tale
weekpuzzel door dr. Pluizer
ostzegels
r-"*-
BRIDGENI
WETENSCHAPPEN
oplossing vorige puzzel
NR. 36
LETTERGROEPENPUZZEL
EMB|
CcicbcSomant
ZATERDAG 14 SEPTEMBER 198S
tars van puzzel nr. 35 zijn:
van Maanen. Noordeinde 2. 2311 CD Leiden,
oud. tur. Kerkstraat 76. 2377 AX Oude-Wetering.
000...
jen worden binnen drie weken per cheque toegestuurd.
In elk vakje dienen twee letters te worden ingevuld, waardoor woorden
van navolgende betekenis verkregen kunnen worden.
HORIZONTAAL:
1. Juiste redenering
3. Nauwkeurige beschrijving v.e. bouw
werk.
5. Slikhout v.e. roosterwerk.
7. Grondsoort.
8. Na iets
10. Voorlopige aanhouding v.e. verdachte
12. Schuine kant.
13. Soort papegaai
15. Beproeving.
16. Europeaanse.
18. Doodsbeen.
19. Zuidamerikaanse loopvogel.
20. Zeerover.
22. Uitgestrekte vlakte.
25. Bewaarplaats voor vis.
27. Europese hoofdstad.
28. Ontstekingskoord
29. Onrustig.
31. Sportploeg.
33. Jong v.e. koe
34. Hand-vergrootglas.
36. Heen en weer gaand wieltje in een uur-
37. Verwaand.
VERTICAAL:
1. Vissersvaartuig.
2. Luchtig baksel.
3. Lichaamsdeel.
4. Vogel.
6. Boom.
7. Kledingstuk.
9. Waternimf
11. Lang smal stuk.
12. Menselijk lichaamsorganisme.
14. Dapper.
15. Soort mijt.
17 Bestuur v.e. studentenkorps.
18. Kwast in hout.
20. Sterk prikkelend.
21. Zonderling.
23. Heldendicht.
24. Nationale sport der Basken.
26. Ongeschonden.
28. Haarwater.
29. Roofdier.
30. Ronde sneeuwhui der Eskimo's.
32. Fijne soort asbest.
33. Meubelstuk.
35. Moesplant.
In welk(e) antwoord(en) komt de lettergroep „TI" voor?
Oplossingen onder vermelding van puzzel nr. 36 moeten uiterlijk woensdag
middag in bezit zijn van de:
LEIDSE COURANT, POSTBUS 11, 2300 AA LEIDEN.
Naam, adres en postcode s.v.p. in blokletters vermelden.
Z Q. O
23 september begint
i biairrecht de tweekamp om
B-gekfldtitel tussen wereld
delen Anatoli Gantwarg
i82. i.fger Rob Clerc, zater-
•lOOOIoktober wordt in het
1600 |c De Efteling de laatste
spoil# ronde gespeeld.
-iruil Qn de match is de we-
TÏdie bij een 20-20 eind-
li het bezit blijft van
1.1 jrg Het prijzengeld be-
eig. ni50 000 gulden. Beide
iterruihebben, zoals gebruike-
Jr- 4 secondant aangetrok-
jt wie ze de tweekamp
ÏNADÏeiden en die tijdens de
stu» partijen voortdurend
nwebaar zijn. Gantwarg
d36-7fen beroep op Michael
280 ffcki: Clerc strikte Jan-
i der Wal voor deze on-
Drtvelltte functie
«Hrg is favoriet voor de
9. bj. is het bijna uniek dat
5-123- het winnen van een
H 10 hip in het bezit van de
jitel blijft. Maar de Rus
st., iiijveei meer ervaring in
pr1 len van matches dat hij,
loor de 20-20 regeling,
5 '80(i voorsprong begint.
00. p andere kant speelt
irg vaak riskant en
TLbü
juist Clerc kan daarvan door
zijn oerdegelijke speelwijze
profijt van trekken. Het be
looft in ieder geval een gelijk-
opgaande tweekamp te wor
den tussen twee zeer sterke
spelers, Gantwarg wordt tij
dens de tweekamp (3 oktober)
37 jaar Clerc is sinds vorige
maand 30 jaar.
De wedstrijden in Dordrecht
(ma 23. di 24. do 26. vrij 27 en
za 28) worden gespeeld bij V
en D en beginnen om 11.00
uur. In Rotterdam wordt
eveneens bij V en D (Hoog
straat) gespeeld (ma 30, di 1,
wo 2, vrij 4, za 5). Aanvang
11.00 uur.
De derde week speelt zich af
in het Mercury Hotel in Nie-
wegein. Daar beginnen de par
tijen (zo 6. ma 7. wo 9, do 10 en
vrij 11) om 13.00 uur 's mid
dags. Zondag 13 oktober begint
in de Efteling (Kaatsheuvel)
de zestiende partij. De laatste
vier partijen staan op het pro
gramma voor ma 14, wo 16,
vrij 18 en za 19 oktober (aan
vang 11.00 uur). In Loon op
Zand wordt zondag 13 oktober
bovendien de interland Neder-
land-Belgié gespeeld.
De wereldtitel
De wereldkampioen en de uit
dager hebben het toernooi om
de Tweede Volmac Trofee als
een goede oefening beschouwd
- zonder in Nieuwegein het
achterste van hun tong te la
ten zien. Volmac II werd ge
wonnen door Baljakin voor
Clerc/Korenevski, Gantwarg,
Van der Wal en Scholma.
Bij een normale puntentelling
zou Korenevski op de eerste
plaats zijn geëindigd voor
Clerc/Baljakin, Gantwarg,
Van der Wal en scholma. De
laatste twee kwamen in het
stuk niet voor.
De experimentele puntentel
ling leidde soms tot komische
situaties. De stand van het eer
ste diagram is uit Scholma-
Clerc (zevende ronde). Schol
ma moet hier ongetwijfeld al
een voordelige remise (3-1)
voor ogen hebben gehad.
GANTWARG
JtJAJS,
hajaj
y q
M W? lè
41. 38-33 17-22
43. 34-29 22-27
45. 33x42 21-27
47. 35-30 17-22 -
49. 30-24 12-18
51. 48-42 27-31
53. 38x47 26-31
55. 29x20 31-36
42. 27x18 13x22
44. 42-37 27x38
46. 42-38 16-21
18. 28x17 21x12
50. 38-33 18-22
52. 42-38 31x42
54. 24-20 15x24
56. 20-15 22-27
SCHOLMA
57. 25-20 14x25 58. 15-10. Een
echte remisestand, waarin
Scholma probeert voordeel te
bereiken.
58. 9-14 59. 10x19 25-30 60.
19-14 30-35 61. 14-10 35-40 62.
10-5 40-44 63. 33-29 44-49 64. 47-
42 49-35 65. 42-38 35-2 66. 38-33
2-7 67. 29-24 7-29 68. 24-19
24x42 69. 19-14 42-26. Schol
ma's opzet is een tweede dam
halen en vervolgens voordeel
bereiken door een aanval op
27 70. 14-10?? 26-37! en Schol
ma geeft het op! Waartoe een
experiment kan leiden. In
plaats van Scholma-Clerc 3-1
werd het 0-4.
Tegen Gantwarg (achtste ron
de) zat het Scholma weer te
gen. In de nog rustige stand
SCHOLMA
van het tweede diagram is de
zwarte positie toch wat even
wichtiger. Binnen een paar
zetten wordt het spannend.
26. 36-31 18-22 27. 28x17 12x21.
Door direct 28x17 te slaan ac
cepteert Scholma een lange-
vleugelopsluiting. Gantwarg
voelt dat hij beet heeft.
28. 41-36 8-12 29. 33-28 24-29 30.
48-43 2-8 31. 40-34 29x40 32.
45x34 19-24 33. 38-33 14-20 34.
25x14 9x20 35. 43-39 20-25 36.
34-29 13-19 37. 29x20 25x14 38.
33-29 8-13 39. 39-34 14-20! Ver
hindert 34-30 door 20-25 29-23'
25x34 23x14 3-9 14x3 7-11 3x17
11x33. 40. 42-38 7-11 41. 28-22
12-18 42. 38-33 3-9 43. 34-30 20-
25 en Scholma geeft zich, met
de vlag op vallen, gewonnen.
door
L. Hofland
_856W van de vorige WK-
iT1-|s voor vele sehaaklief-
eken^ nog njet voorbij, maar
Jende is al begonnen! En
jfëlgtegenzit komen er bin-
zienbare tijd nog twee
"diergelijke matches. De
17577ees voorzitter Campo-
—-4 heeft namelijk bepaald
bj. ërpov bij verlies recht
jS n)p een revanchematch.
'liezer van deze match
—dan tegen de winnaar
fet kandidatentoernoooi
1/35 te maken wie dan de
pampioen mag uitda-
i '76 (t gevolg is dat Karpov
079ivriend van Campoma-
.tzettend bevoordeeld is,
0 '7ide weg naar het WK
-549$ favorieten in het kan-
[tiörüitoernooi (Timman en
h *ki) verlengd en ver-
r36-4| is.
^ciaijernt niet weg dat de
jdenjs Karpov-Kasparov bij-
50.-.interessant beloven te
L In de eerste twee par-
>3GÏok Kasparow duidelijk
dak i
het initiatief naar zich toe en
wist een 1,5-0,5 voorsprong te
verkrijgen, waarbij 2-0 zelfs
tot de mogelijkheden - had be
hoord. Als Kasparov deze
vorm vasthoudt, zal Karpov
alle zeilen moeten bijzetten om
niet verpletterd te worden.
Gezien Karpov's aanzienlijke
ervaring en inzicht, zal hij dat
wel weten te voorkomen,
maar de kans dat hij de we
reldtitel kwijtraakt lijkt mij nu
toch erg groot.
In de eerste partij maakte Kas
parov direkt duidelijk dat zijn
voorbereiding uitstekend is ge
weest.
G.Kasparov-A.Karpov.
Nimzo-Indisch.
I.d4 Pf6 2.c4 e6 3.Pc3.
De eerste verrasing; in de vo
rige match speelde Kasparov
bijna zonder uitzondering
3.Pf3.
3...LM 4.Pf3 c5 5.93 Pe4.
Vermoedelijk de beste zet;
5...cxd4 6.Pxd4 Pe4 7.Dd3 Da5
Wereld
kampioenschap
8.Pb3 saat als beter voor wit te
6.Dd3 Da5 7.Dxe4 Lxc3+
8.Ld2 Lxd2 9.Pxd2 Dd6.
Bekend is hier 9...Pc6 10.d5
Pd4 ll.Kdl! d6 12.e3 Pf5
13.Lh3 0-0 14.Lxf5 exf5 15.Df4
b5! met ongeveer gelijke kan
sen (Georgadze-Beljavski
1983). De tekstzet is zeer
scherp; wit is verplicht een
pion te offeren, maar krijgt
daarvoor goede compensatie.
10. dxc5 Dxb2 ll.Tbl Dc3?!
Als zwart dit bij 9...Db6 van
plan was geweest, dan had het
"?!"-teken bij deze zet moeten
staan. Vermoedelijk geimpo-
neerd door de grote snelheid
waarmee Kasparov zijn eerste
zetten deed, durft Karpov niet
met ll.Dxa2 op de verwikke
lingen in te gaan. Inderdaad
heeft wit dan, door het buiten
spel staan van de zwarte dame
en de onderontwikkelde da
mevleugel, uitstekende kan
sen, maar zwart heeft in ieder
geval een extra pion. Nu krijgt
I
JL 1
XU
a i
1 A A
|A1
4? a
a: si;
s "a
wit eenuitstekende stelling
zonder minus-pion.
12. Dd3!
Dwingt dameruil af, waarna
c5 ondersteuning kan krijgen;
deze pion blijkt een nagel aan
zwart's doodkist te zijn.
12...Dxd3 13.edx3 Pa6.
13....e5 (om c5 van zijn steun te
beroven) faalt op 14.L92 Pa6
15.Txb7! Pxc5 16.Tb5 Pxd3+
17.Ke2 enz.
14.d4 Tb8 15.L92 Ke7 16.Ke2
Td8.
Na 16.. .d6 17.cxd6+ Kxd6
18.c5+ Ke7 19.Pc4 is de druk
op de zwarte stelling allesbe
halve minder geworden.
17.Pe4 b6 18.Pd6 Pc7.
Niet 18...bxc5? 19.Pxc8+ Tdxc8
te pr.
Uithangborden vormen
omtyma voor een serie van
haakled se postzegels die in
'rprtn van een boekje zijn
-jacht. De afgebeelde uit-
H0Nrden dateren uit een
meMt nog niet iedereen de
Tïyan het lezen machtig
Achtereenvolgens ziet
79 bontwerker (20 ore),
s f Hmaker (50 ore),
jmaker (2 Zw.kr.), Mu-
5 bj. hdel (10 ore) en Koper-
erbat20 ore). Alle afgebeelde
gborden hebben echt
gedaan en bevinden
'9.6li in diverse musea in
•9s,h.
jeedse Koninklijke Aca-
den Ivoor Schone Kunsten
1 2J dit jaar 250 jaar. Ter
Iheid hiervan zijn twee
perslirerschenen. Op een ze-
goea 2 kr. ziet men een gip-
hdbeeld, die de sterven-
79, Artaanse held Otryades
perélt. Dit kunstwerk werd
•2748 vervaardigd door Jo-
I9?bias Sergei.
50,-jel van 7 Zw.kr. toont
)rtret van baron Carl
nüfc Adelcrantz, in 1754
iraigd door Alexander
jö^ïlte Parijs. Baron Adel-
Ti was meer dan dertig
faeses van de nu jubile-
^jfecademie. Voor deze ze-
532 (jkende Bertil Kumlien.
^ngedachtenis aan de ve-
jeuJ» van de Eerste Wereld-
n||heeft de Amerikaanse
pn postzegel van 22 ets.
facht. Het motief is een
Zweedse uithangborden
van Havery Dunn, „De slag
aan de Marne" genaamd.
Amerika kwam op 6 april 1917
in de oorlog, die nog geen jaar
daarna ten einde kwam. Rond
de 4,7 miljoen Amerikanen na
men er aan deel, en het resul
taat was méér dan 360.000 do
den of gewonden. Kapitein
Harvey Dunn, die in maart
1918 naar Europa vertrok, was
één van de officiële kunste
naars, toegevoegd aan de
Amerikaanse troepen. Hun
werken moesten dienen voor
propagandadoeleinden en als
geschiedkundig materiaal. De
ontwerper Richard Sheaff te
Needham Heights, Massachu
setts, zette Dunn's houtskoolte
kening om in een potloodteke
ning, ten behoeve van de gra
veur Czeslaw Slania die al
meer dan 600 postzegels ver
zorgde.
Als huldeblijk aan Abigail
Adams, echtgenote van Ame-
rika's tweede president John
Adams, verscheen een postze
gel van 22 ets. Abigail Adams
werd in 1744 geboren te Wey
mouth in de staat Massachu
setts. Zij schreef niet alleen
vele brieven aan haar echtge
noot, doch was ook zijn ver
trouwelinge in staatszaken.
Daarnaast stond zij ook be
kend als de stammoeder van
een der meest invloedrijke fa
miliedynastieën in het Ameri
kaanse openbare leven. Haar
zoon, John Quincy Adams,
werd de zesde president van
Amerika. Geschiedschrijvers
in de VS kennen haar de eer
toe, de eerste volledig geëman
cipeerde vrouw in de Ameri
kaanse geschiedenis te zijn. Op
de door Bart Forbes ontwor
pen zegel ziet men haar port
ret en handtekening.
dat bijna in de vergetelheid is
geraakt: Stutz Bearcat. In 1911
maakte Harry C. Stutz een
auto in zijn metaaldraaierij.
Met deze auto schreef hij in
voor de Indianapolis 500-snel-
heidswedstrijden. Dit had als
resultaat dat Stutz begon met
de fabricage van auto's voor
de verkoop en in 1914 kwam
het eerste produkt van de
„Stutz Motorcar Company" op
de weg. Met zijn strakke lij
nen. zijn snelheid en gemak
kelijke bediening was de Stutz
Bearcat al spoedig een sensa
tie. In 1935 werd de aanmaak
van de betrekkelijk kostbare
Bearcat en de Super Bearcat
stopgezet. Beide waren het
slachtoffer van de Grote De
pressie en de veranderde
smaak van het publiek. Er zijn
nog honderden Bearcats be
waard gebleven. De Super Be
arcat op de zegel was voorzien
van een 8 cilinder lijnmotor
met een inhoud van 8 liter,
hydraulische remmen, boven
liggende nokkenas, automati
sche smering.
Naast de veteranen uit de Eer
ste Wereldoorlog worden ook
de Korea-veteranen en al die
genen die in dat land hun le
ven gaven herdacht met een
postzegel (22 ets). Het is dit
jaar 32 jaar geleden dat het
wapenstilstandsverdrag werd
getekend na een conflict waar
in 50.000 Amerikanen het le
ven lieten. De zegel geeft een
beeld van de strijd.
20.Lb7 en wit wint.
19. Tb4 Pe8 20.Pxe8 Kxe8
21.Thbl La6 22.Ke3 d5.
Mede door de dreiging 23.Ta4
is zwart gedwongen een pion
te geven.
23.cxd6 Tbc8.
Zie diagram.
Dit leidt geforceerd tot een
verloren toreneindspel, maar
ook na 23...Txd6 24.c5 Td8
25.cxb6 axb6 26.Txb6 Txb6
27.Txb6 Lc4 28.a4 Ld5 29.Lxd5
Txd5 30.Tb5 Td7 31.Kd3 is het
26.cxb5 Tb8 27,Tab4 Lb7
28.Lxb7 Txb7 29.a4.
De rest is techniek; een sterk
punt van beide spelers!
29...Ke7 30.h4 h6 31.13 Td5
32.Tcl Tbd7 33.a5 95 34.hxg5
Txg5 35.g4 h5 36.b6 axb6
37.axb6 Tb7 38.Tc5! f5 39.9xh5
Txh5 40.Kc4 Th8 41.Kb5 Ta8.
Afgebroken en daarna zonder
verder spelen door Karpov op
gegeven; wit kan geforceerd
winnen met 42.Tc7+ Txc7
43.bxc7 Kd7 44.Kb6 Kc8
(44...Tc8 45.Tc4 Th8 46.Kb7
Tc8 47.Tcl en zwart komt in
tempodwang) 45.d5! exd5
46.Th4 en wint.
Voor Karpov moet dit een
vreselijk begin van de match
geweest zijn; het winnen zon
der dat de tegenstander een te-
gendreiging heeft gehad is
juist Karpov's sterke punt.
Correspondentieadres: Leo
Hofland, C.Fockstraat 113,
2613 DE Delft.
Het heeft een poosje geduurd,
maar het CCP-team blijkt na
een lange voorbereidingstijd
redelijk in vorm te zijn geko
men voor het nieuwe seizoen,
dat traditiegetrouw op zondag
1 september werd geopend
met het 32ste Microland-GBC-
viertallentoernooi.
Dit jaar was er de dag voor het
eigenlijke toernooi ook nog
een invitatiewedstrijd, waar
CCP, Hok en Studiecentrum
speelden tegen drie GBC-
teams. Zowel deze wedstrijd
als het viertallentoernooi werd
door CCP gewonnen, in de op
stelling Max Rebattu-André
Mulder en Hans Vergoed-Ca-
rol van Oppen.
De komende viertallencompe
titie in de meesterklasse be
looft een spannende te wor
den. Ten behoeve van CCP is
de groep van 8 naar 9 uitge
breid, waardoor er dit jaar drie
teams moeten degraderen; iets
wat natuurlijk ook in de on
derliggende klassen zal door
werken. Zoals te doen gebrui
kelijk zijn er de nodige muta
ties, met als resultaat de vol
gende opstellingen (de compe
titie start op 28 september):
USS 1: Ramer-Roosnek (d.w.z.
wanneer de transfer van Roos-
nek wordt goedgekeurd) met
Sandor-Lesmeister (een jong
paar dat van ABC komt).
USS 2: Het damesteam: v.d.
Pas-Schippers met Vriend-v.d,
Spek).
Hok 1: Tammens-Kirchhoff
met Wintermans-v.d. Brom
(de landskampioenen).
Hok 2: Oskam-Schutte met
Klaver-Englander.
Studiecentrum: Kreyns-v.d.
Haar met E. Leufkens-Westra.
ABC: Borm-Zwaan met King-
ma-Niemeyer.
Star: Laura v.d. Brom-Marjo-
rie Mulder met Heerschop-v.
Gelderen.
CCP: Maas-Schippers, Ver-
goed-v. Oppen, Mulder-Rebat-
tu.
Aegon: Meulenbroek-Laan
met Paternotte-Rouwendaal.
Nu CCP ingespeeld is, zal de
strijd hoogst waarschijnlijk
gaan tussen Hok 1 en CCP,
met als gevaarlijke medekan
didaten voor de titel ABC en
Studiecentrum. De strijd om
degradatie zal zd mogelijk nog
feller worden, want daar ko
men de overige vijf teams voor
in aanmerking.
GBC-biedproblemen
GBC blijkt definitief de ge
vreesde Pattontelling te heb
ben afgezworen, dus de nu
volgende biedproblemen kunt
u benaderen als een „normale"
viertallenwedstrijd.
1. Als zuid heeft u (W/allen):
A52
^8643
o 1082
4B963
en de bieding gaat:
ZUID WEST NOORD OOST
1 Sch dbl. 3 Sch 1)
nas Das 4 Ru pas
2. Als zuid heeft u (N/-):
O V10 7 5
o9872
HB982
Opening seizoen
meer om niet te passen! Zuid
had natuurlijk 4 harten moe
ten bieden.
Verleiden van de
tegenpartij
A V 10 5 3
<?63
O A H V 106
H 962
OB982
O B43
V 5
V V 1075
09872
HB982
De vergeten ghestem
W/allen #B8 4
OAVB75
O A V B 7 4
V762
VH 10
O H 9 5
AV87
H 109 3
V92
0 63
♦A5
*86 13
O 1082
B963
Aan de ene tafel zaten NZ in
een vloek en een zucht in 4
harten:
ZUID WEST NOORD OOST
1 KI 2 SA 1) 3 KI
4 Ha a.p.
1). Ghestem: de twee laagst overge
bleven kleuren, ruiten en harten
(in principe 5-5).
Dit contract werd met twee
overslagen gemaakt.
Aan de andere tafel vergat
noord deze conventie even,
maar desondanks hadden NZ
toch zonder problemen in 4
harten moeten belanden:
ZUID WEST NOORD OOST
1 Sch dbl. 3 Sch
pas pas 4 Ru pas
Zuids pas is onbegrijpelijk na
noords informatiedoublet. Nu
noord daarna 4 ruiten biedt,
heeft hij natuurlijk minstens 5
ruitens en 4 hartens met een
goed spel. Mocht die 4-kaart
harten er niet zitten, dan heeft
noord een supersterk ruiten-
spel, d.w.z. te sterk om na 1
schoppen met 2 of 3 ruiten te
volgen; voor zuid een reden te
Aan de ene tafel zaten NZ ge
woon in een ruitendeelscore.
Aan de andere tafel ging het:
ZUID WEST NOORD OOST
1 Sch 2 KI
pas 1) pas 3 Ru pas
3 SA a.p.
1). In de hoop dat partner noord een
heropeningsdoublet geeft.
West startte begrijpelijk met
klavervrouw, door oost aange-
signaleerd met klaver 3 en
door zuid natuurlijk gedoken,
want aan het incasseren van
klaverheer in deze fase van
het spel heeft zuid niets. Er
beginnen pas kansen te gloren
wanneer de tegenpartij verleid
kan worden om klaver te ver
volgen. Wests vervolgde met
klaver 5 voor oosts aas en nu
zijn er kansen voor zuid, als de
harten netjes zitten. Deze kan
sen werden in de praktijk zeer
snel gerealiseerd, aangezien
oost vervolgde met hartenaas
en -heer en een kleine harten
voor zuids vrouw, die nu op
slag negen slagen had.
OW hebben het moeilijk om
dit contract down te spelen.
Daarvoor moet de dummy
„geplakt" worden. Oost moet
begrijpen dat zuid fraaie kla
veren heeft en in de eerste
slag dus NIET aansignaleren.
Als de partner dan een rode
kleur aanspeelt, kan in een la
tere fase de dummy met ruiten
aan slag worden gebracht, zo
dat OW altijd 2 klaverslagen, 2
hartenslagen en een schoppen
slag maken.
AGENDA: v.a. 16 september
bijna dagelijks: Interpolisvoor
ronden; 20/9 Bollendrive HJB
Noordwijkerhout (02523-2497);
21/9 Nacht van Ter Apel
<05994-54326); 21/9 Blauwkou
sendrive Veenendaal (08385-
14666); 28/9 Grachtentoernooi
Delft (015-784275/140825); 28/9
Nacht van Twente (074-
421191).
Correspondentie p/a Lehar-
straat 10, 2162 AC Lisse.
Infrarood-observatorium
stelt IRAS in schaduw
De Europese Ruimtevaartorga
nisatie heeft het laboratorium
van de Stichting Ruimte On
derzoek Nederland in Gronin
gen opgedragen één van de
belangrijke meetinstrumenten
te bouwen aan boord van het
Europese infrarood ruimteob
servatorium ISO (Infra-Red
Space Observatory).
Ook is de directeur van het
Groningse labortorium, dr. T.
de Graauw, met drie weten
schappers uit Frankrijk,
Groot-Brittannië en West-
Duitsland, aangewezen als
hoofdverantwoordelijke van
een internationale werkgroep,
die meetinstrumenten voor de
ISO gaat ontwikkelen.
De spectrometer, die met me
dewerking van het Max
Planck Instituut in het West-
duitse Garching in Groningen
wordt gebouwd en tien mil
joen gulden gaat kosten, wordt
gebruikt om de energieverde
ling van duizenden infrarood-
bronnen aan het firmament in
detail te bepalen. Het zijn
bronnen, die eerder door de
Nederlandse satelliet IRAS
zijn ontdekt.
Het 1,8 ton wegende en 500
meter hoge ruimtelab zal in
1992 met een Europese Ariane-
4 raket in een baan om de aar
de worden gebracht op een
hoogte van 39.000 kilometer.
De ruimtesterrenwacht zal 18
maanden infraroodstraling
meten. Deze kan op aarde niet
worden waargenomen, omdat
zij door de dampkring wordt
tegengehouden.
Het infrarood komt vooral van
stofdeeltjes, die variëren in
groovte van enkele honderden
atomen (grote moleculen) tot
deeltjes met een doorsnee van
1/10.000e millimeter.
Die deeltjes kunnen een stof-
schil om sterren vormen. Ze
zitten ook in zeer ijle wolken
tussen de sterren. Zelfs in an
dere melkwegstelsels zien we
infrarood van de daar aanwe
zige stofgebieden.
In tegenstelling tot de IRAS is
het met de ISO mogelijk veel
meer informatie over de infra-
roodbronnen te krijgen, zoals
de temperatuur, de hoeveel
heid energieverlies, de bewe
gingen en de chemische sa
menstelling.
Het nieuwe observatorium is
in staat de bronnen 100 keer
zuiverder te bekijken dan met
de-IRAS mogelijk was. Het zal
mogelijk zijn nog veel koudere
objecten in de kosmos waar te
nemen, bijvoorbeeld in wolken
met een temperatuur van la
ger dan 250 graden onder nul.
De ISO zal in staat zijn op een
afstand van 3.000 kilometer
een tien centimeter groot ob
ject met een temperatuur van
nul graden, bijvoorbeeld een
sneeuwbal, op grond van zijn
warmtestraling te „zien".
Om zelfs de geringste warmte
straling te meten, zal de ISO
worden uitgerust met een dub
bel koelsysteem. Dit bestaat uit
twee tanks met een inhoud
van elk 750 liter.
In het ene bevindt zich tijdens
het begin van de expeditie 105
kilo vloeibaar helium, dat ex
treem lage temperaturen kan
leveren tot minder dan 271
graden celsius onder nul.
In de andere tank wordt dan
50 kilo vloeibaar waterstof
meeegenomen, waarmee de
temperatuur tot „slechts" 252
graden onder nui gehouden
kan worden. De koelcapaciteit
is echter groter dan die van
het helium. Zo hopen de we
tenschappers de telescoop
meer dan 600. dagen op een
teiftperatuur van tussen de 270
en 260 graden onder nul te
houden.
De Amerikaanse concurrent
SIRTF (Space Infrared Teles
cope Facility) is nog niet gefi
nancierd en zal waarschijnlijk
aan het ruimtestation gekop
peld worden, dat pas in de
loop van de jaren negentig
wordt gebouwd.
„Door cyclamaten
groei tumoren"
De kunstmatige zoetstof cycla-
maat veroorzaakt geen kan
ker, maar bevordert vermoe
delijk wél de groei van tu
mors. Dit heeft een commissie
van de Amerikaanse Nationale
Academie van Wetenschap
pen.
Cyclamaat mocht 15 jaar gele
den niet meer in de VS wor
den verkocht. De commissie
acht het noodzakelijk dat in
het verleden gehouden proe
ven op dieren worden her
haald. De cyclamaten kwamen
in 1969 in de publiciteit wegens
bij proefdieronderzoek gecon-
stateeerde, maar naar veler
mening niet afdoende aange
toonde, kankerverwekkende
eigenschappen.
