„Als herder moetje
de hele kudde zien"
„Als
het
God
behaagt"
ZATERDAG DECEMBER 1984
\^>lgend jaar komt paus Johannes Paulus II naar Nederland. Van
Rome isdat anderhalf uur vliegen. Een reis van niksdus voor degrote
reiziger. Alitalia, de Italiaanse luchtvaartmaatschappij en als
zodanig de „official carrier" van het Vaticaan, heeft uitgerekend
hoeveel kilometers de paus buiten Italië heeft afgelegd. Sinds 22
oktober 1978, de dag waarop hij zijn functie als „bruggenbouwer"
aanvaardde: 215.242 kilometers 146.242 km met Alitalia en 69.000
km met de maatschappij van zijn gastland).
De lotgevallen van een pauselijke handelsreiziger
seurs waren verdeeld, maar
de paus zette door en kuste
in Canterbury Robert Runcie,
aartsbisschop van de angli
caanse kerk, een van de be
langrijkste afscheidingsbewe
gingen die Rome heeft ge
kend. Om te voorkomen dat
het katholieke en emotionele
Argentinië het bezoek aan
,,de vijand" verkeerd zou uit
leggen, vertrok de paus na
terugkeer in Rome hals over
kop weer naar Buenos Aires.
De paus sprak er lang en in
dringend met de (katholieke)
Argentijnse dictator Gualtieri.
maar de vrede kwam er niet
door dichterbij. Zelden moet
een paus zo geconfronteerd
zijn met de betrekkelijkheid
van zijn invloed op het we
reldpolitieke toneel. De aard
se macht van Gualtieri bleek
overigens ook maar betrek
kelijk. Want korte tijd later
verdween hij achter de tra
lies, als (oorlogs)misdadiger.
In augustus bracht de paus
een staatsbezoek aan San
Marino, in Midden-ltalië. San
Marino is 120 keer groter dan
het Vaticaan, en heeft 20
keer meer inwoners. Maar
brengt het nooit verder dan
folklore en de postzegelveilin
gen. De paus werkte het
staatje dan ook op één zon
dagochtend af, tussen de
hoogmis en het Angelus. La
ter dat jaar moest het Vati
caan zowaar improviseren bij
de planning van een pauselij
ke reis. „Spanje" was al lang
van tevoren besproken, en
wel voor de tweede helft van
oktober. Democratie en inge
laste verkiezingen doorkruis
ten die plannen. Het bezoek
vond nu begin november
plaats. ,,De paus werd in
Spanje toegejuicht door mil
joenen mensen", schreef de
Osservatore Romano. Maar
en dit stond er niet bij
dat waren dan wel dezelfde mensen die een
week ervoor tegen de aanbeveling van de
bisschoppen in het land een socialistische
regering hadden geschonken
1983 was een zeer druk jaar voor de vliegen
de herder. Was er bij het publiek een zekere
onverschilligheid ingetreden met betrekking
tot al dat pauselijke gereis, de „bedevaart"
naar Centraal-Amerika, in maart, mocht weer
voor de nodige opwinding en aandacht zor
gen. Het zou zijn moeilijkste en gevaarlijkste
reis worden, zo schreven enige commentato
ren die op de hoogte waren. In de bananen-
en koffierepublieken werd de paus (en ook dit
was een primeur) enkele keren door zijn gast
heren beledigd, althans voor het hoofd gesto
ten: in Guatemala, Nicaragua en El Salvador.
In Managua werd hij overschreeuwd. In Salva
dor kon hij zich niet aan de uitgestrekte hand
onttrekken van de vermoedelijke moordenaar
van aartsbisschop Romero. En in Guatemala
moest hij zich de attenties laten aanleunen
van een dictator die enkele dagen daarvoor
een aantal „terroristen" had laten ombren
gen, ondanks Vaticaanse gebeden.
Een thuiswedstrijd mocht de paus twee maan
den later spelen, in Polen, dat hij voor de
tweede keer bezocht. Het bleek het Vaticaan
erg veel moeite te kosten in de „overvolle"
pauselijke agenda een plekje te vinden voor
de gevallen maar nog immer populaire volks
held Walesa. De ontmoeting vond uiteindelijk
toch nog plaats, „buiten het officiële pro
gramma", op de laatste dag. Maria Hemel
vaart vierde de paus in Lourdes, een „restje"
van het reisprogramma dat hij vanwege de
aanslag had moeten laten staan. In septem
ber herdacht hij in Wenen het feit dat het
Westen („onder Poolse leiding") driehonderd
jaar daarvoor het Avondland had kunnen red
den van de islam.
Na Oostenrijk blijft de paus geheel tegen zijn
gewoonte in acht maanden thuis. Begin 1984
gaat hij pas weer op reis. nu naar het Verre
Oosten, naar Zuid-Korea, papoea Nieuw-Gui-
nea, de Solomon Eilanden en Thailand, lan
den waar de katholieke kerk slechts een min
derheid aangaat, maar wel een minderheid
die groeit, zo verzekerde het Vaticaan. De reis
was een groot spektakelstuk, schreven de
kranten, en dat kwam door de bizarre folklore
waaraan het deftige Vaticaanse reisgezel
schap zich in die landen moest onderwerpen
In Nieuw-Guinea kreeg de paus een echt lui-
paardvel om zijn schouders, en moest hij zich
een pijl en boog aangorden. De ex-acteur
speelde het spel mee. met tact en ervaring.
Het zeer christelijke Zwitserland daarna vorm
de met Zuidoost-Azië een schril contrast.
Maar het is niet met zekerheid te zeggen waar
de paus zich nog het meest op zijn gemak
voelde. De paus noemde Zwitserland een
„dikwijls onverschillige, door materialisme be
koorde, soms atheïstische wereld", maar
kreeg daarvoor ook enige „vrijmoedige" op
merkingen terug. Op 9 september vertrok de
paus naar Canada, waar hij elf dagen zou blij
ven Een Italiaanse krant schreef dat „Cana
da" een generale repetitie was voor „Neder
land", omdat beide landen geestelijk identiek
Paus Paulus VI was de eerste paus die de Ita
liaanse landsgrenzen overschreed, en daar
voor koos hij het Heilige Land of Palestina
(niet Israël, want dat bestaat voor het Vati
caan niet), zes maanden na zijn verkiezing al,
in januari 1964. In de veertien jaar die daarop
volgden maakte hij nog acht buitenlandse rei
zen: naar India (1964), New York (1965), Fati-
ma en Istanboel (1967), Colombia (1968), Ge-
nève en Oeganda (1969), en naar de Filippij
nen (1970) waar hij op een haar na werd ver
moord. De laatste jaren van zijn „ambtsperio
de" was paus Paulus fysiek niet meer bij
machte zich over grote afstanden te verplaat
sen. Hij stierf uiteindelijk nog in Castelgandol-
fo, op 30 km van het Vaticaan, in augustus
1978.
De opvolger van Paulus VI, Johannes Paulus
I, heeft de kans niet gehad om veel van de
wereld(kerk) te zien. Hij overleed een maand
na zijn benoeming. Had hij wat meer tijd tot
zijn beschikking gehad, dan is het nog niet ze-
ker dat hij veel
zou hebben ge
reisd. „Papa Lu-
ciani" was daar
voor gewoon het
type niet. Hij
voelde zich het
meest op zijn
gemak in de
schaduw van zijn
en klokketo-
ren, zoals men in
Italië zegt. Hij
bracht het nog
niet eens tot
V*
fo
Karol Woityla of
paus Johannes
Paulus II is daar
entegen altijd al
een wereldbur
ger geweest. De
kardinalen moe
ten dat geweten
hebben toen ze
hem na de dood
van Albino Luci-
ani in of op de
stoel van Petrus
lieten plaatsne
men. Als bis
schop en kardi
naal had Woityla
al het een en an
der van de wereld gezien, gedreven door
nieuwsgierigheid, door zijn behoefte zich over
dingen te verbazen. De huidige paus is een
echte filosoof, en in de filosofie, zo verklaarde
hij op een van zijn laatste reizen (in èèn van
de Romeinse parochies), is het noodzakelijk je
te confronteren met de grenzen van je kennis,
dingen te zien waarvan je nog geen kennis
hebt.
Deze filosofische drang naar het onbekende
koppelt paus Johannes Paulus II aan het be
sef van de noden van de kerk op dit ogenblik.
Van al dat gereis steekt de reiziger zelf veel
op, zijn gastheren ook. De „kudde" die zich
over de hele aardbol heeft verspreid kan het
eenvoudig niet meer stellen zonder de bezoe
kende leider, zonder de herder die zich voor
zijn volgelingen „tastbaar" maakt, die van tijd
tot tijd zelf fysiek aanwezig is en zich infor
meert over de plaatselijke problemen. De gro
te massa's van Madrid, Sao Paolo, Kinsjasa
of Manilla willen een leider die ze kunnen zien.
kunnen toejuichen en eventueel aanraken.
Paus Johannes Paulus II wil overal aanwezig
zijn, zo niet in lichaam dan toch in geest. Zel
den heeft een paus zo'n dicht net van bis
schoppen („het leger van Woityla") over de
wereldkerk uitgespannen als hij. Zelden is er
door bisschoppen en kardinalen zo hevig tus
sen Rome en de „provincie" gereisd als de
laatste jaren. Daarbij blijft paus Woityla over
tuigd van het belang van zijn persoonlijke in
spectiereizen. „Ik ben herder van alle gelovi
gen", zei hij onlangs, „en als herder moet je
de hele kudde zien. Ik ga overal waar de kerk
is". De huidige paus wordt dan ook de pastor
of herder van de planeetparochie genoemd.
Verschuiving
Het is geen toeval dat de reislust van de op
volger van Petrus samenvalt met een ver
schuiving van de machtsverhoudingen binnen
de wereldkerk. Italië en Europa houden op als
spil te fungeren van de katholieke kerk, van
de „Rooms"-katholieke kerk. Over goed vijf
tig jaar zit de paus in Rome een kerk te be
sturen waar zijn directe geografische omge
ving nauwelijks nog voor te vinden is. De kerk
is nu al bezig haar zwaartepunt te verleggen
naar de Nieuwe Wereld. Wat dat voor conse
quenties voor „Rome" zal hebben, in de toe
komst, daar heeft niemand enig duidelijk idee
van, ook het Vaticaan niet. Voorlopig zit er
niets anders op dan dat de Curie en de paus
de bereidheid aan de dag leggen veelvuldig
op en neer te reizen tussen de graven van de
apostelen en de goedgevulde graanschuren
van de jonge kerk in Brazilië en daaromtrent
Op dit moment (begin december) heeft de
paus 24 reizen gemaakt buiten Italië. 45 bin
nen Italië maar buiten Rome, en tientallen
binnen Rome waarvan hij per slot van reke
ning ook bisschop is. Gemiddeld reist hij vijf
keer per jaar buiten Italië. In 1979, zijn eerste
volle jaar als paus. bezocht hij Puebla in
Mexico, waar hij de Latijnsamerikaanse bis
schoppen maande slechts het evangelie te
hanteren bij de aanpak van de sociale proble
men. De paus bezocht zijn vaderland Polen,
een nostalgische bedevaart, Ierland en de VS.
Hier werd hij voor het eerst in het openbaar
uitgedaagd vrouwen toe te laten tot alle be
dieningen van de katholieke kerk. In novem
ber '79 ging hij naar Turkije. De paus werd er
killer en onverschilliger ontvangen (door het
publiek) dan ooit het geval was geweest en
zou zijn.
In mei 1980 snelde hij in hoog tempo door zes
Afrikaanse landen: Zaïre, Kongo, Kenia, Gha
na, Opper-Volta en Ivoorkust, landen waar de
kerk „klopt van jong leven en geestdriftige
dynamiek". Een combinatie van inheemse
cultuur en rooms evangelie mocht volgens de
paus, maar met mate. Diezelfde maand be
zocht hij Frankrijk, „de oudste dochter van de
kerk", maar toen ook de natste, want deze
pelgrimstocht verregende goeddeels. In de
eerste week van juli ging hij naar Brazilië,
voorwaar de dochter die de kerk het meeste
kroost schenkt (110 miljoen zielen). De paus
bleef er, als dank, dan ook langer (12 dagen)
dan ooit. Later dat jaar was het de beurt aan
West-Duitsland. Critici noemden deze reis
„een overheidsspektakel van DM 20 miljoen",
maar de paus werkte dit kostbare programma
onverstoorbaar af. Hij bleek ook niet te ver
storen toen zijn kerk in het openbaar scherp
werd bekritiseerd door de onderhand legen
darische Barbara Engl, in München.
1981 was een rampjaar voor de paus. Door
de zware verwondingen die hij bij de aanslag
op het St.-Pietersplein opliep (in mei) en door
de zeer lange herstelperiode (tot oktober)
moest hij drie, vier buitenlandse reizen laten
schieten. Daarvoor, in februari, had hij nog
een reis gemaakt naar de Filippijnen („in het
voetspoor van Paulus VI") en naar Japan
(„naar de gedenktekens van de eerste slacht
offers van een kernoorlog"). Maar na de aan
slag kwam van reizen niets meer. De paus
moest eerst weer op krachten komen.
Pas in februari '82 was het weer zover: de
paus trok Afrika in. Hij deed onder meer Ni
geria, Benin en Gabon aan. „Het is me bij
deze gelegenheid niet mogelijk andere uitno
digingen te aanvaarden", verklaarde hij kort
voor zijn vertrek. „Ik verontschuldig me ten
aanzien van al diegenen die zo vriendelijk wa
ren die uitnodigingen aan mij te richten. Dat
zal voor een andere keer zijn, als het God be
haagt". Het zag er inderdaad naar uit dat elk
land de paus, hersteld van de aanslag, op vi
site wilde hebben. Iedere bisschop, iedere
kardinaal, in het Vaticaan „op rapportage",
bracht een uitnodiging voor de paus mee.
Maar de paus moest schiften, want die aan
slag had hem geconfronteerd met de tijdelijk
heid en de beperkingen van zijn lichamelijke
vermogens. Op 13 mei 1982 dankte hij Maria
in Fatima „mij uit het gevaar te hebben ge
red". Overigens werd op die Portugese reis
een tweede aanslag op zijn leven gepleegd,
en verijdeld.
Eind mei 1982 stond Groot-Brittannië op de
agenda. Maar tussen Britten en Argentijnen
brak een oorlog uit om de Falkland-eilanden.
Kon de paus toen nog wel gaan? Zijn advi-
Kritiek
Iemand die zoals de paus veel reist, moet zijn
zaakjes thuis wel goed geregeld hebben In
het Vaticaan is dat vaak niet het geval In het
begin lokte Johannes Paulus II met zijn uitste-
digheid nogal wat kritiek uit. bij staf en Curie
Het Vaticaan is organisatorisch zo opge
bouwd dat als de paus van huis is, er geen
belangrijke beslissing genomen kan worden
Het raderwerk van het kerkelijk bestuur komt
dan tot stilstand. Onder druk van zijn omge
ving heeft de paus begin dit jaar zijn staatsse
cretaris Casaroli gepromoveerd tot een soort
vice-paus. maar slechts met betrekking tot de
bestuurlijke kant van het Vaticaan. Kardinaal
Casaroli mag sindsdien een circulaire mèèr
uitvaardigen, of een handtekening mèèr zet
ten. maar de echte problemen zijn niet opge
lost.
Een ander probleem dat de paus met zijn ge
reis veroorzaakt (ook al is dat van latere zorg)
is dat hij zodoende een zware hypotheek legt
op zijn opvolgers. Na 69 dienstreizen in bir-
nen- en buitenland is de kudde gewend ge
raakt aan een zichtbare herder Een honkvas
te figuur, opgesloten achter de Vaticaanse
wallen, zou in Manilla en Rio niet meer geac
cepteerd worden. Paus Jan Paul II is fysiek te
gen de ontberingen van de moderne bede
vaarten opgewassen. Jet-lags. klimaafswisse-
lingen, slopende programma's: hij blijkt die
allemaal nog aan te kunnen Maar normaal
worden pausen niet geselecteerd op hun fy
sieke weerstand en uithoudingsvermogen. De
huidige paus is een „beer" van een vent, en
dat kan van de meeste papabili en pretenden
ten naar zijn opvolging niet bepaald gezegd
worden
Maar voorlopig heeft de werelJ nog te maken
met de onvermoeibare Karol Woityla. de
„apostolische handelsreizerde „vliegende
herder", de „bisschop van de wereld" en hoe
ze hem allemaal niet genoemd hebben De
Benelux, waar hij dus volgend jaar op bezoek
gaat. moet in elk geval \oor hem een peule-
schil geacht worden Overigens, terwijl de
voorbereidingen in Nederland al als koorts
achtig mogen worden aangeduid, weet het
Vaticaan officieel nog van niets Informaties
over de pauselijke re's naar Holland zijn hier
dan ook niet te krijgen De paus reist zoveel,
zo krijg je dan te horen. En voordat het mei
"85 is. moeten er nog belangrijkere reizen
worden uitgevoerd (onder meer naar Zuid-
Amerika, de zoveelste) De paus moet trou
wens eerst nog bekend maken dat hi| (..Als
God het behaagt") in Nederland en Belgie op
bezoek gaat. en dit soort onthullingen is nooit
eerder dan enkele weken voor de daad te ver
wachten. Tot zover staat er wat het Vaticaan
betreft nog niets vast...
CEES MANDERS
Volgend jaar „doet" de
paus enkele nog niet be
zochte landen in Zuid-
Amerika, de Benelux,
Zuidelijk Afrika en wel
licht Joegoslavië. En dan
wordt het moeilijk op de
wereldkaart „christelijke"
landen te vinden waar deze „vliegende her
der" nog niet is geweest. Australië en Nieuw-
-Zeeland blijven dan nog over, maar die zitten
in de planning voor 1986. De paus wordt on
dertussen net als alle andere stervelingen wel
een dagje ouder (tijdens zijn bezoek aan Bel
gië wordt hij 65), en het kan niet anders zijn
of zijn reisvaardigheid zal daardoor moeten
lijden. Hoe hij de laatste jaren het hoge tempo
heeft kunnen volhouden, legt hij zelf uit: „Je
moet er niet te veel aan denken. Gewoon
doen".
Slopend ritme
Enkele (Duitse) journalisten hadden tijdens de
laatste reis van de paus naar het Caribische
gebied een zeker onbehagen bij de beman
ning van het vliegtuig waargenomen. De paus
en zijn reislust zouden de Alitalia-werknemers
tot arbeidstijden nopen, waarin hun cao niet
voorzag, zouden een zekere „paus-stress"
veroorzaken. Een woordvoerder van Alitalia
begrijpt niet hoe dergelijke berichten de we
reld in komen. „Onze mensen hebben nooit
geklaagd. Ze zijn juist maar al te vereerd als
ze voor de paus mogen vliegen. Ze weten dat
het hard werken is op die vluchten. Maar dat
wordt goedgemaakt door die enkele minuten
waarin ze de paus van dichtbij mogen erva
ren, en soms door de paar woorden die ze
met hem mogen wisselen. Elke keer weer
blijkt dat voor de leden van de bemanning
een bijzondere gebeurtenis te zijn".
Op zijn reizen legt de paus niet alleen aan het
vliegtuigpersoneel een slopend arbeidsritme
op. Ook aan zijn eigen staf en niet te vergeten
aan de vertegenwoordigers van pers, radio en
tv, die hem op de voet volgen. Na een reis
van gemiddelde duur en afstand komen ze al
lemaal op het vliegveld Fiumicino bij Rome
stuk voor stuk bekaf het vliegtuig uitrollen.
Maar hoe vermoeiend deze pausreizen ook
zijn, voor de journalisten die mee willen moet
er telkens een wachtlijst worden aangelegd.
Dit is niet zo verwonderlijk, want juist op deze
door en door geprogrammeerde excursies
blijken aan de paus enige woorden te kunnen
worden ontlokt die niet cloor zijn tekstschrij
vers zijn voorgebakken.
Dat gaat zo. Enkele uren voor de landing op
de thuisbasis Fiumicino komt de paus zijn
speciale kabine uit, vóór in het vliegtuig.
Voorafgegaan door voorlichters en veilig
heidsmensen schrijdf hij de afdeling in waar
de pers een plaats heeft gevonden. Tussen de
journalisten breekt haast handgemeen uit om
de gunstigste positie ten opzichte van de
paus. De Vaticaanse voorlichter (tot voor kort
pater Panciroli) wijst de gelukkige journalist
aan die de paus een vraagje mag stellen. Een
citaat, hoe en wat dan ook, uit de mond van
de plaatsvervanger van Christus op aarde is
ook voor het gros van de media (r.-k. of niet)
nog de meest begeerde trofee die van een
pausreis kan worden thuisgebracht. De paus
laat zich nooit door die haag van microfoons
en blocnotes meeslepen, en beperkt zich al
tijd tot niemendalletjes en vaagheden waar
mee iedereen is blij te maken.
Dat het Vaticaan al die journalisten (meer dan
honderd) „opcommandeert" om aan hen te
verdienen, zoals wel eens wordt beweerd, kan
Alitalia zelf ontzenuwen: „Het is niet zo dat
het Vaticaan een toestel voor een pausreis
chartert. Wij stellen een special flight in en het
Vaticaan koopt daarvan een aantal plaatsen.
De afspraak is ook dat het Vaticaan de jour
nalisten selecteert die mee mogen. Deze jour
nalisten moeten dan hun ticket bij onze agen
ten kopen. Dat zijn inderdaad altijd eerste
klastickets. Maar dat komt door de speciale
vlucht". Overigens, hoe korter de-vlucht naar
huis, hoe groter de kans dat de paus in het
geheel niet uit zijn schuilplaats voor in het
vliegtuig komt om zijn traditionele „perscon
ferentie" te geven.
Paus Johannes Paulus II reist en trekt alsof hij
en zijn voorgangers nooit iets anders gedaan
hebben. Toch is de traditie van de „wande
lende paus" nog niet zo heel oud. Paus Jo
hannes XXIII begon ermee in 1959. Maar hij
zocht de bestemmingen van zijn reizen nog
dicht bij huis, eerst in het bisdom Rome zelf.
Later waagde hij zich ook daarbuiten. Als eer
ste paus van de nieuwe tijd trok hij diep het
land (Italië) in. Hoogtepunt van de reizen van
Johannes XXIII was een bezoek aan Assisi,
„dat hem geestelijk voorbereidde op het con
cilie", zo schreef men later in zijn necrologie.
Paus Paulus VI
zijn: vijftig procent
protestant, vijftig
procent rooms-ka-
tholiek, met katholie
ken verdeeld in voor-
uitstrevenden en be
houdenden. Straks
wordt het dus inte
ressant de Canadese toespraken van de paus
te vergelijken met de Nederlandse. Voor de
500e verjaardag van de komst van het evan
gelie in de Amerika's tenslotte verplaatste de
paus zich in oktober naar het eiland Hispanio-
la, in de Caribische Zee. Daar werd destijds
„de eerste mis opgedragen, het eerste kruis
opgericht, en het eerste Ave Maria gezon
gen", maar niet door de „Indianen"
De Italiaanse reizen van de paus hebben een
weinig spectaculair karakter (behalve dan die
naar maffia-country Sicilië, eind 1982), maar
worden toch door de Italianen als uiterst nut
tig ervaren. De paus kent Italië nu van binnen
en van buiten, en nieuwe reizen staan op het
programma. Af en toe klinkt in de Italiaanse
pers enig chagrijn door vanwege het feit dat
de paus zich bij deze inlandse reizen altijd
laat opwachten en begeleiden door dezelfde
exclusieve club van lokale notabelen en digni
tarissen. terwijl het „volk" genoegen moet ne
men met enkele glimpen vanachter de brede
rug van de veiligheidsdienst, op honderden
meters afstand. Op deze Italiaanse reizen ont
breekt het spontane element, het onvoorbe
reide contact, met de gewone gelovigen van
Calabrië, Milaan en Bari. „Zelfs om de com
munie van de paus te kunnen ontvangen moet
je aanbevelingen hebben", schreef de Messa-
gero van Rome, uit Calabrië. eerder dit jaar
Wie het kleine niet eert is het grote niet
weerd. De grote reiziger Jan Paul II eert ook
de allerkleinste reizen, die in zijn eigen Ro
meinse diocees. De paus neemt deze bis
schoppelijke verplichtingen zelfs heel serieus.
Als hij in Rome is, brengt hij praktisch elke
zondagmiddag een bezoek aan een Romeinse
parochie. Zondagmiddag iets op touw zetten
is moeilijk in Italië, want dan is het grootste
deel van het volk ofwel lijfelijk, ofwel in ge
dachten in het voetbalstadion. Toch trekt de
paus in de parochies redelijke menigten. Hij
heeft er tenminste nog niet over geklaagd.
In de parochies gaat de paus zo te werk als in
Brazilië of Thailand: hij draagt een mis op
voor alle parochianen, en ontmoet vervolgens
de verschillende groepen, artiesten, vakbon
den, religieuzen, jongeren, zieken, de sport
enzovoort. En voor elk gezelschap heeft hij
een speciaal woord over. Dat zijn dan de eni
ge gelegenheden waarbij men de paus voor
de vuist weg kan horen spreken Het zijn na
tuurlijk nooit grote of onfeilbare uitspraken,
maar des te meer door zijn gehoor gewaar
deerd omdat ze zo persoonlijk en doelgericht
zijn. Rome bezit ruim 300 parochies en de
paus heeft er al zo'n veertig afgewerkt Hij is
vastbesloten door te gaan. tot het (bittere)
eind.
PAGINA 9
