ofFANTAST?
Johannes Wardenie
bejubeld en verguisd
als uitvinder van
brandstofloze motor
Boek over
mysterie,
dat 50jaar
geleden
wereldnieuws
was
Aspirine
tegen
hartinfarct
en beroerte
DEN HAAG „Financieel heeft
Johannes zich altijd goed kunnen
redden. Dat is natuurlijk merk
waardig. Al op jonge leeftijd had
hij een auto. Dat was uniek voor
die tijd. Ik was een leeftijdgenoot
van hem en mocht wel eens een
eindje met hem rijden. Nooit zal ik
vergeten, dat ik met hem in Steen-
wijk aan het rondrijden was en Jo
hannes plotseling tegen me zei: „Ik
heb geen geld meer bij me, dus rij
den we even langs de bank". Ik
keek hem ongelovig aan, want het
was acht uur in de avond en de
banken waren dicht. Johannes
stopte niettemin voor een bank,
belde aan en na enkele woorden
met de directeur te hebben gewis
seld, stiefelde hij naar boven. Ik
kon mijn ogen niet geloven, dat hij
het tóch maar voor elkaar had ge
kregen met geld terug te ke
ren
Woorden, opgetekend uit de mond
van de nu zeventigjarige Jochum
Muurling, zoon van wijlen wethou
der Muurling van Weststelling
werf, die zo'n vreemde rol in de af
faire-Wardenier heeft gespeeld.
Het citaat staat afgedrukt in het
boek „Het mysterie Wardenier",
waarin meer vreemde feiten zijn
geregistreerd. Wardenier, ooit beju
beld en later verguisd als uitvinder
van de brandstofloze motor. Was
hij een genie of een fantast? In elk
geval wist hij de al genoemde wet
houder én de toenmalige burge
meester, mr. E. N. W. Maas, van
Weststellingwerf te overtuigen van
zijn opzienbarende uitvinding, die
betere tijden zou gaan inluiden.
Wie was dan wel die eenvoudige
jongen uit de buurtschap Witte
Paarden, destijds gelegen in de (in
middels opgeheven) gemeente
Steenwijkerwold? Had hij werke
lijk iets ontdekt, waardoor de drijf
kracht van een motor een simpel
gegeven was geworden? In elk ge
val geloofden de lokale autoriteiten
in hem en burgemeester Maas ver
leende hem zowaar een wapenver
gunning om hem bescherming te
geven.
Dit alles speelde zich af in de tur
bulente eerste november-week van
1934, nu een halve eeuw geleden.
Vijftig jaar na dato zijn er nog
steeds vraagtekens en wordt in me
nig huiskamer nog vaak gerept
over Johannes, die op een bepaald
moment op voorstel van diezelfde
burgemeester Maas wordt opgeno
men in een psychiatrische inrich
ting in Groningen om daaruit, om
dat hij niets mankeerde, na enkele
dagen weer ontslagen te worden.
Inmiddels was de motor verdwe
nen en volgde de ene geheimzin
nigheid de andere snel op. Dat
wordt (nog eens) duidelijk bij het
lezen van „Het mysterie Warde
nier", dat meer is dan het opsom
men van al bekende feiten. De
schrijvers zijn, al uitpluizend, ver
der gegaan en hebben ook de rela
tie gelegd naar de huidige tijd,
waarin nog recent de plannen voor
de produktie van een Stirling-mo
tor in de pers zijn verschenen. Is er
dan toch een relatie Wardenier-
Philips geweest?
Wardenier zelf daarover, in een
van zijn laatste interviews (vlak
voor zijn dood in 1960): „In een
auto van Philips ben ik naar de kli
niek in Groningen gebracht (in
1934). Dank zij Philips ben ik ook
bevrijd uit het Duitse concentratie
kamp". (Dat was tijdens de oorlog).
Tegenover bekenden (o.a. zijn boe
zemvriend Bouke Brink, bij wie hij
zijn laatste levensjaren vertoefde)
gaf Wardenier ook meer dan eens
toe een relatie met Philips te heb
ben gehad. Was hier een fantast
aan het woord?
Het antwoord op die vraag wordt
in het boek niet gegeven, maar op
zijn minst kan, voorzichtig, worden
vastgesteld, dat er wel degelijk van
enige relatie met het concern in
Eindhoven sprake moet zijn ge
weest.
Opzienbarend
Meest opzienbarend is toch wel het
feit, dat de eenvoudige en finan-
komen met een zekere Piet Bosma
uit Noordwolde, die op eigen houtje
al jarenlang op zoek was naar fei
ten en gebeurtenissen rond de
Wardenier-motor. Bosma kwam er
achter, zo meldt het boek, dat de
Heerenveense carrosseriefabriek
Hainje heeft uitgetest of de motor
in een bus zou kunnen worden toe
gepast. Hij zocht contact met een
tekenaar-constructeur, die meer
dan veertig jaar in dienst is geweest
bij dit bedrijf, namelijk Albert El-
zinga in Heerenveen. Bosma: „El-
zinga heeft me verteld, dat er wel
degelijk van de een of andere op
dracht sprake was. Geruime tijd is
een deel van de fabriek afge
schermd geweest met gordijnen.
Daarachter mocht niemand komen.
De toenmalige directeur, Abe Hain
je, deed zeer geheimzinnig. Later
distantieerde hij zich van Warde
nier, die hij een oplichter noemde.
Het personeel kreeg opdracht te
zwijgen over datgene, wat er in de
fabriek was gebeurd
Welles-nietes
Bosma trok op een dag de stoute
schoenen aan en bezocht oud-dire-
ceur Abe Hainje van het gelijkna
mige Heerenveense bedrijf. „Na
lang aarzelen bij de voordeur
mocht ik naar binnen. Aanvanke
lijk bleef Hainje ontkennen ooit
iets van Wardenier te hebben ge
hoord, later noemde hij hem een
fantast, die met een zekere Nijholt
(daar was Wardenier in de jaren
dertig in de kost) wel eèns bij hem
was geweest. Hainje werd later op
de avond openhartiger en vertelde,
dat Wardenier hem inderdaad had
gevraagd een bus te bouwen met
zijn motor erin. Maar Hainje wilde
eerst de motor zien en daar is het
nimmer van gekomen, zo liet hij
mij weten".
Bosma vernam echter ook van
Hainje, dat dit bedrijf wel degelijk
een andere opdracht van Warde
nier heeft geaccepteerd, namelijk
het vervaardigen van een grote
vierkante metalen kist van 60 x 60
x 100. Hij wist niet waarvoor, maar
dat er aanvankelijk ontken
de contacten zijn geweest, is dus
wel duidelijk. Ik confronteerde
Hainje ook met het gordijn in de
fabriek. Dat zou volgens de toen
malige directeur te maken hebben
gehad met een nieuw buizensys
teem en was eigenlijk niets bijzon
ders. Volgens mij een leugen, want
dat nieuwe systeem is naar ik
later hoorde pas in 1954 toege
past. Dus daar hoefde je twintig
jaar eerder de gordijnen al niet
voor te sluiten".
Vraagtekens
Ook Bosma stuitte dus in zijn on-
te met asz te keren zijn. De resulta
ten bij het bestrijden van een be-
roèrte door afsluiting van een van
de hersenvaten zijn tot nu toe het
meest overtuigend. „De werkzaam
heid staat nu zo goed als vast",
juichte een drietal deskundigen on
langs in het Nederlands Tijdschrift
voor Geneeskunde. Merkwaardig
genoeg helpt het alleen bij mannen
en een ander middel is er niet. In
Nederland is het nu al gebruikelijk
om patiënten die met een TIA
(voorbijgaande verlamming) voor
een beroerte gewaarschuwd zijn,
een gram asz per dag te geven.
Infarct
Als wapen tegen hartinfarct is asz
veel minder overtuigend. Aanvan
kelijk leek het niet eens te helpen.
Toen later bleek dat het wel helpt,
vlogen de onderzoekers elkaar in
de haren over de waarde van het
onderzoek. Dat is min of meer bij
gelegd, maar nu wetenschap is
oorlog! heeft men weer mot over
de juiste dosis.
De stand is nu als volgt: asz wordt
ZATERDAG 10 NOVEMBER
jster
t ve
che
hf
el(
reik
>nt,
bbe
er d
[i jui
Een tekening van de but, waarin de motor van Wardenier zou worden toegepast.
Precies een halve eeuw nadat zijn
uitvinding wereldnieuws was, is er een
boek verschenen over Johannes
Wardenier. In „Het mysterie
Wardenier" wordt uitvoerig ingegaan
op de sensatie van de herfst van 1934,
toen een eenvoudige arbeiderszoon uit
Steenwijkerwold een motor had laten
draaien, die zoals de jonge uitvinder
het zelf aangaf „een omwenteling
zou brengen in de voortbeweging".
Johannes Wardenier is wekenlang
voorpaginanieuws geweest en vijftig
jaar na het gebeurde wordt nog altijd
in met name Noordwest-Overijssel en
het aangrenzende Friesland gesproken
over de motor, die zou worden
geproduceerd in een in Wolvega te
bouwen fabriekscomplex, waar
werkgelegenheid zou komen voor
dertienduizend man
Met name de vele werklozen uit die
tijd klonk de tijding als muziek in de
oren. Maar, zoals vele ouderen zich nog
zullen herinneren, is het geheel op een
debêcle uitgelopen. Wardenier werd
opgenomen in een psychiatrische
inrichting, waar hij echter als normaal
werd beschouwd door de
behandelende professor, die hem dan
ook prompt weer naar huis liet gaan.
Eigenlijk begon toen het mysterie,
want bij zijn thuiskomst bleek de
motor te zijn verdwenen. („Opgehaald
door enkele heren, die zeiden namens
Johannes te komen", vertelden zijn
ouders later). Er gebeurden méér
vreemde dingen rond de persoon van
Wardenier, die na zijn uitvinding nooit
meer heeft gewerkt en zich financieel'
toch altijd goed heeft kunnen redden.
Tot aan zijn dood toe, in 1960, die
nogal onverwacht kwam. Juist in die
tijd werkte Johannes hersteld van
een ernstige tbc-kwaal aan
rehabilitatie en maakte hij de
tekeningen voor de motor opnieuw.
Die tekeningen verdwenen even
mysterieus als zoveel andere
gebeurtenissen een geheimzinnig
karakter droegen.
Wat te denken bijvoorbeeld van de
bevrijding uit een Duits
concentratiekamp, waar Johannes zich
al met zijn dood had verzoend.
Plotseling klopten onbekende heren
op zijn celdeur met de mededeling, dat
hij bevrijd zou worden. Later Werd
duidelijk, dat Philips met die vrijlating
te maken heeft gehad. Zoals er op
meer momenten een duidelijke relatie
met dit concern voor de hand moet
hebben gelegen. Allemaal
vraagtekens, die in het boek aan de
orde komen.
De paperback van ruim 200 pagina's is
samengesteld door de journalisten Han
Wielick en Henk Ymker. In „Het
mysterie Wardenier" wordt alles nog
eens op een rijtje gezet.
cieel per se niet onafhankelijke Jo
hannes Wardenier na zijn vinding
nooit meer heeft gewerkt. Waar
van hij heeft geleefd? „Hij ging
vaak op reis met onbekende be
stemming om met geld op zak te
rug te keren", heeft boezemvriend
Brink tegenover nog in leven zijn
de Steenwijkers onthuld.
Een van hen, die zijn identiteit niet
op schrift afgedrukt wil zien („Ik
ben door de hele geschiedenis rond
Wardenier wat benauwd gewor
den") heeft Johannes ook enkele
keren persoonlijk ontmoet in diens
laatste levensjaren. „Een wijs man
was het. Als opgroeiende jongens
lagen we aan zijn lippen, wanneer
hij ging vertellen. Over Duitsland
bijvoorbeeld en ziin bevrijding uit
het kamp. Na aankomst bij Philips
in de grote hal in Eindhoven, heb
ben ze daar voor hem spontaan
staan applaudisseren. Dat heeft
Wardenier als een erkenning erva
ren".
Even verderop in het boek: „Elke
keer, wanneer hij bij Brink thuis
op de praatstoel zat, gingen de gor
dijnen dicht. Werd er in het kleine
vertrek ook zachter gesproken. Er
zat, zo heb ik het later ervaren, iets
stiekems achter. Een mysterie, zo
als alles rond de motor zoveel ge
heimzinnigheid heeft gekend. Het
heeft me altijd zeer geboeid om
naar Wardenier te luisteren
Er hebben zich volgens het boek
diverse vreemde taferelen voorge
daan rond de motor, die op tal van
Èlaatsen „uitgeprobeerd" zou zijn.
>e plaats Zwolle is in dit opzicht
enkele malen genoemd, evenals
Meppel (de Meppeler Machinefa
briek), Vaassen (De Vulcaan) en la
ter ook nog Antwerpen (Minerva)
en Amsterdam (Citroën). Feit is,
dat burgemeester mr. Maas van
Weststellingwerf eind 1934 een reis
naar Zwolle heeft gemaakt om zich
daar van de ontwikkelingen rond
de motor op de hoogte te stellen.
Hier zou volgens sommige geruch
ten, ook de toenmalige minister
president Colijn bij aanwezig zijn
geweest. Van een echte demonstra
tie is volgens de echtgenote van
burgemeester Maas nimmer sprake
geweest. Dat vertelde zij tien jaar
geleden aan verslaggevers. „Voor
mijn man was de reis naar Zwolle
een grote teleurstelling", aldus me
vrouw Maas in 1974, veertig jaar na
de uitvinding.
De schrijvers van „Het mysterie
Wardenier" zijn ook in contact ge-
bloedvaten kan voorkomen.
Hoe dat kan is men via een omweg
aan de weet gekomen. In de jaren
zeventig ontrafelde met name John
Vane van de Engelse Wellcome
Foundation de werking van da stof
prostaglandine. Dit spul komt in
ons hele lichaam voor en speelt een
belangrijke rol bij de bloedstolling.
Een bepaalde prostaglandine in de
bloedplaatjes, tromboxaan, laat het
bloed stollen. Een andere prosta
glandine met de naam prostacycli-
ne, gaat die stollingsneiging weer
tegen. Op die manier worden bloe
dingsneiging en stollingsneiging
precies in evenwicht gehouden. Is
de wand van het bloedvat door
aderverkalking aangetast, dan
overheerst het stollende prosta
glandine van de bloedplaatjes. Ge
volg: stollingsneiging en dus trom
bose. En nu de link: de aanmaak
van prostaglandine wordt geremd
door acetylsalicylzuur ofwel asz.
Bloed wordt door een aspirientje
vloeibaarder. Dat wist men natuur
lijk al veel langer, al wist men niet
waarom. In de jaren zeventig ging
men met groot enthousiasme on
derzoeken of hartinfarct of beroer
derzoek op veel vraagtekens. Zoals
tijdens de ontmoeting met een in
woner van Willemsoord, een zeke
re De Vries. „De man woonde aan
de Steenwijkerweg en hij vertelde
me naast Wardenier in het sanato
rium te hebben gelegen. Dat was in
het Noordhollandse Laren in 1947.
De Vries was aanvankelijk blij een
buurtgenoot in de ziekenzaal aan te
treffen, maar veel gezelligheid
bood hem dat niet. Wardenier
sprak gedurende de eerste maand
nog geen vijf woorden.
In het sanatorium noemde men
hem Jan de Winter, afkomstig uit
Nijmegen. Maar ingewijden hadden
meteen door dat het ging om Jo
hannes, die later wat spraakzamer
werd. Natuurlijk wilde De Vries
wel eens met Wardenier over de
motor spreken. Het gekke van het
geval was, dat Wardenier steeds
bezoek had van onbekende men
sen, die stilletjes aan zijn bed ge
kluisterd bleven zitten. De vreem-
si
De begraafplaats in Steenwijkerwold, waar Wardenier ligt begrd. Ni
Zijn graf is evenwel onvindbaar. Een zerk ontbreekt. De huidige aan
delver vertelt in het boek, dat er zelfs van een registratie van de brlubs
fenis geen sprake is geweestHet zoveelste mysterie. je d;
en d
nog nergens ingezet tegen hartin
farct, al is men tamelijk overtuigd
van de gunstige werking. Verder is
duidelijk geworden dat de dosering
stukken lager kan. John Vane, die
intussen de Nobelprijs won, toonde
dat vorige maand aan. Het stollen
de prostaglandine in de bloedplaat
jes kun je met 1 tot 25 milligram
uitschakelen zonder dat de stolling-
remmende prostaglandine in de
wand van de bloedvaten wordt
aangepakt. Tot nu toe was een dosis
van 1 gram (B 1000 milligram) ge
bruikelijk. Boven de 1,5 gram
vreest men de bijwerking van bloe
dingen in maag en darmkanaal.
Daarmee zijn we terug bij de aan
leiding van dit verhaal, de Cana
dees Cairns die zijn patiënten vier
aspirines (B 2,5 gram) per dag liet
slikken. Een telefonische rondgang
langs deskundigen maakte al gauw
duidelijk dat niemand ooit van
hem heeft gehoord. Zelfs internist
Offerhaus niet. Offerhaus is in me
disch Nederland zeer bekend door
zijn tamelijk sceptische artikelen in
het Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde en hij wordt zelden
tegengesproken. Aspirine tegen
hartinfarct heeft zijn speciale be
langstelling. „Nee, op mijn c^ hoi
ter, waarin alle literatuurgegtot h
over asz zijn opgeslagen, k<jt voi
hem niet tegen. Het is natiihng'
vreemd bericht, want de lpn<
is iuist om heel laag te doserePka-J
je hoger zit dan rem ^e ook hegevol
as n
inge
Neurologen bevelen een dcfeer
van 1 gram aan. ,zond
„Nou, daar zullen ze wel vanjale
komen. Vane heeft nu aanga"
dat het al met een duizendste^
kan. Overigens staat de w^eau
van asz bij herseninfarcten i
goed als vast".
En bij hartinfarct
„Het probleem is, dat al het 4
zoek nu verouderd is. Toen dl
den ze hoog, nu laag. Dus jeH
een heel andere verhouding I dooi
werkingen bijwerkingen. L
is of er geld te vinden
nieuw onderzoek. In Europ
geld er niet meer. Farmaceii
industrieën zijn niet geinteref
Voor onderzoek naar een c
neesmiddel van nog geen du!
dat ook nog vrij is van n
hebben ze geen belangstellini
Eerst even een misverstand oprui
men. Een eeuw geleden maakte
men voor het eerst acetylsalicyl
zuur uit wilgebast. Bayer stopte het
zuur in zijn aspirine en sindsdien
heet elke kleine pijnstiller een aspi
rientje. Acetylsalicylzuur (vanaf nu
asz) zit tegenwoordig in wel hon
derden merken aspirine, maar niet
elke aspirine bevat asz.
Goed. ASZ is een onderschat ge
neesmiddel en geen doekie voor
het bloeden als de dokter het ook
niet meer weet (al wordt het op die
wijze wel vaak gebruikt). Het zuur
bestrijdt niet alleen kleine pijn,
maar ook ontsteking en koorts. De
laatste jaren wordt het steeds dui
delijker dat het oude en spotgoed
kope asz bovendien trombose in de
delingen begonnen volgens
Vries te praten op het momen
er een gesprek met
gang leek te gaan komen mi
motor als onderwerp. Volgen
Vries moeten die bezoekers
op hun accent uit het westen
het land afkomstig zijn
Bovendien waren ze niet
deld.
Dat laatste wordt bevestigd
Jan Oosten uit Blesdijke, die
eens gelijktijdig met
Wardenier aan het
was gekluisterd. „Als
hannes het zich
ren te roken. Hij
die hij ons vol trots
zijn bezoekers behoorde de
van die tijd
Vreemde verhalen, maar
merkwaardige voorvallen zijn^'J^J
niet gesignaleerd rond de fr: ti
Johannes Wardenier? „Het
rie Wardenier" staat er h«l
Een week of wat geleden stond er
een opvallend bericht in de krant: de
Canadees dr. John Cairns gaf 555 pa
tiënten met angina pectoris dagelijks
vier aspirientjes en het sterftecijfer
door hartinfarct daalde prompt met
70%. Wat er van te denken? Na wat
gelees en gebel werden me twee din
gen duidelijk. Aspirine kan waar
schijnlijk een hartinfarct keren en
meer nog: het verlaagt ook de kans
op een beroerte. Twee: van die John
Cairns zullen we waarschijnlijk nooit
meer iets vernemen. Waarom dat zo is
daarover verderop meer.
Paalman