Romantische
liefde:
droombeeld
vereeuwigd
Finale
MBD:
de ziekte
die niet
bestond
Arnhem
de eerste
etappe van
rondreizende
expositie
ZATERDAG 30 MAART 1'
icurr<
bmen
echt.
eervol huwe-:
Jonge moeder met hiar kind, een schilderij van C. Wappers (I803*®nst
ARNHEM In 1834 penseelt
de Arnhemse schilder Gijsbert
Buitendijk Kuijk op een doek
van twee bij twee en een hal
ve meter zijn ouders omringd
door hun tien kinderen. De
onderwijzer tekenkunde aan
het Tekengenootschap Kunst
oefening in de Gelderse
hoofdstad etaleert de hechte
familieband, de intimiteit van
het gezin en romantiseert het
huiselijk geluk als uitvloeisel
van de huwelijkstrouw.
In 1846 schildert Jan Hendrik
van de Laar het olieverfdoek
„De echtscheiding". De voor
stelling is een illustratie van
Tollens' gedicht dat zo gaat:
O knaap, sprak de regter, en deed
zich geweld:
Gij moogt hier, gij moet hier beslis-
Verklaar wien van beiden gij lie
ver verzeil.
O Regter, zoo nokte, zoo snikte het
kind,
U wil ik, U neem ik tot hoeder:
Verhoor niet hun bede: zij menen
die niet
Och, laat mij mijn vader en moe
der.
Toen greep het de moeder op eens
bij de hand
Toen trok het de vader alvoort bij
zijn pand
Toen schoof het hun handen zoo
zacht in elkaar
En klemde die vast met zijn kus-
Het bragt hen al digter en digter
tot een.
En sloeg reeds zijn armpjes om bei
den hen heen.
En dwong hen nog eens tot een tre
de!
De kinderliefde overwint de huwe
lijkse twisten. Het kind wijst zijn
ouders er op dat het de bekroning
van hun liefde is. Zijn woorden
missen hun uitwerking niet: de ge
negenheid voor hun kind doet hun
liefdesvuur weer oplaaien. Het re
sultaat: zij geven gehoor aan „de
kreet der natuur" en storten zich in
elkanders armen.
Kuijk, Tollens en Van de Laar zijn
drie van de talrijke kunstenaars die
in de loop van de achttiende eeuw
het ideaalbeeld van het op zuivere
en eeuwige liefde gebaseerde hu
welijk vereeuwigd hebben. De lief
de versmelt de in gescheiden we
relden levende man en vrouw en
moet de garantie vormen voor le
venslang geluk, een droombeeld
dat de massamedia nu nog steeds
de samenleving voorspiegelen.
Schrijvers als Feith, de al genoem
de Tollens en Bilderdijk bezongen
de onwankelbare liefde binnen het
huwelijk. Schilders als die Kuiik en
Van de Laar hebben het beeld van
liefde en eeuwige trouw in tal van
huwelijks- en familieportretten
neergelegd.
Had eerder het sluiten van een hu
welijk weinig of niets met liefde te
maken en werd er getrouwd om
bezit of stand veilig te stellen, in de
18e eeuw werd het huwelijk aan de
liefde gekoppeld. Een citaat van A.
Loosjes uit 1819: „Het is wenselijk
dat men uit den droom der ver
liefdheid niet ontwake, dan reeds
overgevoerd in den staat des huwe
lijks'
Ideaalbeeld
Het ideaal vaiï de romantische lief
de was het gelukkige echtpaar. De
school kan blijken dat het moeite
heeft met lezen, schrijven of reke
nen, maar het is wel normaal intel
ligent. Andere kinderen laten hem
vaak links liggen omdat hij onze
ker is, onevenwichtig en soms
agressief. Een buitenbeentje.
Jaren lang was men er vrij zeker
van dat bij dergelijke kinderen iets
met de hersenen mis is. Er was een
moeilijkheid: bij neurologisch on
derzoek werd er zelden een bewijs
voor gevonden. Amerikaanse on
derzoekers bedachten aan het be
gin van de jaren zestig daarom de
volgende theorie: bij deze kinderen
zijn de hersenen door zuurstofge
brek tijdens de bevalling, door
vroeggeboorte, medicijngebruik
van de moeder tijdens de zwanger
schap of anders wel door een kin
derziekte, heel licht beschadigd. Zo
licht, dat de neuroloog zelden dui
delijke neurologische afwijkingen
kan vinden. In het Engels heet zo'n
lichte beschadiging een Minimal
Brain Damage (MBD) en zo komen
MBD- kinderen aan hun naam.
Terwijl het begrip MBD-kind
steeds meer inburgerde, raakte de
theorie zelf in steeds grotere moei
lijkheden. Van geen van de ge
noemde oorzaken kon worden be
wezen dat ze tot MBD- gedrag lei
den. Voor roken en alcoholgebruik
door de moeder, of lood in het mi
lieu geldt hetzelfde: het bewijs ont
breekt. Bij een aantal MBD-kinde-
ren worden minimale neurologi
sche afwijkingen gezien. Toen later
bleek dat bij liefst 20% van normale
kinderen dat ook het geval was,
kwam de beschadigingstheorie echt
in moeilijkheden. Men probeerde
de theorie te reden door MBD om
te dopen tot Minimal Brain Dys-
funtion, ofwel een minimale ge
stoorde werking van de hersenen,
maar ook dat mocht niet baten.
Het werd steeds duidelijker dat die
vier hoofdkenmerken (een onder
zoeker kwam zelfs tot 92 verschil
lende symptomen) nauwelijks een
eenheid vormen. De verwarring
werd zelfs zo groot, dat de staatsse
cretaris van Volksgezondheid de
Gezondheidsraad om uitsluitsel
vroeg. Dat rapport kwam 4 februa
ri uit. MBD, aldus de laad, bestaat
niet als apart ziektebeeld en is dus
een hoedje om een gnep gedrags-
en leerstoornissen ondtr te vangen.
Wat die aparte stoornssen veroor
zaakt is volmaakt onduidelijk. Het
zou zelfs kunnen ziji, dat er van
echt abnormaal gedra» geen sprake
is. Je hebt nu eenmail heel slimme
kinderen en hele, hee domme. Die
hele domme kinderm zijn niet ab
normaal. Zo zijn er ïaast hele bra
ve, rustige en gezejgelijke kinde
ren ook uiterst onristige, onhandi
ge enzovoort kindeen en die noe
men we dan MBD. Maar een grote
afwijking van het gemiddelde hoeft
nog gèen stoom» te zijn. Daar
komt bij, dat ouders tegenwoordig
van kinderen vee meer verwacl*
ten. Wat vroeger ïog normaal was,
is dat tegenwoordg niet meer.
Schuldgevjelens
In het verleden werden dergelijke
kritische^geluicfen door nogal wat
P. Oyens schilderde in 1877 dit rendez-vous.
liefde kreeg in het huwelijk ook
haar maatschappelijke acceptatie.
De schrijvers en schilders liepen in
het voetspoor van de zedenmeester
en predikten het ideaal van het ro
mantische huwelijksgeluk. In hun
werk werd niet zozeer de werke
lijkheid gedekt maar meer nog
hielpen zij mee aan de totstandko
ming van het ideaalbeeld. Zij pro
pageerden de huwelijkstrouw, het
gezin als hoeksteen van de samen
leving, kortom de liefde die alleen
het graf als barrière kent.
Op welke manieren het droom
beeld van de romantische liefde
vereeuwigd is, is tot en met 12 mei
te zien in het Gemeentemuseum
Arnhem.
Een werkgroep, de Stichting Kunst
en Kontekst te Nijmegen, heeft al
lerhande materiaal schilderijen,
prenten en literatuur uit de 18e en
19e eeuw alsmede hedendaags
beeldmateriaal bij elkaar ge
bracht (uit bezit van musea en par
ticulieren) om de ontstaansgeschie
denis van het liefdesideaal en de
betekenis van het romantische lief
deshuwelijk in beeld te brengen.
Dat gebeurt heel illustratief en
educatief.
De tentoonstelling maakt na de
Arnhemse presentatie een tournee
van dik een jaar door het land
waarbij zij het Frans-Halsmuseum
in Haarlem (26 mei tot en met 14
juli), de Beyerd te Breda, Museum
De Waag in Almelo en Museum
Kempenland te Eindhoven aan
doet. Voor wie dan nog niet in de
gelegenheid is geweest de expositie
te zien (of voor wie er een tastbare
herinnering aan wil overhouden) is
er nog altijd het bij SUN Nijmegen
verschenen boek over de Romanti
sche Liefde.
Opvoedende taak
Bilderdijk, in een gedicht uit 1799
zich afvragend wat het volmaakste
geluk kan geven, schrijft:
Een familietafereeltje geschilderd rond 1855 door D. van der Keller jr.
Gij de zaligste der
ik, de blijdste man op aard!
Het hoogste geluk is verbonden aan
de echtelijke staat. En de basis voor
het gelukkige liefdeshuwelijk werd
gevormd door de rolverdeling die
de man en vrouw op grond van
hun „natuur" kregen opgelegd. Dat
ideaalbeeld werd er stevig inge
prent: via opvoedkundige geschrif
ten, van de kansels, in de literatuur
en ook in de beeldende kunst.
Daarin verschijnt het zoete plaatje
van het gelukkige gezin, de toege
wijde man en de vrouw die „volko
men verkleefd was aan haren ge
maal". Die kunstwerken hebben
bijgedragen aan de verbreiding van
die ideeën. Hun werd een opvoe
dende taak toegewezen. De schilder
Kruseman in 1851 tegen z'n leerlin
gen: „Bedenkt dat de kunstenaar
onbegrijpelijk behulpzaam wezen
kan aan de algemene beschaving".
De kunstenaars moesten gevoelens
David Bles: Portret van jhr. mr. J. L. van den Berck van Heemstede met zijn gezin en schoonouders (1841
opwekken die het publiek zouden
kunnen stichten. Ze moesten maat
schappelijke deugden aankweken.
Een schilderij moest een verhef
fend onderwerp tonen want: „Eene
Schilderij, dat niet zégt, niet léért,
verdient in ons oog dien naam
niet", zoals iemand in 1856 in de
Kunstkroniek schrijft.
Het gezin en het echtpaar op het
schilderij geven het goede voor
beeld. De man blikt de wijde we
reld in, de vrouw kijkt smachtend
op naar haar gemaal. H§t kind tus
sen hen in houdt hun handen vast.
Een spiegel van de morele waarden
van de Hollandse burgerij. En die
spiegel is nog niet gebroken. De wil
om de ideale verhouding of het ide
ale huwelijk waar te maken is bi^
velen nu nog steeds aanwezig. Een
recent onderzoek van J.A.
Kooy en Iteke Weeda heeft
aangetoond dat het romantisch lief
desideaal nog steeds sterk leeft. En
uit een enquête van het Nederlands
Instituut voor Seksuologisch On
derzoek is naar voren gekomen dat
teleurstellingen en schuldgevoelens
van mensen over relaties alles met
het romantisch liefdesideaal te ma
ken hébben. De belangstelling voor
de liefde en het huwelijk vanuit so
ciaal-wetenschappelijke hoek staat
niet los van de veranderde positie
van de vrouw. Die positie werd
overigens al eens eerder, in 1981-
'82, in een tentoonstelling, „De
kunst van het moederschap" ter
discussie gesteld.
Traditie
Alleen in een verbintenis, gefun
deerd op liefde, kan een vrouw
haar natuurlijke en ideale levens
vervulling vinden, vond men in de
18e eeuw. Daarvóór lag dat anders.
Het nog overwegend agrarische ka
rakter van ons land heeft daar veel
mee te maken. De sociale controle
was groot. De traditie schreef voor
dat een huwelijk voldoende reke-
'sd?:
De wanhopige".
A. Stevens (1823-1906) schilderde
ning moest houden met de sociale
achtergrond van de man en de
vrouw. Het huwelijk op basis van
affectie kreeg kans toen het moder
niseringsproces op gang kwam en
de betere economische omstandig
heden een vrijere partnerkeuze
toestonden. De vrouw die in de 17e
eeuw nog volop met haar man sa
men de arbeid deed, kon zich in de
18e eeuw permitteren thuis te blij
ven zitten en zich geheel aan het
huishouden te wijden. Dat gebeur
de in eerste instantie in de gegoede
burgerij waar de financiële omstan
digheden zo goed waren dat de
vrouw er niet meer bij behoefde te
werken. Zij werd financieel afhan
kelijk van haar man, die zij liefde
vol verzorgde als waarborg voor
een gelukkig bestaan. De beperkte
taak kreeg een aureool van geluk
zaligheid. De huiselijke intimiteit
Werd bewierookt.
De realiteit was overigens nog lang
niet zover. Maar door met name de
literatuur werden de vrouwen be
stookt met stichtelijke vermanin
gen. „Julia" predikt „een liefde die
zonder deugd niet bestaat".
Mr. Rhijnvis Feith wil zijn lezeres
ervan overtuigen „hoe er door de
liefde een waar geluk te smaker
zij, een geluk dat alle de overiger
aardsche genoegens overtreft, ei
waarvan deze laatste volstrekt af
hankelijk zijn". Ook Sara Burger
hart van Betje Wolff en Aagje D<-
ken heeft die opvoedende toon: h>t
boek dient ter waarschuwing am
levenslustige jonge mêisjes opdat rij
niet in hun naïviteit hun eer va
liezen. Want door spontaan toe te
geven aan een moment van „tone-
loze liefde en niet vooruitzieide
onvoorzigtigheid" verspelen zij de
kans ooit nog „gelukkig ter plaitse
harer bestemming" te belandei en
Portretten
Dit eervol huwelijk is heel wa^,
keertjes het thema van de 18e-n(
eeuwse schilderkunst. Echtparen;^
zin in de vaderlandse portretkunstQp,
vinaf de romantiek ruim vertegen-jneze"|
voordigd. En het zijn niet de min-fgner
se schilders die de romantischejjgen
lefde vereeuwigen. J. A. Kruse-jeejs
nan, J. W. Pieneman, David Blesljnee
Charles Rochussen, ze penselen^ers
net niet aflatende ijver het huwe-L^j
ijksgenot. De tentoonstelling laat^t- a]
er overtuigende staaltjes van zien. ^s'vt
In de portretten wordt de idylle& wjn
overgedragen die Tollens welhaast^. en
juichend beschreef als „Herkent giïj g
t, zalig paar, in uw ontgloeyendegewe
ader? Het is de moedervreugd, het dus
is de rang van vader!" De grond-jg oej
slag was: „De man teekent de^gn,
plaats op het schouwtoneel. DeFvja'i<
vrouw vervult die. Waare liefde al-k tra
leen bezit het geheim, om de rollen^ yj
te verdeelen, zonder het schone
neelstujc des leevens zélf te ver-.|yjaa
stooren". Het familieportret laat de^
vrouw overigens in deze rol volle-,edstr
dig tot haar recht komen. De manfcen
beleeft zijn gelukkige ogenblikken'
thuis in haar domein. De ideologieën
van „vrouwelijke bestemming"
verbloemt de economische en soci-Lnb
ale afhankelijkheid van haar echt-'van
genoot. Haar droom moet in stand^pio
gehouden worden. Een droom dieper
nog steeds bestaat. Het bewijs: jaar- tQC
lijks worden zo'n slordige 45 milj
joen boekjes in het genre van denter
Bouquetreeks verslonden. Alles isTlan
illusie maar illusie is voor velenrsfoc
nog alles lelijk
Nu zijn alle kinderen wel eens
moeilijk, om niet te zeggen spuug-
vervelend, maar de kinderen waar
Euwema over schreef, lijken een
klasse apart. „Het kind is ANDERS
dan andere kinderen", aldus een
folder van een werkgroep. Zo an
ders, dat je onwillekeurig gaat den
ken aan een afwijking van het ze
nuwstelsel. En inderdaad, in die
richting is jarenlang nijver gezocht,
wat leidde tot. boeiende ruzies ih
medische kring.
In de vakliteratuur komen vijf ei
genschappen van het „andere"
kind steeds weer terug. Het kind
kan de aandacht heel slecht vast
houden. Is vaak uiterst druk. Het
beweegt zich houterig en is onhan
dig tot soms op het klunzige af. Op
ouders niet in dank afgenomenor
Niet onbegrijpelijk. Een probleem*!®urs
kind wordt vaak gezien als eenpwe
brevet van onvermogen. Daarbij^'ee
komt dan de terreur van adviezenWare
en goede raad, van als ik jou wasien
dan zou ik nooit dit of dat enzo-rsfoc
voort, die over hen heenspoeltjde
Vooral ouders die in het bezit zijir'^y
probleemloze kinderen kunl°8ei
daar buitengewoon hovaardifarn'
zijn. Gevolg: gevoelens
schuld en onvermogen. De diagno-l
se MBD kan dan een verlossing
zijn: het is onze schuld niet. De c
geving: MBD? Natuurlijk, dat v
klaart een hoop.
Al verklaart de term MBD wei
of niets, toch wil dat niet zegge|
er met het betreffende kinj
ts aan de hand is. Integendei
MBD, zo zegt de Gezondheidsraadj
mag dan niet meer zijn dan
verzamelnaam voor een heel
smissen, maar het is nog altijc[
i dringend signaal om te kijker^
wat er werkelijk met het kind looSj
„Er zijn kinderen die voor on-ge-
luksvogel in de wieg zijn ge
legd", zo begint een brochure
van de kinderpsychiater J. Eu
wema. „Het betreft vaak kinde
ren die een aantal zeer kenmer
kende eigenschappen met elkaar
gemeen hebben: ze zijn on-rus-
tig, on-gedurig, on-gericht, on
achtzaam, on-oplettend,on-e-
venwichtig, on-berekenbaar, on
geremd, kortom: on-beheerst in
hun doen en laten".
J. Paalman
