is
regime
ben ik
gaan
haten"
„Het
Russische
I na
OVERGELOPEN SJEVTSJENKO:
„In ruil voor een hoop geld moest ik een robot zijn'
ZATERDAG 4MB 1985
Het overlopen in april 1978 van de Russische topdi
plomaat Arkady Sjevtsjenko, plaatsvervangend se
cretaris-generaal van de Verenigde Naties, naar de
VS werd destijds met het grootste wantrouwen be
groet. Hoe was het mogelijk dat deze rijk betaalde
topfunctionaris, ooit naaste medewerker van minis
ter Gromyko, en kanshebber om nog hoger te stijgen
in de Sovjet-hiërarchie, kon overlopen naar de Ame
rikanen? Het antwoord is te vinden in het vorige
maand verschenen Breaking with Moscow (Bf-euk
met Moskou), waarin Sjevtsjenko (55) zijn levensge
schiedenis vertelt, de werking van het Sovjet-sys
teem beschrijft, uitvoerig verhaalt over zijn contac
ten met Russische leiders als Kroetsjev, Brezjnev,
Gromyko en Kosygin, en hun opvattingen beschrijft.
Het boek is niet rancuneus van toon. In zijn voor
woord schrijft hij dat het niet zijn bedoeling is ge
voelens van vijandschap te kweken, maar dat hij
slechts het publiek wil informeren over de Sovjet
plannen en de mogelijke gevaren die zij voor de we
reld inhouden. De toppolitici met wie Sjevtsjenko zo
veel jaren omging worden getoond in hun werkelij
ke waarde met hun goede en slechte kanten. Zijn
scherpste kritiek reserveert hij voor het systeem
waarvan hij ogenschijnlijk zo'n trouw representant
was. De Russen zijn dol op geheimen, is een bekende
Sovjet-karakteristiek, en dat geldt uiteraard vooral
waar het hun staatsaangelegenheden betreft. Hier
worden ze op een niet-sensationele manier onthuld.
i 1980 getuigde Sjevtsjenko samen met zijn Amerikaanse vrouw Elaine voor een commissie van het Amerl-
Jaans Congres. „Uit afkeer voor de Sovjet-politiek van agressie, expansie en knechting liep ik over".
V
Het gebouw van de Verenigde Naties in New York, waar Sjevtsjenko van
'73 tot '78 werkte als onder-secretaris-generaal.
ASHINGTON „In de
:est van de Sovjetstaat han-
lde ik vanuit een automatis-
In ruil voor een hoop geld
oest ik een robot zijn, maar
k geloof niet meer in het sys
tem. Ik zat aan dezelfde tafel
jnet Brezjnev, Gromyko en
indere leden van het Politbu-
ia^ !o en ik kreeg langzamerhand
Inzicht in hoe de mannen
REP yerkelijk zijn die de Sovjet-
llid^jiie leiden. Ik heb gezien hoe
gemakkelijk zij het kwaad een
leugd noemden en hoe ze dat
P||»erwisselden. Ik heb gezien
***^00 hun hypocrisie en corrup-
ie overheersend waren in de
t'leinste aspecten van hun le
ren en hoe geïsoleerd zij zijn
fan het volk waarover ze
teersen".
Ik lachte en speelde de huiche-
»ar, niet alleen in het openbaar,
ïaar ook op bijeenkomsten van de
artij, bij kennissen en zelfs in de
amiliekring en met mijzelf. Iedere
oliticus of diplomaat moet tot op
ekere hoogte veinzen en zaken
erdedigen in het belang van zijn
and, die lang niet altijd een goede
aak zijn. Maar overal en altijd te
noeten huichelen, terwijl je het ge-
>of in wat je doet verloren hebt,
at is niet iedereen gegeven. Lang
iet al mijn collega's konden zo iets
an. Sommigen vedieten de diplo-
ïatieke dienst, weer anderen wer
en taxichauffeur, vervielen in al-
oholisme, werden krankzinnig of
egingen zelfmoord".
)p een novemberavond in het
lidden van de jaren zeventig had
irkady Nikolaevitsj Sjevtsjenko
ia een hoge Amerikaanse collega
ij de VN een ontmoeting gearran-
eerd met een vertegenwoordiger
an de CIA op wie hij bovenstaan-
e verklaringen losliet,
n Washington waren ze opgetogen
ver zijn overloopplannen. Ze ken
en zijn carrière. Van '63 tot '70
oofd van de Sovjet-afdeling in
few York, die de besluiten voorbe-
eidt in de Veiligheidsraad. Daarna
rie jaar adviseur van Gromyko in
loskou. Vanaf '73 onder-secreta-
is-generaal van de VN, toen geleid
oor Kurt Waldheim.
Washington stelt hem voor zo lang
iegelijk op zijn post te blijven, iets
'aar hij na de nodige aarzeling in
érust. „Ik wilde geen verrader
ijn. Ik heb altijd van Rusland ge-
ouden en zal het blijven doen. Als
iets verraden heb, dan is het het
ysteem en het regime dat ik in een
inge reeks van jaren ben gaan ha-
ïn".
jevtsjenko was als bron voor de
^erikanen uitermate interessant,
;ezien hij als twee na hoogste
et-diplomaat in de VS (na Sov-
imbassadeur Anatoly Dobrynin
Je vertegenwoordiger bij de VN,
fob Malik) toegang had tot alle
lime instructies en nota's uit
Nomenklatura
t beeld dat Sjevtsjenko schildert
van zijn leven als beroepsdiplomaat
is dat van een zeer geleidelijk af
scheid nemen van alle illusies. Het
was des te moeizamer daar zijn
vrouw Lfna verknocht was aan alle
voordelen, die het lidmaatschap
van de Nomenklatura met zich
meebracht: die zeer speciale klasse
in de Sovjet-Uhie die alle hoge pos
ten in het land bezet en waarvan
de leden uitgebreide privileges
kennen en zonder wier goedkeu
ring geen enkele verandering in de
binnenlandse of buitenlandse poli
tiek mogelijk is. De Nomenklatura
vormt de ruggegraat van de status
quo in de Sovjet-Unie. Veranderin
gen die zouden betekenen dat de
positie en voorrechten van deze
§roep worden aangetast, acht
jevtsjenko uitgesloten.
Sjevtsjenko kon snel carrière ma
ken dank zij het feit dat hij zich
specialiseerde in ontwapenings
vraagstukken. Kennis daarover
was nauwelijks voorhanden toen
hij in 1956 als piepjonge diplomaat
zijn intrede deed in het Russische
ministerie van buitenlandse zaken.
Hij was aanwezig bij de eerste
Oost-West-ontmoetingen in Lon
den en New York om tot afspraken
over ontwapening te komen.
Sjevtsjenko leerde de realiteit van
de Sovjet-diplomatie pas goed ken
nen toen Kroetsjev in 1960 voor de
Verenigde Naties zijn plan tot „al
gehele en complete ontwapening"
lanceerde, daarmee de moeizaam
Duitsland wel op hun buik konden
schrijven". „Indien nodig", peinsde,
hij negen maanden voordat de
Berlijnse Muur werd opgericht
„zullen we een vertoning van
kracht organiseren om die West-
duitse politici te ontnuchteren, die
de situatie nog niet begrijpen".
Voor wat de Verenigde Staten be
treft zag hij voor het moment wei
nig hoop op verandering van hun
houding, maar er waren vele moge
lijkheden om in Europa het wan
trouwen jegens de Amerikanen op
te wekken. „We moeten er verder
aan werken de Verenigde Staten
tegen Europa op te zetten en omge
keerd. Dat was de techniek die
Vladimir Iljits Lenin ons leerde.
Zijn les heb ik niet vergeten".
Truc
Kroetsjevs voorstel voor de Vere
nigde Naties inzake ontwapening
moest inslaan als een bom. „Wij
(als ontwerpers van de ontwape
ningsresoluties) moesten ineens,
van de ene op de andere dag, het
onbewijsbare bewijzen", aldus
Sjevtsjenko. Kroetsjev slaagde in
zijn propagandatruc. Westerse lei
ders zagen het als een manoeuvre,
maar niemand durfde dat openlijk
te zeggen.
Toen hij Kroetsjev suggereerde dat
propaganda werkelijke gesprekken
over ontwapening om vooruitgang
Er was echter volgens Sjevtsjenko
een andere, nog veel belangrijkere
reden de VN in New York te laten.
Moskou was in staat praktisch on
gelimiteerde aantallen KGB-offi-
cieren naar New York te sturen
onder de dekmantel van een VN-
functie. De KGB was dan ook hef
tig tegen een verplaatsing uit New
York. Het zou de liquidatie beteke
nen van zijn belangrijkste spiona-
gecentrum. Het minste of geringste
gerucht dat de VN uit New York
zou vertrekken, was bij de KGB re
den tot paniek.
Van de zevenhonderd Sovjetbur
gers die namens de Sovjet-Unie in
de Verenigde Staten zijn gestatio
neerd, heeft zeker de helft een
dienstverband met de KGB. Aan
gezien de Verenigde Staten veruit
het meest betalen aan de VN, beta
len zij indirect het werk van de
KGB. Van de hoge salarissen die de
Russische VN-diplomaten in New
York verdienen, moeten zij een
fors percentage afstaan, met behulp
waarvan de Sovjets de kosten van
hun diplomatieke missie voor het
allergrootste gedeelte weten terug
te verdienen.
Cubacrisis
Toen de Cubacrisis uitbrak, bevond
Sjevtsjenko zich in Genève waar
hij vruchteloos onderhandelde op
Als gevolg van het vernederende
rakettenavontuur, zou de invloed
van de militairen op het bestuur
sterk toenemen. In aantallen en
kwaliteit werd het nucleaire poten
tieel zeer sterk opgevoerd. Wan
neer daar wel eens oppositie tegen
rees werd gezegd: denk aan wat er
met Cuba gebeurde.
Toen Kennedy in het jaar daarop
werd vermoord, kreeg Sjevtsjenko
instructies oprechte condoleances
over te brengen. Kennedy werd nu
gezien als een man van kracht en
doortastendheid, „de enige houding
die het Kremlin werkelijk begrijpt
en respecteert".
Politburo
Sjevtsjenko werkte als persoonlijke
assistent drie jaar lang met Gromy
ko samen. Hij schildert een uiterst
gedetailleerd en vaak ook waarde
rend portret van de man die gelei
delijk van uitvoerder tot een van
de voornaamste architecten werd
van het Russische buitenlandse be
leid, lang voordat men dat in het
Westen begreep. Hij roemt zijn
overlevingsinstinct onder het wis
selende Russische leiderschap.
Brezjnev ging op hem af wat ae
buitenlandse politiek betreft.
Sjevtsjenko schildert Brezjnev af
als een partij-intrigant, een man
van beperkte capaciteiten die er ja
ren over deed het toppunt van de
wel dat het volstrekt onpraktisch
en inefficient is de Sovjeteconomie
vanuit één centrale plaats te leiden,
een verandering in de richting van
decentralisering acht hij onmoge
lijk. Het zou, aldus Sjevtsjenko,
neerkomen op de afbraak van de
fundamenten waarop hun macht
berust, iets dat onmogelijk door de
partii en de staatsofigarchie kan
worden geaccepteerd. Een vrije-
marktsysteem, zoals vaak gesugge
reerd, zou niet alleen betekenen
dat degenen die aan de top staan de
controle verliezen over de ontwik
kelingen, maar het ergst van al
zou talloze functies overbodig
maken.
In belangrijke buitenlandse politie
ke aangelegenheden volgde het Po
litburo vaak een dubbele aanpak.
In 1970 keurde het Politburo een
plan goed voor het inzetten van on
derzeeërs in de Zweedse en Noorse
wateren, vlak nadat de Zweedse
minister Palme in Moskou was ge
weest om de „vriendschappelijke
samenwerking" tussen beide lan
den te verbreden.
Eenmaal werd er volgens Sjevt
sjenko gepleit voor het inzetten van
kernwapens. Dat was in 1969 toen
de Chinezen in het grensgebied
Russische grenssoldaten hadden ge
dood. Minister van defensie Grech-
ko wilde toen voor eens en voor al
tijd met de Chinese dreiging afre
kenen. Maar men kwam niet tot
een eensgezind standpunt Grechko
uitgewerkte onderhandelingsstrate
gie van tafel vegend waaraan
Sjevtsjenko had meegewerkt ter
wille van propagandistisch effect.
Kroetsjev maakte hij langdurig van
zeer nabij mee tijdens de bootreis
naar New York, waar deze een
schandaal verwekte door in een
vergadering van de VN zijn schoen
uit te trekken en ermee op tafel te
slaan.
Onderweg besprak Kroetsjev uit
voerig de kansen om de „tegenstel
lingen binnen het imperialistische
kamp uit te buiten en daarmee de
macht van de Sovjets te vergro
ten". „In New York zullen we te
maken krijgen met een hele school
imperialistische haaien van ver
schillende soort", zei hij. „De Brit
ten ziin een hopeloos geval, fervent
anti-Russisch. De manen van deze
leeuw zijn nogal schurftig, maar hij
kan nog steeds goed bijten". Frank
rijk was volgens hem „de schakel
die we moeten grijpen om de hele
Europese keten naar ons toe te
trekken". Hen bedelven onder
complimenten is de manier waarop
je ze moet aanpakken. Hetzelfde
recept toepassen op de Duitsers zou
echter niet werken, ook al waren
zij des te kostbaarder voor de Sov
jet-Unie, gezien hun economische
macht en technologie. De Westduit
sers „moesten ervan overtuigd
worden dat zij hereniging van
te boeken, niet kon vervangen,
hield deze Sjevtsjenko voor: „Ver
geet vooral nooit de aantrekkings
kracht die uitgaat van het idee van
algehele ontwapening. Alles wat je
te zeggen hebt is: Ik ben er vóór en
dat betaalt goed! Een aantrekkelij
ke slogan is een machtig politiek
wapen. De Amerikanen oegrijpen
dat niet. Zij benadelen zichzelf op
een domme manier door zich erte
gen te verzetten. Wat ze doen is
even futiel als het gevecht van Don
Quichot tegen de windmolens".
Vreedzame coëxistentie, de slogan
van Lenin, maakten Kroetsjev en
later ook Brezjnev tot de hunne.
Het zou de kreet zijn „die het rook
gordijn verschafte waarachter de
inspanningen werden gepland om
de Sovjet-invloed verder uit te
breiden".
Een voorstel waarmee de grillig en
eigenmachtig opererende Kroetsjev
die grilligheid zou ook een van
de oorzaken van zijn val worden
de Russen zelf de schrik op het lijf
joeg, was zijn opwelling de zetel
van de Verenigde Naties naar Mos
kou te verplaatsen, nadat hij ge
merkt had dat hij in New York in
zijn bewegingsvrijheid was beperkt.
In Moskou was de vrees voor de
aanwezigheid van de volkerenor
ganisatie echter zo groot, dat daar
geen enkele buitenlander mocht
werken in het toch al uiterst be
scheiden kantoortje van de VN-
vertegenwoordiging.
basis van Kroetsjevs ontwapenings
voorstellen, „een van de meest wal
gelijke en uitputtende ervaringen
van mijn carrière". Het besluit van
Kroetsjev raketten op Cuba te in
stalleren en de daaruit volgende
wereldcrisis kwamen volkomen
onverwacht.
Kroetsjevs plan vanaf Cuba een
nucleaire vuist te maken jegens de
VS leek op het eerste gezicht ver
leidelijk. Het was goedkoop in ver
gelijking met de opbouw van een
omvangrijk strategisch kernarse
naal in de Sovjet-Unie zelf. Kroets
jev dacht dat hij de Amerikanen te
vlug af kon zijn en de raketten in
het geheim kon installeren. Een
maal een voldongen feit, geloofde
hij niet dat de VS zouden durven
terugslaan. Kroetsjev deed zijn gok
nadat hij Kennedy tijdens een top
ontmoeting in Wenen persoonlijk
had leren Kennen. Hij meende dat
Kennedy bijna alles zou accepteren
om een kernoorlog te voorkomen.
Het gebrek aan doortastendheid
van Kennedy tijdens de Varkens
baai-invasie in 1961 en de Berlijnse
crisis in datzelfde jaar sterkte hem
in die overtuiging. In Sjevtsjenko's
nabijheid merkte Kroetsjev op: „Ik
weet zeker dat hij geen sterke rug
gegraat heeft en evenmin de moed
neeft een ernstige uitdaging aan te
kunnen". Sjevtsjenko zegt overi
gens dat. de meeste Sovjetleiders
Kennedy vóór de Cubacrisis slap
vonden.
macht te bereiken. Hij werd als
eerste secretaris van de partii ge
duld, omdat hij voor niemand een
echte bedreiging betekende en ie
dereen zijn eigen gang kon gaan.
Onder Brezjnev nam het belang
van het Politburo sterk toe, het in
stituut van de twaalf merendeels
oude mannen aan de top van de
partij, die elke donderdag vergade
ren en tot vaak in de meest futiele
details de zaken van het enorme
Sovjetrijk bestieren.
Volgens Sjevtsjenko leven de hui
dige Russische leiders nog steeds
onder de doem van hun voorgan
gers Stalin en Kroetsjev. Om de
macht te houden voelen.zij dat ze
die moeten delen.
■raas
van hen duiven ziin en wie navi-
ken, acht Sjevtsjenko totaal irrele
vant. „Sovjetleiders zijn allen
agressief ingesteld waar het hun
uiteindelijke doelstelling inzake
wereldoverheersing betreft. Hoog
uit verschillen zij soms in de mid
delen die zij verkiezen".
Ongemeen boeiend is de wijze
waarop Sjevtsjenko de werking
van het Politburo beschrijft en het
instituut waaraan het formeel ver
antwoording is verschuldigd, het
Centraal Comité, dat alle politiek
belangrijke persoonlijkheden om
vat.
Ook al begrijpen de Politburoleden
meende dat de Verenigde Staten
zich afzijdig zouden houden. Dat
standpunt werd afgetast in Was
hington, waar ambassadeur Dobry
nin liet weten dat de VS zoiets niet
zouden pikken. Men stapte van het
plan af. In plaats daarvan werden
de troepen langs de grens met Chi
na massaal versterkt en met kern
wapens uitgerust.
Ont^^iniijgsgolitiek
Gromyko was een van de voor
naamste pleitbezorgers van de ont-
spanningspolitiek in de jaren ze
ventig en van het SALT-akoord
over ae beperking van de strategi
sche kernbewapening. De Sovjets
verlangden er vurig naar een rem
te kunnen zetten op de Amerikaan
se bewapening door een vorm van
pariteit met hen overeen te komen.
Generaal Ogarkov, tot vorig jaar,
toen hij plotseling van het politieke
toneel verdween, gezien als kandi
daat voor het ministerschap van
defensie, zag SALT als een middel
om via onderhandelingen te ver
krijgen wat de Russen niet konden
bereiken door competitie: een rem
op Amerika's vermogen zijn econo
mische en technologische macht
om te zetten in militair voordeel,
en een adempauze om de kloof tus
sen de grootmachten te verkleinen.
De ondertekening van het eerste
SALT-akkoord deed de Sovjets ook
daarom zo goed omdat zij voor het
eerst door de Amerikanen als hun
gelijken werden erkend. Zij zagen
echter niet van hun revolutionaire
wereldomspannende aspiraties af
en gingen hardnekkig door hun be
wapening verder uit te bouwen.
In 1973 stelde Gromyko Sjevtsjen
ko voor ondersecretaris-generaal
van de Verenigde Naties te wor
den, een van de hoogste internatio
nale posten die traditiegetrouw toe
komt aan een Sovjet-diplomaat
Niet dat Gromyko, ooit de eerste
vertegenwoordiger van de Soviet-
Unie oij de VN als zodanig veel be
lang hechtte aan de wereldorgani
satie. „Je bent op de eerste plaats
een Sovjet-diplomaat geen interna
tionaal ambtenaar", aldus Gromy
ko, die in de VN een propagandafo-
rum zag.
Meineed
In feite wordt, aldus Sjevtsjenko,
van iedere Sovjet-diplomaat, die in
het VN-secretariaat werkt, ge
vraagd meineed te plegen. Immers
voordat hij deel gaat uitmaken van
het secretariaat wordt van hem ge
ëist op de eerste plaats de Sovjetbe-
langen te verdedigen, terwijl het
VN-handvest dit nu juist uitdruk
kelijk verbiedt. Het ontwikkelen
van internationale loyaliteit pro
beert de Sovjet-Unie zoveel moge
lijk tegen te gaan door een langdu
rige carrière voor Sovjet-diploma
ten binnen de VN onmogelijk te
maken.
Toen Sjevtsjenko twee jaar lang
voor de Amerikanen werkte, had
hij de indruk dat de aandacht van
de KGB zich steeds sterker op hem
richtte. „Arkady is een belangrijk
figuur hier, maar hij is hier onder
hand lang genoeg. Hij moet naar
huis, zo zei de Newyorkse partij
chef. die vond dat hij veel te wei
nig deed aan het partijwerk.
Op 31 maart 1978 kreeg hij instruc
tie direct naar Moskou terug te ke
ren. Hij nam contact op met de
CIA. Hij slaagde er niet in zijn
vrouw te overtuigen met hem mee
te gaan. Eenmaal onder Ameri
kaanse bescherming verklaarde hij
in een direct contact met ambassa
deur Dobrynin en VN-vertegen-
woordiger Trojanovsky uit eigen
ZtyA
nader
bekend geworden omstandigheden
naar Moskou teruggekeerd. De
Russen weigerden hem met zijn
vrouw te herenigen. Kort daarna
pleegde zij in Moskou zelfmoord
Sjevtsjenko trouwde in de Verenig
de Staten opnieuw. Met zijn twee
kinderen in de Sovjet-Unie, van
wie er een diplomaat is, heeft hij
geen contact In tegenstelling tot
veel andere Sovjets aie naar de VS
overliepen, leidt hij geen onder
gronds bestaan. Hij is een veel ge
vraagd spreker over So vie taan gele
genheden. Breuk met Moskou is
zijn eerste belangrijke publikatie
sinds hij in 1978 uit ae VN vertrok.
PAUL VAN VELTHOVEN
Arkady Sjevtsjenko Breaking
with Moscow. Uitgave A. Knopf,
New York. 361 pp. Importeur
Van Ditrnar. Prijs 81,50.
