Mens achter
beeldscherm
verdient meer
aandacht
traling beeldschermen levert geen gevaar op
bruikers
iendelijk
vaak
\aar schijn
MSX kamerbreed
in belangstelling
ISUMENTENINFORMATIE
SaidóaQowuvnt
DINSDAG 19 MAART 1985 PAGINA 9
atfs j 24 maart 1985
ral
derd(
>1 metERDAM I
-
End borgen 20 tot en
jetlag 24 maart
de RAI in
de Personal
■RAI
Een
van
rbeurs (met
■ichting erbij
lgerichtop
atige aanpak)
i, die zich richt
ticuiier. Op
onstelling
onal
sin het
punt: van het
p huiscomputertje
el grotere
hn die tot een
angend netwerk
worden
\iwd. De
^telling is
i van 10.00 tot
Jr, woensdag en
|fag van 10.00 tot
Ir. Vandaag
en we een aantal
ebeuren
ngegaan.
Bij kantoorautomatisering
doen zich voor de gebruikers
van de apparatuur onplezieri
ge omstandigheden voor. Uit
de praktijk blijkt dat zij uiterst
zelden worden betrokken bij
de invoering van geautomati
seerde informatieverwerking
en dat veel meer wordt geke
ken naar de technologische
kant van de zaak dan naar de
menselijke.
Deze conclusies kunnen wor
den getrokken uit een onder
zoek van dr. Ton Wentink en
dr. Harry Zanders, verbonden
aan de sociale faculteit van de
Katholieke Hogeschool Til
burg. De uitkomsten van hun
onderzoek, waarin onder meer
enkele honderden medewer
kers in zeven kantoororganisa
ties werden geïnterviewd, zijn
neergelegd in het boek „Kan
toren in actie" (uitgave Klu-
wer Bedrijfswetenschappelijke
uitgaven, prijs 75.-).
De technologie streeft ernaar
de verschillende systemen die
in kantoororganisaties worden
gebruikt aan elkaar te koppe
len en tot één systeem te ma
ken. Dat betekent voor de
mensen achter de beeldscher
men dat aan hen hogere eisen
worden gesteld om inzicht te
verkrijgen en te behouden op
die steeds complexer worden
de systemen. Van de techniek
moeten ze op dat punt weinig
verwachten. Niet-technische
gebruikers kunnen het inzicht
alleen verwerven als ze steun
krijgen van bijvoorbeeld per
soneelsfunctionarissen en van
de eigen belangengroeperin
gen. Daarvan is op dit moment
zeker geen sprake.
Vooral bij kantoorautomatise
ring speelt de voortdurende
zorg voor de verhouding tus
sen overhead (de kosten van
niet-produktieve functionaris
sen) en directe produktiekos-
ten een grote rol. Het verho
gen van de produktiviteitis
immers in vrijwel alle geval
len een basis voor het invoe
ren van automatisering. Ver
betering van de efficiency van
kantoorarbeid moet de pro-
duktiekosten laten dalen, ver
sterking van de effectiviteit
moet bijdragen aan een gunsti
gere verhouding tussen over
head en directe produktiekos-
ten.
Die voornemens ten uit
voer brengen, betekent het in
voeren (of handhaven) van
een vrij starre bureaucratise
ring. De kwantiteit van het
werk is daarbij belangrijker
dan de kwaliteit van de werk
plek.
Die kwaliteit kan winnen door
het bieden van een stuk be
trokkenheid. Daarvan komt in
de praktijk, althans in de on
derzochte organisaties, weinig
of niets terecht. Tachtig pro
cent was niet bij de invoering
van automatisering betrokken
en ook wordt niet de mogelijk
heid geboden zich in de zaak
te verdiepen door het volgen
van opleidingen. Management
en staf zijn van mening dat de
eisen die op uitvoerend niveau
worden gésteld wel lichter zul
len worden, zodat zij scholing
niet nodig en nuttig achten.
Dit staat in schrille tegenstel
ling tot wat de uitvoerende
werkers zelf willen en in hun
dagelijks werk ondervinden.
Zij willen meer opleiding,
maar voor hen blijft het
meestal steken in een inwerk-
periode achter het beeld
scherm in eigen bedrijf. Dat is
ook de trend in de opleidingen
die door allerhande instituten
worden geboden; zij richten
zich op het middenkader en
hogere functionarissen.
Meer scholing
Dat werknemers op uitvoe
rend niveau zich een betere
scholing wensen is begrijpelijk.
Vele al dan niet echte deskun
digen hebben immers uitge
roepen dat voor mensen die op
een eenvoudig niveau blijven
steken in de toekomst geen
werk meer zal zijn. De Raad
voor de Arbeidsmarkt heeft
bijvoorbeeld voorspeld dat tus
sen 1981 en 1990 de werkgele
genheid voor typisten met een
kleine zes procent zal dalen.
Het zijn dat soort lager gekwa
lificeerde kantoorfuncties die
op de tocht staan. En daarmee
schetsen hoe zwak de positie
van de vrouw is in het auto-
matiseringsgeweld. Het zijn
immers voor meer dan de
helft vrouwen die de bezetting
uitmaken van type-, postka
mers en dergelijke. Uit aller
hande onderzoeken komt wel
iswaar naar voren dat het tota
le effect van automatisering
rond nul kan uitkomen (er ko
men evenveel nieuwe banen
als er oude komen te verval
len), dat betekent nog niet dat
men maar zo van de ene baan
in de andere kan overstappen.
Juist de beroepen waarvoor
een stuk scholing op het ge
bied van techniek of manage
ment wordt vereist, kunnen
tot de groeiberoepen worden
gerekend. En in die hoek ko
Van scholing
van mensen
die op uitvoe
rend niveau
met compu
ters en beeld
schermen wer
ken. komt
meestal niet
veel terecht.
Een cursusje
om het toet
senbord te le
ren bedienen
wordt vol
doende ge
acht.
men vrouwen niet veel voor
zo blijkt uit de arbeidskrach
tentelling van het Centraal
Bureau voor de Statistiek. Nog
geen half procent van de be
leidsbepalende functies wordt
bekleed door een vrouw.
Hoe vreemd het ook moge
klinken, een dergelijke ont
wikkeling wordt ook nog in de
hand gewerkt door de propa
ganda die nu wordt gemaakt:
iedereen zijn eigen personal
computer op het bureau. Dat
lijkt een stuk decentralisatie,
maar in feite is het centralisa
tie: al die ..eigen" computers
worden gekoppeld tot één
groot netwerk. De gespeciali
seerde deskundigen bepalen
de omvang en invulling van
het netwerk, de uiteindelijke
gebruikers kunnen er nauwe
lijks enige invloed op uitoefe
nen.
«5*j I'ersonal Computer RAI
yeer veel leveranciers
'ware (de apparaten)
are (de programma-
•oepen, dat hun pro-
gebruikersvriendelijk
r is dat zo? Het ligt er
in wat men onder
jkheid verstaat,
iychologie wordt een
tnmerken aan het be-
>nd verbonden: ge-
■mte, beleefdheid, be-
ulpvaardigheid, op
en vertrouwen. En
begrippen die zich
algemeen maar moei-
verenigen met het
dscherm van de com-
n aangezien het nu
technologen en niet
ikers zijn die uitma-
gebruikersvriendelijk
aar voorlopig weinig
komen,
puters en de beeld-
i rukken ondanks
beholpenheid steeds
p. Daarvan getuigt
imputer RAI. Tal van
n tonen hun nieuw-
Fükten met een steeds
toepassingsgebied. In
a ffleinere apparatuur kan
!i®f~Jieer worden wegge-
7;;mEen voorbeeld daar-
u iif Seiko RC-1000 pols-
"a" T. Het is een kwarts-
opt nyat iaat zien- hoe laat
kraak welke datum we le-
je ook nog wekt.
wat (jvendien beschikt het
'nbver een geheugen dat
prijaioeg is om tachtig af-
en andere notities in
Die kunnen per
stuk twee regels van twaalf te
kens lang zijn en worden inge
voerd via een computer. Op
het moment dat er volgens de
agenda iets moet gebeuren,
weerklinkt ~een alarmsignaal
en verschijnt in het venster de
boodschap. Op deze manier
kunnen twaalf bestanden wor
den opgebouwd, zodat bijvoor
beeld ook een adreslijst of
prijslijsten bij de hand zijn. De
prijs voor dit wondere stukje
techniek, inclusief de benodig
de programmatuur, is nog
geen zeshonderd gulden.
NCR komt met een Europese
primeur, de NCR PC 4i die de
programma's van de personal
computer van IBM kan ver
werken. Deze computer be
schikt over een fiks geheugen
en omdat disk-drive en beeld
scherm in één kast zijn wegge
werkt, zijn er geen verwarren
de verbindingssnoertjes. Sie
mens, de partner van Philips
in het Mega-project (het ont
werpen en produktierijp ma
ken van een chip met een ex
treem groot geheugen) intro
duceert de fraaiogende perso
nal computer PCD en de ink-
jetprinter PT 90. Bij dit sy
steem worden straaltjes inkt
op het papier gespoten, zodat
niet alleen een haarscherpe af
druk wordt verkregen maar
ook nog een hoge mate van
geruisloosheid wordt bereikt.
Triumph-Adler brengt met
haar micro-computersysteem
50 een aanvulling op de Al-
phatronic-lijn. Volgens de fa
brikant is dit apparaat verwis
selbaar met de PC van IBM en
werkt het twee tot drie keer
sneller.
Multifunctioneel
Applfe, die samen met dealers
veel standruimte in beslag
neemt, presenteert het nieuwe
programmapakket Jazz van
Lotus. Een multifunctioneel
pakket voor de Macintosch,
het paradepaardje van Apple,
waarbij tekstverwerking, elek
tronisch rekenen, bestandsbe
heer, grafieken en datacom
municatie worden gecombi
neerd. De gebruikersvriende
lijkheid wordt nog verhoogd
door de toepassing van de
muis, zodat het toetsenbord
nauwelijks behoeft'te worden
aangeraakt.
Elektronisch betalen-afreke-
nen komt steeds meer in de
belangstelling te staan. Nix-
dorf toont een aantal toepas
singsmogelijkheden en natuur
lijk ook de „gewone" lijn per
sonal computers.
Formulieren
Rediform komt met een servi
ce die vooral voor kleinere be
drijven van belang kan zijn. In
samenwerking met een aantal
softwarehuizen zijn standaard-
computerformulieren ontwor
pen. Die kunnen niet alleen in
kleine hoeveelheden worden
afgenomen, ze kunnen ook
nog per doos (250 tot 800 for
mulieren) apart worden inge
drukt met bedrijfsgegevens.
De formulieren worden ver
kocht via de kantoorvakhan
del.
Voor Commodore-gebruikers
heeft de gebruikersgroep PET
Benelux Exchange heel wat te
bieden, uiteenlopend van een
voudige programma's tot een
ombouwset voor de disk-drive
die dit trage apparaat vier
keer zo snel maakt.
Ook Philips stort zich op de
Personal Computer RAI in het
MSX geweld. MSX staat voor
Microsoft Extended BASIC,
een door de Amerikaanse soft
ware-specialist Microsoft ont
wikkelde programmeertaal.
Die taal is inmiddels door 24
fabrikanten aanvaard als stan
daard. Dat betekent dat pro
gramma's, computers en rand
apparatuur van al die merken
door elkaar kunnen worden
gebruikt en het geheel toch
werkt. Dit in schrille tegen
stelling tot wat aan het begin
van dit jaar nog normaal was:
de ene computer paste beslist
niet bij apparatuur of pro
grammatuur van een ander
merk.
Vooral vanuit Japan is het
werken met een standaard be
vorderd. In dat land is inmid
dels al bijna de helft van de
huiscomputers nu gebaseerd
op dat MSX-systeem. Philips
verwacht die ontwikkeling
ook in Nederland en na dat al
eerder in België, Duitsland,
Frankrijk en Italië te hebben
gedaan komt het Eindhovense
bedrijf nu ook in Nederland
met MSX-computers. Eigenlijk
bestaan er drie, maar de aller
eenvoudigste uitvoering is niet
bestemd voor de Nederlandse
markt. Overigens zijn er daar
van al aardig wat verkocht in
Nederland, dankzij handelaren
die ze met dozen tegelijk uit
België hebben gehaald.
De twee typen die in ons land
aan de man zullen worden ge
bracht verschillen nogal wat
van elkaar. VG 8010 heeft een
werkgeheugen van 32 Kb, een
losse voedingseenheid en geen
aparte aansluiting voor een
printer. De bruto adviesprijs
van dit apparaat is gesteld op
849,-. De VG 8020 is twee
honderd gulden duurder, maar
biedt veel meer extra dan dat
prijsverschil doet vermoeden.
Al was het alleen maar dat het
toetsenbord veel fijner is. Bij
de goedkopere is dat ook echt
goedkoper. Het werkgeheugen
van de 8020 is 64 Kb, er zit
geen los voedingskastje aan
maar alleen een snoertje met
een stekker, terwijl er ook nog
een aparte aansluitmogelijk-
heid is voor een printer. Prin
ters in twee uitvoeringen be
horen ook tot het pakket van
Philips, evenals een speciale
datarecorder.
Zo langzamerhand komt de
MSX-molen op gang. Software
komt in ruimere mate voor
handen, waarbij vooral de in
spanningen van Aackosoft op
vallen. Dit jonge Nederlandse
softwarehuis krijgt een inter
nationale reputatie en heeft
zich inmiddels ook in de Vere
nigde Staten gepresenteerd.
Bladen
Maar ook op andere manieren
krijgt de huiscomputeraar
voor zijn MSX ondersteuning.
Er liggen al twee bladen in de
winkel. De „oudste" daarvan
is MSX-Info van uitgever-
De MSX-familie van Philips.
hoofdredacteur Luc Sala die
ook zorgt voor Commodore-
Info. Een populair blad, dat af
en toe de schijn geeft wat
haastig in elkaar te zijn gesto
ken. Ook de listings van de
programma's, die men zelf kan
intikken in de computer, heb
ben daaronder te lijden. Overi
gens probeert Sala steeds voor
aan te blijven. Zo zorgt hij er
voor dat op 25 mei de eerste
MSX-computer gebruikersdag
in de Jaarbeurs wordt gehou
den. Hobbyisten, leveranciers
en clubs kunnen elkaar daar
ontmoeten en handelen en rui
len.
Een paar weken jonger is
MSX Computer Magazine van
de Amsterdamse uitgever MBI
Publications bv. Hoofdredac
teur Ronald Blankenstein
heeft er een keurig blad van
gemaakt met heldere en dui
delijke tests en listings. In het
eerste nummer ook besprekin
gen van serieuze software en
spellen en een aantal listings.
Dit blad kondigde ook de
komst van Philips op de MSX-
markt aan, maar de voorspel
ling dat het om de modellen
VG8000 en VG8010 zou gaan
zat er net naast
Zeer actief is ook de kleine
uitgeverij Stark-Texel. In hoog
tempo heeft men een aantal
zeer overzichtelijke boeken
over MSX geproduceerd,
waarin uitvoerig wordt uitge
legd hoe het best om te gaan
met MSX-Basic. Heldere boek
werkjes, die inmiddels door
een aantal importeurs zo op
prijs worden gesteld dat ze bij
de computer worden geleverd
als Nederlandse handleiding
Een niet overbodige luxe. Vrij
wel alle computers komen uit
Japan met als gevolg dat de
handleiding in het Engels is
opgesteld. Dat is niet voor ie
dereen even makkelijk te vol
gen. Bij Stark is ook een
demo-cassette uitgebracht, die
precies uitlegt hoe het MSX-
BASIC werkt. In samenspel
van gebruiker en computer
wordt zo uitgelegd hoe te pro
grammeren en als het bandje
serieus is doorgewerkt, be
schikt men over een redelijke
hoeveelheid basiskennis.
Uitbreiding
Alle MSX-computers zijn
voorzien van een zogenaamd
slot, een gleuf in de bovenkant
van de computer. In die gleuf
kunnen insteekmodules met
een programma, geheugenuit
breiding of aansluiting voor
een randapparaat worden ge
stoken. Een gleuf is de mini
mumstandaard en lang niet
alle fabrikanten leveren hun
computer met twee sloten. Dat
betekent, dat men al snel in de
problemen kan komen: het is
niet mogelijk het geheugen uit
te breiden en ook nog een
randapparaat aan te sluiten.
Terwijl die combinatie soms
wel noodzakelijk is. AVT Elec
tronics uit Den Haag introdu
ceert op de Personal Computer
RAI de oplossing: de expan
sion cartridge case. een losse
uitbreiding met acht sloten die
gelijktijdig kunnen worden ge
bruikt.
van beeldschermen
Ier het algemeen toe-
jj geachte niveau. Van-
er geen aanleiding
fie mensen die aan die
jennen werken tegen
Jng ervan te bescher-
Jel verdienen andere
die van invloed zijn
tezondheid meer aan-
S conclusie komt een
edewerkers van TNO
in opdracht van het
e van sociale zaken
gelegenheid, verricht
ek. De onderzoekers
Eagenoeg alle beschik-
onale en internatio-
)ratuur (ook de meest
iuit Japan en Zweden)
ïrd. Daarnaast wordt
'raat 1»n praktijkonderzoek
lein 44 °P tweehonderd
ikken. De bevindingen
t vooronderzoek zijn
tgd in het boekwerkje
^^Jheid en welbevinden
IH werken met beeld
schermen", dat voor f 15,- bij
het ministerie verkrijgbaar is.
Beeldschermen produceren
niet alleen straling, maar ook
geluid. Voor een deel is die af
komstig van de bijbehorende
apparatuur, zoals het zoemen
van de ventilator en van de
disk-drive en het geratel van
de toetsen. Dat geluid ligt alle
maal onder het niveau waarbij
gehoorbeschadiging zou kun
nen ontstaan. Het scherm kan
echter ook nog zorgen voor
een zeer hoge pieptoon, af
komstig van het systeem dat
het beeld aftast. Vaak zeer ir
ritant. Omdat het technisch
prima mogelijk is de appara
tuur zonder die pieperij te la
ten werken, zou volgens de
onderzoekers de norm voor dit
ultrageluid op „onhoorbaar"
kunnen worden gesteld.
Weinig beweging
Werken achter een beeld
scherm betekent allerlei han
delingen op één plek in dezelf
de houding verrichten. Daar
om verdient het aanbeveling
de werkplek zo in te richten
dat geregeld een andere li
chaamshouding kan worden
aangenomen. Beeldscherm,
toetsenbord en meubilair die
nen naar behoefte te kunnen
worden ingesteld. Dat, zo zeg
gen de onderzoekers, is echter
nog geen garantie dat ze ook
juist worden gebruikt. „De in
stelbaarheid van onderdelen
van het meubilair zou zo een
duidig moeten zijn dat het ge
bruik van een uitvoerige
handleiding overbodig is". In
de praktijk blijkt het vaak niet
zo te zijn.
„Onvoldoende aanpassing van
de machine-eigenschappen
van de mens geeft problemen
in de communicatie tussen
mens en computer. Deze kun
nen, behalve tot vertragingen
en fouten in de taakuitvoe
ring, tot psychische spannin
gen bij de gebruiker leiden".
Het is in de eerste plaats de
programmatuur die bepaalt
hoe die communicatie ver
loopt. Het programma moet
dus van goede kwaliteit zijn.
„In plaats van de mens te be
schouwen als een zwakke
schakel in het automatise
ringsproces, zal men de com
puter steeds meer kunnen la
ten functioneren als een com
fortabel en krachtig werktuig
dat ten volle door de gebrui
ker kan worden beheerst en
benut".
Spanningen
Uit de internationale litera
tuur komt naar voren, dat bij
invoering van beeldschermen
over het algemeen meer aan
dacht wordt geschonken aan
de apparatuur dan aan de
mensen die ermee moeten
werken. Dat kan onaangena
me gevolgen hebben, zoals
spanning door over- of onder
belasting en ontevredenheid.
Daarvan is weer invloed op de
gezondheid en het welbevin
den te verwachten. Volgens de
onderzoekers is het dan ook
van groot belang dat er bij
keuzen die worden gemaakt
(ten aanzien van de appara
tuur, programmatuur, samen
voegen van functies en derge
lijke) zeer zorgvuldig te werk
wordt gegaan. Vooral in de
functies die liggen op het ge
bied van tekst- en gegevensbe
werking komen zogenaamde
„arme" functies voor. De ver
eisten voor het werk liggen
dan onder de kwalificatie die
de werknemer heeft te bieden.
Verder onderzoek zou kunnen
worden benut om preventief
te werk te gaan bij het vorm
en meer inhoud geven aan die
arbeidsplaatsen.
Over de afwisseling van werk
en rusttijden bestaat geen een
duidig oordeel. Dat het om
zeer intensief werk gaat waar
bij een hoge concentratie
wordt vereist, daarover is men
het wel eens. Een aantal korte
pauzes per werkdag is aan te
bevelen, waarbij de voorkeur
van arbeidsdeskundigen uit
gaat naar informele pauzes,
die door de werknemer zelf
kunnen worden bepaald. Als
er prestatienormen bestaan of
het systeem dat wie klaar is
met zijn werk naar huis mag,
kan het echter gemakkelijk
voorkomen dat men te weinig
pauzes neemt. Als iedereen op
zijn eigen tijd een pauze neemt
is sociaal contact ook moeilijk
Ook in Nederland blijken er
nog geen vaste regelingen te
bestaan buiten afspraken in
een aantal cao's.
Deeltijd
Er zijn aanbevelingen die zeg
gen dat iemand niet langer
dan een halve dag achter een
beeldscherm mag werken. De
FNV bevestigde onlangs de in
druk die ook bij de onderzoe
kers leeft: het management
probeert soms mogelijke pro
blemen bij langdurig intensief
beeldschermwerk te voorko
men door dit werk in deeltijd
te laten doen Dit kan uiter
aard niet worden beschouwd
als een bevordering van de
emancipatie, maar valt meer
in de categorie van de nood
een deugd maken.
Het gebruik van informatie
technologie maakt een voort
durende controle op fouten en
prestaties mogelijk De gege
vens kunnen zelfs automatisch
in een personeelsinformatie
systeem worden opgenomen,
eventueel in combinatie met
videocamera's. Alleen al door
de theoretische mogelijkheid
kunnen spanningen ontstaan;
duidelijke regels dienen daar
om aan iedereen bekend te
zijn.
Uit onderzoeken in binnen- en
buitenland blijkt, dat het aan
tal oogvermoeidheidsklachten
bij beeldschermwerkers tot an
derhalf keer zo groot kan zijn
als bij vergelijkbare krachten.
Die klachten houden ook ver
band met de inrichting van de
werkplek, waarbij hinderlijke
reflecties in het scherm kun
nen optreden of een te grote
helderheid. Deze omstandighe
den dienen te worden verbe
terd; de maatregelen beperken
tot een maximum beeld
scherm tijd per dag zou niet
meer dan een noodoplossing
zijn. Oogonderzoek van beeld
schermwerkers (veel klachten
zijn terug te voeren tot het
dragen van een niet juiste bril
of het ten onrechte niet dra
gen van een bril) is noodzake
lijk.
Naast alle lichamelijke proble
men bestaan er bij mensen die
aan beeldschermen werken
ook nogal wat klachten over
de inhoud van de functie.
Vooral veel uren eenvoudig
werk doen per dag schept on
tevredenheid en vergroot ook
de kansen op lichamelijke
klachten. Dit pleit voor een
benadering waarin het niet al
leen de technologie of de pro
duktiviteit is die bepalend
wordt geacht voor de kantoor
organisatie. maar ook moet de
personeelsfunctionaris worden
ingeschakeld
