Ongestructureerde tijd
en ruimte in romandebuut
„Zeg niet
dat je pas
dertien bent'!
Fotoboek r
over slangei
bevat weini;
informatie
V oortreffeli jke
Poolse dochter
DE
KEER
„Op naar 1990
genadeloos Nederlandse
samenleving door
BOEKEN
SPOORLOOS" VAN FLEUR BOURGONJE
QeidóaOowiant
VRIJDAG 15 FEBRUARI 1985 PAGINA
an<
pnd;
in. I
-rlop
Het romandebuut van de
schrijfster Fleur Bourgonje.
„Spoorloos", maakt de indruk
dat we hier met een auteur te
doen hebben, die heel wat wil
en die nog veel tekort komt op
het gebied van technische
vaardigheden om dat allemaal
tot een goed einde te brengen.
In deze korte roman, is de le
zer getuige van een lange,
veelomvattende reis. die een
Nederlandse vrouw maakt,
naar werelden ver van hel
dorpje in de Gelderse vallei,
waar zij haar jeugd heeft door
gebracht. Hanna zal in Zuida-
merikaanse landen met vele
mensen in kontakt komen en
zich door deze ervaringen
langzamerhand deel voelen
worden van het grote drama
dat daar plaatsvindt.
„Spoorloos" is het verslag van
een reis, zonder dat die reis
feitelijk wordt beschreven
Van het vertrek van Hanna
wordt verteld, later zijn mo
menten uit die reis aan de
orde en aan het slot zien we
Hanna op het vliegveld van
Barbados welbewust haar
vliegtuig, dat haar weer naar
Nederland zou terugbrengen,
missen. Ze blijft dan met haar
Fleur Bourgonje
dochtertje waar ze meent dat
ze thuishoort.
Het is kennelijk de bedoeling
van Fleur Bourgonje geweest
de lezer in dit boekje te con
fronteren met vele drama's
van mensen uit vele landen.
Het zijn voornamelijk vrou
wen, van wie je een stukje van
het leven hoort. Hanna ont
moet op allerlei plekken men
sen, die haar over hun leven
gaan vertellen. Een vrouw in
een gevangenis begint zomaar
te praten over zichzelf, later
vertelt een andere vrouw over
haar verschrikkelijke leven
als hoer in een walgelijk bor
deel. Vaak weet je niet hoe de
relatie met hoofdpersoon Han
na is, staan de verhalen en tra
gedies geheel op zichzelf en
lijkt er slechts een, thematische
band met de andere verhalen
en episodes. De vertelster ver
moeit zichzelf en de lezer niet
met aanduidingen over de tijd,
of de tjdstippen, waarop Han
na in haar leven wat mee
maakt, terwijl ze van de ande
re kant heel precies is in het
lokaliseren van gebeurtenis
sen, waarbij ze de namen van
de straten in Caracas zelfs ver
meldt. Dat levert weinig op:
„Spoorloos" lijkt heel bewust
een totale desoriëntatie van
ruimte en tijd tot stand te wil
len brengen. Er is nauwelijks
een structuur.
Al zijn er enkele verschrikke
lijke en sfeervol geschreven
episodes in het boekje, als ge
heel ontbreekt er nogal wat.
Zo wordt Hanna nergens een
werkelijk mens: als een vage
schim komt de lezer haar bij
tijd en wijlen in het verhaal
tegen, zonder dat ze een echt
leven gaat leiden. De diverse
episodes, waar andere mensen
steeds centraal staan, lijkt een
verzameling schetsen of aan
zetten tot verhalen en impres
sies, van zeer uiteenlopende
kwaliteit, die door een soort
verhaaltruc (die de naam
„Hanna" heeft gekregen) bij
een gebracht zijn in een ge
heel, dat als „roman" betiteld
werd.
Het fragmentarische en onge
structureerde karakter van
deze roman is een grote te
kortkoming. Je gaat denken
dat Fleur Bourgonje misschien
wel allerlei mogelijkheden
heeft al schrijfster (een aantal
aansprekende bladzijden be
wijst dat), maar dat ze nog
lang niet toe is aan een roman.
Moeten mensen met eventuele
capaciteiten dan ten offer val
len aan de mode van de dag,
waardoor uitgevers debuut na
debuut (en dan liefst van
vrouwelijke auteurs) de boek
handel injagen?
JAN VERSTAPPEN
Fleur Bourgonje: „Spoor
loos". Uitgeverij Meulen-
hoff. Prijs 22,50.
Hele volksstammen krijgen de
bibberaties wanneer ze in een
dierentuin of in een natuur
film een slang zien. Er zijn
zelfs lieden, die al huiveren
wanneer ze alleen maar aan
zo'n geschubte gladjanus den
ken. De angst voor slangen zit
er bij de mensen zo'n beetje in
gebakken.
Het onlangs verschenen boek
„De mysterieuze wereld van
de slangen" van Fred Kundert
is bedoeld als een poging de
slang een beetje te rehabilite
ren.
Het boek maakt vooral één
ding heel duidelijk: hoe mooi
slangen zijn. De 196 kleurenfo
to's in het boek tonen de slang
in een breed scala van de
meest schitterende verschij
ningsvormen, waarbij de
schoonheid de „engheid" naar
de achtergrond dringt.
Het boek maakt ook duidelijk,
dat de slang zijn griezel-image
eigenlijk aan een klein percen
tage slechterikken te danken
heeft. Er bestaan 2.700 ver
schillende soorten slangen en
daarvan is slechts een zesde
deel giftig. En van die giftige
heerschappen is nog maar de
helft voor de mens gevaarlijk.
Dit boek - een vertaling van
de Oorspronkelijk Zwitserse
(Duitstalige) uitgave is voor
dierenliefhebbers bijzonder in
teressant. Het is een prachtig
kijkboek, maar het had méér
kunnen zijn, vooral qua tekst.
Het boek bevat het voor
woord niet meegerekend
slechts vijfenhalve pagina's in
formatieve tekst en voorts bij
elke foto een opsomming van
de naam (Nederlands en we
tenschappelijk), de lengte en
grootte, de soort voedsel, de
biotoop en de verspreidingsge
bieden van de afgebeelde
soort. Een tamelijk sumiere
aanpak, zeker wanneer men
de pretentieuze titel van het
boek en de prijs in aanmer
king neemt. Over de anatomie,
de voortplanting, de plaats van
de slang in het dierenrijk en
de evolutie wordt maar bar
weinig verteld. Ongeveer de
helft van de tekst gaat over-
...de gevaarlijke en giftige
slangen. Vreemd voor een
boek, dat beoogt de slang een
beetje te rehabiliteren. Overi
gens: in dat licht bezien is de
titel van het boek ook niet ge
weldig gekozen. Die draagt
aan de mythevorming eerder
(ling
i. zo
leelc
ipo!
■zoel
bij dan dat er afbreuk !r
wordt gedaan. Wat er niT~~"
mysterieus aan de wereld 1
de slangen is wordt in
boek ook niet erg duidef
Ook het ontbreken van ®re
hoofdstukje) over het hoiook
van slangen kan als een njgai
co worden aangemerkt. j
mers: steeds meer mensen ji
geïnteresseerd in het hoir
van exotische diersoorten'ee^
in een boek, dat recliStr»
maakt voor zo'n dierstge
moet die soort ook tegen jm
vaak verkeerd uitpakkéj a
vorm van dierenliefde W0^OTT
gewaarschuwd.
„De mysterieuze wereld "e
de slangen" is geen boek
mensen die uitgebreid oveiar
slang willen worden geïr^r
meerd. De nadruk van Ler
boek ligt op het visuele Vj
Het is een kijkboek, dat ae
fraaie getuigenis is van de I1 6'
tasie en kunstzinnigheid 1 c
de natuur als vormgever, zii
LEO HEtye^
Fred Kundert:„De my Q
rieuze wereld van de s
gen",170 bladzijden; gefUK
den. Uitgeverij Van Ho:LO
ma Warendorf. Pig,
49,50. »n
laa
De Londense schrijver Leon
Garfield toonde eerder zijn
vakmanschap aan, in boeken
voor jongeren en in romans
die uitgever Leopold hardnek
kig jeugdromans blijft noe
men. Titels als „Smith en „De
tuin der vreugde" horen op de
boekenplank van volwassenen
thuis en op die van oudere jon-
f;eren, met een zéér opmerke-
ijk gevoel voor literatuur; in
die volgorde. Dit geldt zeker
voor Garfields laatste werk
„De Poolse dochter", een voor
treffelijke roman, waarin de
auteur alle totdusver verza
melde vakmanschap heeft ge
goten. Garfjeld heeft ook, als
f;een ander, begrepen hoe be-
angrijk een boeiend begin kan
zijn voor een roman van enige
lengte. En wie houdt van Gar
fields duistere tragiek, komt
bij de inleiding van de Poolse
dochter volledig aan zijn trek
ken. De inleiding smeult nog.
Het gekerm van een verjaagde
en vermoorde bevolking van
een platgebrand Pools dorp
klinkt nog na en uit die ver
koolde resten trekt Garfield
de bestanddelen van een op
vallend ingewikkeld relaas
waarin de ene leugen de vol-
gende bedekt, tot er een leuge
nachtige waarheid is ontstaan.
Aan die verminkte waarheid
of onwaarheid, wie zal het
zeggen, laat Garfield karakters
werken, stuk voor stuk men
sen die de schrijver ontwikkelt
tot persoonlijkheden van di
verse pluimage. De Poolse
dochter is niet alleen razend-
knap gecomponeerd, ook het
verhaal zelf zit als gegoten en
moeite met persoonsbeschrij
vingen heeft Garfield nooit
gehad. Hij ziet zelfs kans om
van nature saaie karakters
boeiend te maken en dat zegt
in dubbel opzicht veel.
Uit de inleiding mag dit ver
klapt worden: man mét ketel
tje, pannetje en kroes treft in
het verlaten Poolse dorpje een
van honger en dorst jamme
rende baby aan en een viool.
De viool wordt later belangrijk
genoeg - het knappe van Gar
field, om details dóór te laten
werken tot essenties - en van
groot vakmanschap getuigt
ook het feit, dat die baby ook
als twaalfjarige aan het dren
zende baby-karakter maar
weinig heeft verloren. Conse
quent is Garfield tot het uiter
ste. En hoe.
Hoewel de hele roman van
bladzijde tot bladzijde blijft
boeien, soms door ijzige span
ning, soms door milde ironie
die de schrijver tot in de pun
tjes beheerst, het slot is tevens
hoogtepunt. Daar komen alle
valse eindjes bijeen, wordt de
grootste leugen tot waarheid
verheven, krijgt de lezer het
verlossende antwoord op elke
vraag die Garfield heeft opge
worpen.
In de laatste scènes schuift
Garfield voor een ogenblik
zijn ironie terzijde. De tijd van
bedrog en spot is ten einde, het
is afgelopen met alle flauwe
grapjes. Maar Garfield heeft zo
zijn eigen manier van klaar
heid scheppen in duister en
bedrog; het slot van deze Pool
se dochter is op hoog niveau
ontroerend en dat zonder het
lichtste spoortje van vals senti
ment. Dat is het razendknappe
van Garfield, Brits tot en met
en dan van literair verbluffen
de kwaliteit. Akkoord, de op
lichtende sloeber die op zijn
manier carrière maakte, maar
denkt terug te moeten naar
keteltje, pannetje en kroes,
had toch al onze sympathie.
Garfield ziet kans die sympa
thie te versterken en fraaier
nog: zélfs de dictatoriale Pool
se dochter wordt sympathiek,
ook al is ze er geen grammetje
vriendelijker op geworden,
naar het schijnt. Heel knap.
En uitstekend is ook de verta
ling van Tine Leiker, die Gar
fields idioom goed aanvoelt.
FRITS BROMBERG
Leon Garfield: De Poolse
dochter. Uitgeverij Leopold.
Prijs ƒ24,50.
(ADVERTENTIE)
BOEKHANDEL
LEIDEN - LEIDERDORP
OEGSTGEEST KATWIJK
VOORSCHOTEN
baar. óf vla oma TERMINAL te
bestellen en dan binnen drie do
gen verkrijgbaar.
NIKKI
EN SANNE
Groeten uit Groenland en
groeten uit India en uit vele
andere landen waar beide
kinderen in hun fantasie
even op bezoek zijn. De Ja
panse illustratrice S.Ichika-
wa maakte er fleurige teke
ningen bij en H.Laurey de
tekst voor kinderen tot on
geveer zes jaar.
Satoml Ichikawa: „Nikki
cn Sanne reizen de wereld
rond" Uitgeverij Gottmcr.
Prijs ƒ18,50.
AMSTERDAM Het zijn
de trends, die in de ko
mende jaren het aan
schijn van Nederland
drastisch zullen verande
ren. De samenleving, die
generaties lang veran
kerd was aan de haven
hoofden van gevestigde
waarden, is op drift ge
raakt en tolt nu stuurloos
naar alle kanten. Het ge
zin, dat tot voor kort de
traditionele hoeksteen
van ons volk was, verliest
terrein aan nieuwe vor
men van leven en overle
ven. Massificatie is een
spookbeeld geworden,
dat bestreden wordt met
de wapens van zelfont
plooiing en zelfverwezen
lijking. Individuen knok
ken om het hardst voor
hun eigen hachje, hun ei
gen territorium, hun ei
gen nestgeur. Welgestel-
den zijn niet langer hoe
ders van hun sappelende
broeders, maar trekken
zich met hun buit haastig
terug achter de muren
van hun zelfverzonnen
getto.
Dat daardoor de kloof tussen
arm en rijk steeds wijder en
dieper wordt, is hun zorg niet.
Ieder voor zich en de regering
voor ons allen, is de Ster-spot
waarmee Nederland nu wordt
gebombardeerd. Maar de
overheid heeft het Florence-
Nightingale-uniform allang
uitgetrokken en probeert uit
alle macht van zijn ooit over
eengekomen verplichtingen
weg te zwemmen. De bank
schroef wordt aangedraaid,
subsidies uitgeperst, uitkerin
gen bevroren. De race naar
1990 is een kwestie van tijd en
geld geworden. De toekomst
staat op springen.
Stortvloed
Welke consequenties heeft
deze stortvloed van verande
ringen voor Nederland in pet
to? Op die hamvraag probe
ren Ron van Kralingen en
Paul Lakatos een antwoord te
geven in hun bij Elsevier uit
gegeven boek „Naar 1990",
waarin zij, kijkend in het nog
resterende koffiedik van de
twintigste eeuw. orde op cha
otische zaken stellen. Beiden
bezetten een directiezetel in
het reclamebureau TBWA,
dat in nauwelijks vijf jaar zijn
omzet zag groeien van nul tot
35 miljoen gulden. Omwille
van de klandizie van hun
achterban, die naar aanlei
ding van hun marktverken
ningen produceert, bijstuurt
en afremt, hebben ze tussen
tijds het koortsverloop van
Nederland in cijfers en grafie
ken gevangen.
Recessie
Van Kralingen en Lakatos
komen tot een conclusie, die
haaks staat op een uitspraak
van de Amerikaanse econoom
Elvin Topfler, die zeker
meent te weten, dat de huidi
ge recessie alles te maken
heeft met de verzadiging van
de markt. Zijn vonnis luidt
dan ook: producenten kunnen
hun produkten niet langer af
zetten.
Het antwoord, dat per keren
de post van het diepgravende
vaderlandse duo is gekomen,
veegt met die onheilspellende
boodschap de vloer aan: de
behoefte van de consument is
nog steeds eindeloos en gren-
Trends
teisteren
toekomst
Ron van Kralingen
(links) en Paul
Lakatos: koffiedik
kijken in het restant
van de twintigste
eeuw.
zeloos. De economische
schoen wringt alleen, omdat
de industrieën er niet in ge
slaagd zijn datgene te produ
ceren, wat de consument wil.
Zij worstelen nu met grote
aanpassingsproblemen, omdat
zij de wensen van een veran
derende samenleving niet tij
dig hebben ingewisseld. Ge
nadeloos worden zij nu getac
keld door de trends, die el
kaar in steeds hoger tempo
opvolgen.
Varianten
Een voorbeeld: tot nog toe zat
een meubelfabrikant op flu
weel, als hij bankstellen
maakte in vijf verschillende
soorten en maten. Nu moet hij
met ten minste twintig varia
ties present zijn om zijn omzet
veilig te stellen. De markt
waar hij zich altijd op gericht
heeft, is immers allang geen
eenheid meer. De consument
is ongrijpbaar geworden,
heeft zijn privé-wensen,
waarmee hii zich van anderen
wil onderscheiden.
Het logisch gevolg van deze
ontwikkelingen is, dat het
firoduktie-apparaat, dat geo-
ied werd door efficiency, niet
langer in staat is goederen te
leveren tegen de prijs, die de
consument er voor wil beta
len. Met de rug tegen de muur
moeten industrieën wel nood
gedwongen de redlijn grijpen,
die technologen aanreiken.
Bindende voorwaarde daarbij
is, dat de robot geaccepteerd
wordt als spelbepaler voor de
te volgen strategie.
Orakel
Wie het papieren orakel van
de twee Amsterdamse smaak
makers raadpleegt, verneemt
ook, dat het geboortecijfer ge
stadig blijft dalen. De groep
van nul tot veertien jaar
slankt daardoor in de komen
de jaren af met 150.000, de
groep van 15 tot 24 jaar met
300.000. Het aantal ongehuw-
den neemt toe met 300.000 en
het aantal weduwen, weduw
naars en mensen, die geschei
den zijn, met ruim 250.000.
Van de zes miljoen huishou
dens, die in 1990 de Neder
landse bevolking vormen (nu
14,6 miljoen, dan 15 miljoen)
zal 60 procent bestaan uit een-
en tweepersoons huishoudens
(is nu reeds 53 procent). Die
versnippering heeft een ex
plosief groeiende individuali
sering van onze maatschappij
tot logisch gevolg.
Zeepbel
„Er is momenteel een enorme
denivellering aan de gang",
stellen Van Kralingen en La
katos vast, „alle nobele pogin
gen die Den Uyl indertijd
heeft ondernomen om de di
verse groepen in onze samen
leving door een rigoureuze ni
vellering van de salarissen
dichter bij elkaar te brengen,
zijn als zeepbellen uit elkaar
gespat".
Aan de ene kant formeert
zich nu duidelijk een groep,
die zich een leven van redelij
ke luxe kan permitteren: dat
zijn de tweeverdieners en be
jaarden met een goed pensi
oen. Met name de ouderen (2
miljoen in 1990) zullen straks
een macht vertegenwoordigen
waar producenten terdege re
kening mee moeten houden.
De „jonge senioren" van 50
tot 60 jaar hebben -resoluut het
voortouw overgenomen van
de tieners en twens, die in de
afgelopen jaren de grootste
koopkracht hadden. De recla
me benadert deze groep dan
ook niet langer met alarme
rende verhalen over rimpels,
zwaarlijvigheid, ziekten en
cholestorol, maar prijst hen
vanwege hun rijpheid, kennis,
ervaring en verantwoorde
manier van genieten, in de
richting van hun graf.
Aan de andere kant van het
krachtenveld staan straks de
nieuwe armen: een miljoen
werklozen, van wie 600.000
jongeren, en 800.000 arbeids
ongeschikten. Daarbij dient te
worden aangetekend, dat hun
armoede een relatief begrip is.
Zij dragen geen lompen en
verhongeren niet. Maar veel
speelruimte voor een echt ple
zierig leven wordt hun door
Staat en medemensen in goe
de doen toch niet geboden.
En dan te bedenken, dat het
boek van Van Kralingen en
Lakatos volgens hun zeggen
slechts het topje van een ijs
berg zichtbaar neeft gemaakt.
Als dat inderdaad zo is, moet
gevreesd worden, dat Neder
land in een eindeloos voort
durende poolnacht op weg is
naar het jaar 2000.
LEO THURING
HERINNERINGEN VAN JOODS MEISJE
DAT AUSCHWITZ OVERLEEFDE 1
n
k
Dat de verschrikkingen tijdens
de Tweede Wereldoorlog, de
nietsontziende nazi-vervolgin
gen en de systematische ver
nietiging van joden en zigeu
ners in concentratiekampen,
onherstelbare wonden heeft
veroorzaakt bij de overleven
den is een hard maar alge
meen gegeven. Velen kunnen
nog steeds niet over hun trau
matische ervaringen praten en
in feite is voor hen de holo
caust nog altijd niet voorbij.
Anderen slaagden er pas na ja
ren in en dan nog meestal
na langdurig aandringen van
familie of vrienden om hun
gebroken gevoelens en diepge
wortelde angsten te uiten.
Hierdoor konden zij enige af
stand nemen van de onder
vonden folteringen en verne
deringen, maar vergeten kun
nen ook deze mensen de nazi-
hel uiteraard nooit.
Tot deze laatste groepering be
hoort Livia Elli Bitton Jack
son. Toen de SS in het voor
jaar van 1944 Boedapest bin
nenviel, werd zij al gauw ge
confronteerd met Hitiers op
lossing voor het .jodenpro
bleem". Elli was toen nog een
kind dat opgroeide in Somoija,
een landelijk Hongaars stadje
aan de voet van de Karpaten.
Zij en haar familieledën wor
den al spoedig na de inval
door de nazi's weggevoerd. De
ervaringen van haar lijdens
weg langs concentratie-werk
kampen heeft zij na veertig
jaar neergelegd in haar boek
„Zeg niet dat je pas dertien
bent".
Het is een aangrijpend relaas,
waarin zij de lezer meeneemt
naar één van de meest tragi
sche dieptepunten in de ge
schiedenis van mensen: de
waanzinnige uitroeiing van
„niet-ariërs". Als een van de
weinigen slaagde Elli erin om
met haar moeder Auschwitz
en Dachau te overleven.
Mengele
De titel van het boek is ont
leend aan een opmerking van
Mengele, de beruchte kam
parts in Auschwitz die er zijn
„hobby" van had gemaakt de
meest wrede medische experi
menten op mensen toe te pas
sen. Als Elli, haar moeder en
vele andere opgepakte joden
bij de ingang van het vernieti
gingskamp Auschwitz staan,
selecteert Mengele hen. Zij die
links van hem moeten passe
ren, gaan meteen door naar de
gaskamer. De groep rechts van
Mengele mag voorlopig nog
blijven leven en ondergaat de
meest barbaarse behandelin
gen en vernederingen.
Elli's moeder wordt ingedeeld
bij de rechtergroep. Aan Elli
vraagt Mengele hoe oud zij is,
terwijl hij een van haar prach
tige goudkleurige lange vlech
ten vasthoudt. Met haar der
tien lentes was zij nog maar
een kind en joodse kinderen
werden zonder meer naar de
/olg
gaskamers gestuurd. In he^
val van Elli maakte Men^ f-
echter een uitzondering; ,y02
gaat met je moeder mee. mj,le
denk erom. zeg niet dat je| gj
dertien bent". jen;
Waarom Elli moest liegen <jjj j,
haar leeftijd, wordt in haaijr c
laas echter niet duidelijk. L^g
enige dat zij over dit opme^^
lijke gebeuren vertelt, l^a
wij enkele pagina's verd^ze
als zij schrijft: „Wij hebber,we
intocht in Auschwitz o]gje|
leefd. Zonder het te w^a(
hebben wij de selectie van^,
god Dr. Mengele overleefd,, q
lange, knappe, psychotis'„ p
monster met zijn vriende^en
stem, die mij zachtjes «L-g
mijn „gouden haar" stret,. c
en mij zei dat ik zijn eigen^ aa
macht een andere lee[e n
moest opgeven om mijn lej v
te redden". ats,
De vraag blijft daarom or, 3
antwoord of ook Elli die^r
voor Mengeles „wetenschap^
lijke" doeleinden. Een in<fr
tie hiertoe zou de volgejzer
passage uit het boek kui^erj
zijn, die betrekking heeft.n
de erbarmelijke levensomsUg
digheden in een werkkamRter
de Poolse stad Krakow, vljie
Elli en haar moeder na en(inj
weken Auschwitz w^„e
heengebracht. *rrr]
„Drie weken zijn verstre.
en ik word niet ongesteld. C
de andere vrouwen niet.
verbazing beseffen wij da|pe
menstruatie in de kampen -,
blijft. De eerste week na d..
aankomst waren er veel v£
wen ongesteld...Toen isr
menstruatie ineens uitgef
ven. Er zit bromide in L&r
voedsel, zeggen vrouwen
hier al veel langer verblijf
Bromide maakt vrouwen
moedelijk onvruchtbaar.
Duitsers experimenteren i v
massale sterilisatie".
De angst bij deze vrouwen^
prooi te zijn gevallen aar f
zichtelijke medische extf,a«j
menten is uiteraard gr
Maar in haar heldere VCfLi
maakt Elli nergens melL
van speciale medische om
zoeken, die er op zouden j*V
zen dat Mengele haar „gese
teerd" heeft voor „medisc^n
perimenten".
In dit verband dient nog
opgemerkt te worden. °s
„Zeg niet dat pas dertien b^j
een vertaling is. Het boek^
in 1980 in New York is g<J(je
bliceerd, heeft als oorsprof
lijke titel: „Elli. Cominj
Age in the Holocaust". De;
tel dekt de inhoud van
boek beter, omdat Elli in
in hartverscheurende pa;
beschrijft hoe zij als kind ifj1*
nazi-kampen een belangiL
fase in haar jeugd heeft oj
geslagen en door de
wreed optredende nazi's
jonge leeftijd een „volwa:
vrouw is geworden.
RICK KERSC® j
Livia E. Bitton Jackt^
„Zeg niet dat je pas deijL,
bent" Uitgeverij SijthoffL
/Amsterdam. Prijs ƒ24.51
ersl
