gedeelte van Pf 's 8{
Al snel begonnen de RiF V0(
andersdenkende (dus V1 de
communistische Polen) wW6St'
terneren. Vooral het off id
korps was in Polen sterk fn-
Russisch. Een motief voc| S6*13
slachting bij Katyn was|wer{
ook voor de Russen everf61" aa
aanwezig als dat bij de F dan
sers het geval was. j
De massamoord in KP°ra'
kwam tijdens het grote nf>en 6
logs proces in Neurenberf"1' d
ter sprake. Daar werf id-
moord in schoenen vafctts d'
Duitsers geschoven. Dejt°d'
langs overleden polemotfoor of
professor Röling conclude30 ',2
echter in het voorwoord: .fns3'1*
cessen tegen de overwon#1
geven de overwinnaar del'
genheid zijn leugens tot ,let
ciele waarheid" te verklal
DICK dijkhui!
Johan P. Nater:,, Katyit
ontrafeling van een mi
moord". Uitgeverij Ad..L,,im
ker. Prijs ƒ24,50. C
stij
Na al jarenlang boeken waaronder werk van Paul Biegel,
Marion Bloem, Joke van Leeuwen en Hans Henkes uit het
Nederlands in het Duits te hebben vertaald, heeft Marie-Thérèse
Schins nu zelf ook een boek geschreven: „Nu is 't welletjes, zei
mijn vader". Dit jeugdboek voor kinderen vanaf 11 jaar is ont
staan uit vragen van kinderen om te vertellen hoe het vroeger
was. Dat heeft de schrijfster, die in de jaren vijftig in Limburg
opgroeide als zevende uit een gezin met tien kinderen, op voor
treffelijke wijze gedaan. Het resultaat is een aandoenlijke en
vaak humoristische sfeertekening van het reilen en zeilen in
een groot gezin, met alle ups en downs die daarbij horen. Aller
lei voorvallen en belevenissen komen aan de orde. Bijvoorbeeld:
het geheime zendertje dat ze met z'n allen bouwden om hun va
der en moeder af te luisteren. Het dingetje werd verborgen in
een piano en door de pianostemmer ontdekt. Al met al: een pri
ma debuut en een uitstekend kinderboek. Veel ouderen, die zelf
in de jaren vijftig zijn opgegroeid, zullen het vanwege de her
kenbaarheid ook kunnen waarderen. De prachtige tekeningen
van Ietje Rijnsburger sluiten qua sfeer uitstekend bij de tekst
aan.
LEO HENNY
Marie-Thérèse Schins: „Nu is 't welletjes, zei mijn vader";
illustraties: Ietje Rijnsburger. Uitgeverij Ploegsma. Prijs:
ƒ19,90.
r d<
tt doe
looi
'htig
instpx
(ADVERTENTIE)
Bij uitgever Het Spectrum in
Utrecht verscheen zo'n tien
jaar geleden een handig, en
voor studenten in de vader
landse geschiedenis onmisbaar,
prisma-pocketboekje, getiteld:
„Kalendarium. Geschiedenis
van de Lage Landen in Jaar
tallen". Samensteller en au
teur was de onlangs overleden
Leidse historicus dr. H.P.H.
Jansen. Een overzichtelijk, op
chronologie gebaseerd, naslag
werkje. Met korte tussenstuk
jes, waarin de moeilijk in jaar
tallen te vangen economisch-
sociale, politieke, godsdienstige
en culturele ontwikkelingen
zijn beschreven. Het werk van
prof. Jansen verdient mis
schien hier en daar wat veran
dering en aanvulling maar
voldoet nog altijd.
Vorige maand kwam dezelfde
uitgever (Spectrum) met een
nieuw naslagwerk. „Atlas van
de Historische Gebeurtenissen
van de Lage Landen" Een
fraai boek met een goede in
dex, maar als chronologisch
naslagwerk overbodig en veel
minder gedetailleeerd dan
Jansens Kalendarium. Zeven
auteurs beschrijven in deze
„Atlas" honderd „hoogtepun
ten" uit de vaderlandse ge
schiedenis. Een losse greep uit
ons nationale erfgoed, waarbij
het van slechte smaak getuigt
om de daarin opgenomen
moorden en oorlogshandelin
gen als „hoogtepunten" te beti
telen.
Maar de samensteller, Willem
Venema, heeft zijn best ge
daan. De verhalen zijn over
zichtelijk over twee pagina's
verdeeld en voorzien van
kleurrijke illustraties en foto's.
Storend is echter de inleiding.
Drs. Venema schrijft dat dit
boek aansluit op de recente
ontwikkeling in de geschied
wetenschap. Want tegenwoor
dig wordt meer verhalend en
meer voor het grote publiek
geschreven. Ook stelt hij dat
dit boek verschijnt omdat
„evenementiële" geschiedenis
weer mag. Een onzinnige ver
antwoording. Venema mag
met deze „Atlas" geen enkele
wetenschappelijke pretentie
hebben. Hij heeft samen met
zeven auteurs een mooi boek
gemaakt. Met een aardige
chronologie en index. Dat is
alles en verder mondje dicht
over wetenschap. De gebeurte
nissen worden zonder enig
verband gepresenteerd en zijn
puur willekeurig geselecteerd.
Het boek behoort zonder we
tenschappelijk sausje te wor
den gepresenteerd. Gewoon
als leuke lectuur en een mooi
plaatjesboek.
FRANS BOTHOF
1 idsaa
'k OE
Het korte verhaal is bi t ^et
Fransen niet erg popular) le g
is in vergelijking met de t strje
me produktie aan romans aan(j
nig in dit genre geschreveaar r
ook als dat wel gebeurde, 1 wee
het bij lange niet de faanyrkt
de korte verhalen in de incje]
gelstalige literatuur hel eer
Guy de Maupassant is Irupt
schien de belangrijkste uit en a;
dering op deze situatie. Ir getrf
onderwijs bestaat juist een e
te behoefte aan korte verh0iger
omdat het vaak niet doenl flatj(
klasgewijs een hele roma {fon;
lezen. De Amsterdamse le jan(
Frans de Waal heeft ten
speurtocht ondernomen n n
het moderne korte verhaag ja£
het is verrassend wat hij 1 ocer
aangetroffen. De Waal 1 e tra
een uitgeversbedrijfje opg(n af
Lecto-France genaamd, dajn
nu toe drie uitgaven oj ma
markt heeft gebracht met
uitstekende selectie van 1 ocer
verhalen. Ze zijn uitvo^so
naast de Franse tekst, gea aj|e
teerd zodat iedereen die ^lj
redelijke basiskennis heeft nem
de Franse taal ze kan 1(
Een uitgave „Crime ou C
ment" is gevuld met mod AT
misdaadverhalen van o Wer
meer Guillaume Apollin teral
André Maurois en Jean ATI
Een tweede bundel, oor c
Duel", bestaat uit korte ve idfo
len van Gilles Perrault, 1 epasi
guerite Yourcenar, Ji e W(
Green en Romain Gary.
slotte heeft Lecto-France
een korte roman uitgegi
van de schrijver Maurice P I
zijn debuut „Metrobate". I
PAUL VAN VELTHOÏ I
Spectrum Atlas van de His
torische Gebeurtenissen van
de Lage Landen. Uitgeverij
Het Spectrum. Prijs tot 1
maart 1986 ƒ49,90 (jubileu
maanbieding), daarna
ƒ99,90.
„Crime ou Chatiment'
Duel en „Metrobate"
uitgegeven door Lectb-1
ce, Amsterdam. Prijs
Bij afname van meer
exemplaren verleent de
gever korting.
flistf
Staatsuitgeverij
Het Koninkrijk der Nederlanden
yin de Tweede Wereldoorlog
deel lib - Nederlands-indië II
I 184 pagina's -.2 banden - f 69,50
Bij aanschaf van de gehele serie (23 banden) f 200,- voordeel
