Monumentaal glas
in een ander licht
"|fi|
«sis ■us
- 1
liüU
1
1
I -n
:§Ëh
a f§*
m
mf 4
Het hele
jaar
Kerst in
de VS
finale
f.iSf
?5ü A4,
DE ILLUSTERE WAND:
ZATERDAG 7 DECEMBER 1985
MAASTRICHT - Zelden of nooit
zal monumentale glaskunst onder
werp van een tentoonstelling zijn.
In stevige muren verankerd ge
brandschilderd glas laat zich im
mers slechts ter plekke bewonde
ren, een laag na laag tegen een
wand „geplakt" glasschilderij is
voor altijd onvervreemdbaar.
Anders dan bij een verzameling schilde
rijen of etsen blijkt de samenhang in stijl
en structuur tussen de op diverse loka-
ties aanwezige werken lastig te traceren.
Direct vergelijkingsmateriaal ontbreekt.
Neemt men desondanks de moeite een
rondreis te maken langs het Nederlandse
glas, dan blijkt het noorderlicht van de
lage landen een voortdurend wisselend
en lang niet altijd juist beeld te bieden.
Het is een goed initiatief derhalve van
het Maastrichtse Bonnefantenmuseum
de monumentale glaskunst in een ander
licht te zetten. In een museale opzet kan
men meer laten zien van de stijlkenmer
ken, de techniek en de geschiedenis. Het
doel van de unieke tentoonstelling is
tweeledig: deel een geeft aan de hand
van modellen, werktekeningen en een
enkel reëel voorbeeld een inventarisatie
de Limburgse glaskunst van pakweg
de afgelopen honderd jaar. Deel twee be
treft nog niet uitgevoerde ontwerpen van
hedendaagse kunstenaars. Dit laatste
project is tot stand gekomen in samen
werking met de overheid, met het doel
komen tot een aftasten van eventuele
;uwe mogelijkheden. Een impuls zo
2n wil, een zoeken naar nieuw pers
pectief.
Teloorgang
Immers de periode na 1970, waarin het
aantal opdrachten voor beglazingen
sterk terugliep, kan men het best om
schrijven als de teloorgang van het ge
brandschilderde raam. Als hoofdoorzaak
geldt de verminderde bouwactiviteit.
Anderzijds zal de in deze jaren sterk om
zich heen grijpende ontkerkelijking - de
kerken vormen immers de ideale behui
zing voor in glas gevangen licht - een
niet onbelangrijke rol hebben gespeeld.
Hoeveel kerken zijn niet gesloopt, geslo
ten of opgegaan in een multifunctioneel
groter geheel? Uiteraard telt de vermin
derde artistieke waardering voor de
combinatie glas-in-lood en beton mee.
Voeg daarbij de moeilijkheidsgraad van
dit specifieke ambacht, minder rijksop
drachten en de neergang is redelijk geïl
lustreerd.
En dat na een ongekende bloeiperiode
ssen 1920 en 1970, voorzichtig ingezet
de vorige eeuw met de in de grondwet
n 1848 opgenomen godsdienstvrij
heid. Voor de katholieken betekende de
teruggave van het erfgoed dat ze na vele
jaren weer in alle openheid als zodanig
herkenbare kerken konden bouwen.
Aanvankelijk nog in de door behulpza
me rijksarchitecten gebezigde classicisti
sche stijl, onder meer herkenbaar aan
een front met een door zuilen geschraag
de timpaan.
Na 1853 - het herstel van de kerkelijke
hiërarchie was inmiddels een feit - kon
den de katholieken onder aanvoering
van de bewierookte Cuypers bouwen
aan een „eigen gezicht". In dit geval
vooral een teruggrijpen op de gothiek
met als voornaam karakteristiek een
schromelijke overdrijving in de weerga
ve van de oude waarden. Het laat zich
begrijpen dat met de wedergeboorte van
het katholicisme het vanaf de middel
eeuwen zo vertrouwde gebrandschilder
de glas meedeelde in het succes van die
zo door triomfaal denken en handelen
beheerste bouwtrant.
Nieuwe taal
Pas in deze eeuw, onder invloed van de
Amsterdamse professoren Derkinderen
en Roland Holst, neemt de in de archi
tectuur toegepaste glaskunst een andere
gestalte aan. Er groeit een generatie
kunstenaars op, die de in de teken- en
schilderkunst opgedane ervaringen we
ten over te brengen op het weerbarstige
materiaal. Charles Eyck, Henri Jonas en
Joep Nicolas, zij vooral, doorbreken ie
der op hun eigen manier de vervlakte
vormleer en weten toch gemeenschappe
lijk een nieuwe taal in glas te scheppen.
Zij blazen het glas leven in.
Soms nog aarzelend tussen de traditio
nele lood-lijnvoering en de dynamiek
van de nieuwe tijd, zoals in Jonas' ra
men (1927) voor de Staatsmijnen in
Heerlen. Een kunstwerk met een nu om
streden verheerlijking van de mijnbouw,
doortrokken van een sfeer die we heden
nog aantreffen in de arbeid adelende of
ficiële Russische kunst. Maar vaak ook
voluit vernieuwend, expressionistisch,
als in Nicolas' St. Maartensraam uit
1924. Een hoogtepunt in dit genre, om
met de begeleidende catalogus te spreken
een „burlesk, Bruegheliaans gekrioel van
figuren en kleuren". Misschien dat de
min of meer vrije opdracht - de kunste
naar niet al te zeer op de handen geke
ken door. architect, kerkbestuur of zelfs
begunstiger - Nicolas heeft gedreven tot
deze gave prestatie.
Hoezeer menig kerkraam ook imponeert
of (helaas) soms alleen charmeert, opval
lend is toch dat als de opdracht een wat
minder profaan doel dient een gedurfder
gebruik van de middelen wordt ge
maakt.' Hoe bezield Charles Eyck zijn
kerkramen brandde, eenmaal bevrijd
van het heilig moeten weet hij naiëf-lu-
taferelen te scheppen. Zowel
episch als picturaal vormen de voor een
sanatorium in Horn vervaardigde uit
beeldingen van het volksleven een ander
hoogtepunt.
Bevrijding
De Duitser Heinnch Campendonck
komt de eer toe de „vader" genoemd te
mogen worden van een nieuwe generatie
glazeniers. Gevormd in Krefeld door de
in ons land wat miskende Thorn Prik
ker, weet hij na zijn benoeming aan de
Rijksakademie voor Beeldende Kunsten
in Amsterdam de grondslagen te leggen
voor een nieuwe benadering. Die overi
gens pas door zijn leerlingen en navol
gers konden worden toegepast na het
blussen van de wereldbrand in 1945.
De noeste naoorlogse bouwactiviteit be
tekende meer dan louter wederopbouw.
Het hield ook een herbezinning in over
de manier waarop nieuwe technieken en
gedachten geïntegreerd konden worden
in de samenleving. Voor de glaskunste
naar telde onder meer de overweging of
het fragiele lood in sommige gevallen
niet vervangen moest worden door het
meer robuuste beton. De veranderde ar
chitectuur stelde nieuwe, doelmatige ei-
Zo introduceerde Daan Wildschut het
glas in beton in Nederland voor het eerst
in 1953, om later tijdens de vervaardi
ging van de ramen voor de H. Moeder
Annakerk in Heerlen zelfs over te stap
pen op flexibeler kunsthars als verbin
dend element. Het lijdt weinig twijfel
dat het worstelen met de nieuwe materie
Wildschut mede heeft aangezet tot een
mozaïek-achtige benadering, die goed tot
uiting komt in de hierbij geplaatste af
beelding van de werktekening van Chris
tus' geboorte. Ruim vijfentwintig jaar
maar liefst heeft Wildschut overigens
moeten wachten voor hij zijn werk kon
bekronen, bepaald niet bevorderlijk voor
de stijl vastheid. Zoals vaker stond een
gebrek aan fondsen een finale afwikke
ling in de weg.
Een ander voorbeeld van ambitieuze,
overigens nog in de traditie wortelende
glaskunst betreft de beglazing van de
H.H. Antonius en Lodewijkkerk in de
Haagse wijk Morgenstond, waarvan de
tekeningen van Eugène Laudy op de ex
positie getuigen. In de kerk zelf tonen
wanden de bijna byzan-
Actueel
Meer nog dan Wildschut en Laudy we
ten Albert Troost en Hans Truijen eigen
tijdse tendenzen te verwerken. Hun ner
veuze handschrift weerspiegelt iets van
de jachtige, zichzelf zoekende mens op
.itlh'
IIHl
ij£ J t f r an
i ";'.a
ÜSU j
■ys
J
i d
aj -
e* N
- v'
-
y i
lUl iii
■Hgg
fills
F1 m
A
Wh*'^Si
P
V '1 A
V I
i
i
»"V
-•3 fSI 4
isr.^1
Limburgse
glazeniers
belicht in
Maastricht
p mm M
m
I I
I 1
■«■li
weg naarwat? Zo is Truijens ont
werp voor het stationsgebouw in Heer
len (1985) een geslaagde, moderne inter
pretatie van het begrip reizen. Een mys
terieus lijnenspel, een labyrinth leidt
naar een verscholen werkelijkheid. Ab
stract en figuratief tegelijk. Eerder al
zocht Truijen naar een andere verwez
lijking, namelijk screendruk op glas.
spreken van de mogelijkheden, waarbij
(kunst)licht het aanvankelijk onzichtba
re omzet in zichtbare emotie. Anders ge
zegd: vooral de abstracte kunst lijkt het
materiaal te bieden om beelden te van
gen in een web van licht. Wie weet waar
toe dit alles leidt? De met veel zorg sa
mengestelde tentoonstelling signaleert in
elk geval de eerste tekenen van een
nieuw glazen tijdperk.
CHARLES BELS
Daan
Wildschut: De
geboorte van
Christus.
Werktekening
voor een raam
in de H.
Moeder
Annakerk in
Heerlen.
Tentoonstelling „De illustere wand". Ra
men, kartons, ontwerpen en modellen
1870-1985. Te bezichtigen tot en met 5
januari in het Bonnefantenmuseum, Lim
burgs museum voor kunst en oudheden,
Dominikanerplein 5 te Maastricht. Ge
opend: maandag tot en met vrijdag van
tien tot vijf uur, op zaterdag en zondag
van twee tot vijf uur. Op 25 december en
1 januari gesloten, op 24 en 31 december
in de namiddag.
i m
WASHINGTON - Amerika kent
hel fenomeen van de Christmas
shops, de kerstwinkels. Het zijn
boetiekachtige speciaalzaakjes die
niets anders verkopen dan dingen
die met Kerstmis te maken heb
ben. Ze zijn ook het hele jaar open
en ze hebben het in pakweg maart
net zo druk als in december.
Er zijn alles bij elkaar in de Verenigde
Staten vele duizenden Christmasshops
en hun gezamenlijke omzet bedraagt
naar schatting twee miljard dollar per
jaar. Veel van de kerstwinkeltjes bevin
den zich op plaatsen waar veel toeristen
komen. Maar men kan ze ook aantreffen
in gewone Amerikaanse winkelcentra,
tussen een schoenenzaak en een super
markt. Of het nou werkelijk waar is dat
Amerikanen bijvoorbeeld in de zomerse
hitte van augustus kerstartikelen gaan
kopen? „Ja hoor", zegt mevrouw Ja-
mart, eigenaresse van een Christmass-
hop in een koloniaal stadje aan de At
lantische Oceaan. „In de zomer is het
hier het drukst. Veel zeilers komen spe
ciaal hier aanleggen om bij mij kerstor
namenten te kopen. Ik krijg elk jaar de
zelfde klanten".
Het bestaan van de Christmasshops in
Amerika is te verklaren uit de ongeloof
lijk grote betekenis die het Kerstfeest
heeft voor de bevolking van dit land.
Kerstmis, dat trouwens maar een en niet
twee dagen wordt gevierd, is iets waar de
Amerikaan het hele jaar naar uitkijkt.
Maanden van tevoren al worden de af
spraken gemaakt over welk familielid de
rest van de verwanten thuis zal ontvan
gen. Veel Amerikaanse families wonen
verspreid over het hele land, dus voor
velen betekent Kerstmis een lange reis
vanuit bijvoorbeeld het warme Texas
naar het ijskoude Maine of omgekeerd.
Die associatie van Kerstmis met familie
hereniging over enorme afstanden,
draagt belangrijk bij tot het opgewonden
gevoel dat deze hoogtijdag in de VS bij
velen teweeg brengt.
Kalkoen
Ook over de samenstelling van het kerst
diner wordt al maanden tevoren ernstig
nagedacht en overlegd. Merkwaardig ei
genlijk, want de Amerikaan eet gewoon
altijd kalkoen. Maar wie langer in het
land woont, weet dat de ene kalkoen wa
rempel de andere niet is. Met name de
samenstelling van de zogenaamde stuf
fing van het beest - de vulling - is bij
na bepalend voor het al dan niet slagen
van het Kerstfeest.
Een Christmasshop is vooral zulke goe
de business, omdat de Amerikaan zijn
huis uitbundig voor het feest uitdost.
Niet alleen van binnen trouwens, ook
van buiten. Amerikaanse woonwijken,
lijken tegen het eind van het jaar soms
wel kermisterreinen, zo weelderig zijn de
huizen en de struiken in de tuin volge
hangen met lampjes, die vaak nog voort
durend aan en uit gaan ook. Op het ga
zon staan niet zelden van binnenuit ver
lichte plastic sneeuwpoppen en dito
kerststallen met uitgebreide beeldengroe
pen.
In huis is tussen alle versierselen aan de
wanden en op de meubels de kerstboom
het middelpunt van het feest. Een Ame
rikaanse kerstboom hangt doorgaans
niet vol met ballen, zoals in Europa,
maar met ornamentjes die van alles
kunnen voorstellen, zowel iets heiligs als
iets heel alledaags.
Aan die ornamentjes danken de kerst
winkels het grootste deel van hun omzet.
Want die kopen de Amerikanen niet al
leen voor zichzelf, maar vooral ook om
elkaar cadeau te doen. En dan niet al
leen in de kersttijd, maar het hele jaar
door, als men zomaar bij elkaar op visi
te gaat of met verjaardagen.
Voor de Amerikaanse markt wordt het
spul, dat meestal van hout of van gips is,
vooral besteld en gemaakt in de Duitse
speelgoedindustrie en in landen als Tai
wan. Al hangt er aan elke boom ook wel
een kerstmannetje, vaak zijn het poppe
tjes die allerlei andere bekende figuren
kunnen voorstellen (die niets met Kerst
mis te maken hoeven te hebben) of de
meest onverwachte miniatuurtjes, zoals
een telefoontje, een buitenbusje van de
Amerikaanse posterijen, een schommel-
stoeltje, een fruitmandje of een beertje
aan een parachuutje. De reeks is kortom
eindeloos. Elk ding is meestal niet groter
dan vijf tot tien centimeter.
De Christmasshops in Amerika hebben
overigens wel onze „gewone" ballen.
Voor Amerikanen die een zogenaamde
„old world tree" willen optuigen. De
oude-wereldbomen schijnen tegenwoor
dig iets populairder te zijn. Er zijn trou
wens toch veel modebewegingen in
kersttooien. Zo is dit jaar een geheel wit
te en wollige, dus dik onder de sneeuw
gespoten kunststoffen boom in. De
kerstboetieks verkopen trouwens ook
kleding met kerstmotieven erop (voor
aan het diner!) en je ontdekt tussen de
massa artikelen voortdurend weer din
gen waar je als Europeaan van in de lach
schiet, maar waarvan je vermoedt dat de
Amerikanen ze wel eens serieus zouden
kunnen nemen. Wat te denken bijvoor
beeld van het plastic containertje om ijs
blokjes in de vorm van denneboompjes
te maken? Je moet er ook niet aan den
ken dat je op Kerstmis van die gewone
enge vierkante blokken in je whisky
krijgt
„Maar negentig procent van de klanten
is uit op ornamentjes voor in de boom,
waarvan ër voortdurend weer hele nieu
we, hele verrassende, geleverd worden",
zegt mevrouw Jamart. „Weet je, de
kerstwinkel is voor heel veel mensen het
hele jaar door een uitkomst. Als je niet
meer weet wat voor cadeautje je voor ie
mand moet bedenken, dan kun je altijd
iets voor in de kerstboom geven. Al is
het met Pasen".
MARC DE KONINCK
CeidócSomont
BIJ DE FOTO'S:
Kerstmis is voor de Amerikanen een feest waar ze
het hele jaar naartoe leven. Vandaar dat de zoge
naamde Christmasshops niet alleen in de kersttijd,
maar twaalf maanden per jaar goed verkopen.
