De
echtelijke
guerrilla
tussen
Willem
en koningin
Sophie
III
QeidóaOowuwt
Hoogst
zeldzaam
autobiografisch
document
mm*
„In zijn leven gaan
edelmoedige handelingen
gepaard met daden, zo laag
en wreed, dat het
niet te geloven is"
„Zijn
verstand is
slechts in
bepaald
opzicht
ontwikkeld
en laat
hem zonder
aanwijsbare
reden
duidelijk
in de
steek"
AMSTERDAM „Geen men
sen zijn zo hard, zo vol van
ilegatieve kritiek, als prinsen
èn prinsessen. In dit gezel
schap van vorsten is iedereen
uitsluitend met zichzelf be-
ng". Het schamperen van een
anti-monarchist Integendeel:
de ontboezeming vloeide uit
ganzeveer van koningin
Sophie, de eerste echtgenote
van onze eigen koning
Willem III.
Ook elders doopte ze haar pen in
bitterheid. „Ik was een prinses; dat
ioort mensen heeft geen recht op
;gëluk". Zelfbeklag dan Weer mis.
jLees het commentaar, dat de Britse
''koningin Victoria neerschreef bij
Kaar overlijden in 1877. „Arm kind;
ze heeft een vreselijk treurig leven
thad en het is pijnlijk te beden-
n, dat zoveel talent en schran
derheid en zo'n warm hart wegge-
•id zijn geweest aan zo'n on-
faardige echtgenoot". Mocht de
schim van Sophie nog rondwaren
door Huis Ten Bosch in Den Haag,
waar ze in afzondering leefde na
dat haar huwelijk met Willem III
verworden was tot minder dan
schijn een deprimerende v
fchijning moet dat opleveren. Geen
vrolijke gedachte voor de huidige
«woonster, koningin Beatrix.
Iet sleutelgat, waardoor hier bij de
toninklijke familie naar binnen
Vordt gegluurd, komt overigens
ioor rekening van Sophie zelf. Ze
ichreef namelijk haar memoires en
lie zijn nu, bijna 120 jaar na dato,
m de openbaarheid gebracht. Prin
ses Juliana heeft gisteren het eerste
exemplaar in ontvangst genomen.
De uitgave is wetenschappelijk be
leid door dr. C. A. Tamse van de
universiteit te Groningen. Hij
it er bij aan, dat koningin Sop-
het noteren van haar jeugdher-
ineringen beëindigde ip 1866. Ze
laakte vervolgens enkele afschrif-
bestemde onder meer
Elizabeth, barones
Het is dit exemplaar (be
iaard op het kasteel Vosbergen in
leerde) dat voor de uitgave is ge
likt. Het origineel berust bij het
iinklijk huis-archief,
it is mijn levensverhaal", begint
koningin Sophie eenvoudig. „Het
bevat geen enkele opmerkelijke ge
beurtenis of schokkende ontkno
ping. Ik vertel het alleen om mijn
vriendemduidelijk te maken, waar
naar ik streef, wat de dieptepunten
in mijn bestaan waren, op welke
weerstanden ik stuitte en welke
/reugde en verdriet mijn deel zijn
;eworden. Als zij mij, na dit le
rens verhaal gelezen te hebben, vol
nedelevén de hand drukken, zal
nij dat voldoening geven. Hun ge
legenheid zal mij de kracht schen-
n om mijn moeilijke leven voort
zetten".
{oogst zeldzaam
dus de bedoeling van de
orstin. Dr. Tamse echter beklem-
t iets anders. „Met de uitgave
dit werk is een autobiografisch
ocument ontsloten, dat in de we-
eld der vorsten, ook internationaal
ezien, hoogst zeldzaam is". Elders
aat hij zelfs verder. „Afgezien vj
et feit, dat het op zich reeds
elden voorkomt dat vorstelijke
ersonen autobiografieën van intie-
aard nalaten, is Sophies levens
verhaal ook om andere overwegin-
en een merkwaardig document,
foor de Nederlandse geschiedenis
ijn namelijk haar beschrijving v;
l/illem Ill's onevenwichtigheid
Ie erkenning van haar onmacht
i haar man in een verstandshu-
ilijk een beschermd en kalme-
end milieu te bieden, van belang,
s de verzwakking van de Neder-
indse monarchie midden vorige
^uw mede te wijten geweest aan
iet ongelukkige huwelijksleven
an Willem III en Sophie vraagt
r. Tamse zich af. Waarom kon de
lelgische monarchie tot ver in de
wintigste eeuw een grotere staats-
Undige betekenis houden dan die
de Oranjes Het antwoord dat
üj geeft, komt hierop neer: „Wij
veten dat Sophie haar man, die in-
ellectueel haar mindere was, bij
lépaalde gelegenheden kleineerde
hem in haar rusteloosheid steeds
it nieuwe plannen en initiatieven
estookte. Men mag aannemen, dat
e onredelijke uitbarstingen, die de
toning zich als staatshoofd bin-
>enskamers en in het openbaar
veroorloofde, verergerden door de
panningen die Sophie in zijn leven
tfacht. Deze spanningen in de per-
oonlijke sfeer zullen aan zijn uit-
örstingen jegens zijn ministers
'aak een extra scherp accent heb-
len gegegeven".
tog een andere conclusie trekt
tfr. Tamse. „Het lot van de Oranje-
lynastie zou anders verlopen zijn
frvanneer Sophie haar hand niet aan
pVillem III had geschonken. Ook
zoy het Oranjehuis andere lötgeval-
pi !'cn gekend hebben, wanneer de
I loan van Sophie zijn plannen om af
IA te treden, zou hebben gerealiseerd,
Pn wanneer Sophie in een officiële
echtscheiding zou hebben toege
stemd. Hoewel natuurlijk niet met
zekerheid te zeggen valt of het Ne
derlandse koningschap zich wezen
lijk anders zou hebben ontwikkeld,
wanneer Willem III slechts kort
had geregeerd, kan men dat wel
vermoeden. In het geval van die
laatste hypothese zou Nederland
bovendien een Willem IV en geen
koningin Wilhelmina hebben ge
kend". Dit laatste slaat op erfprins
Willem, die in 1840 geboren werd.
Zijn leven lang is hij het slachtoffer
geweest van de spanningen tussen
zijn ouders, waarbij hij fanatiek de
zijde van zijn moeder koos. Uit ver
bittering jegens zijn vader vestigde
hij zich in Parijs. Hij overleed er,
verzwakt door zijn stijl van leven,
in 1879 aan longontsteking. Willem
III, sinds twee jaar weduwnaar,
hertrouwde omstreeks datzelfde
tijdstip met de 20 jaar jongere prin
ses Emma van Waldeck-Pyrmont,
uit welk huwelijk in 1880 Wilhel
mina geboren zou worden. Maar
dat is weer een ander verhaal en
valt buiten het kader van de nu
verschenen autobiografie.
Onthutsend
Wat valt er binnen Allereerst een
onthutsende beschrijving van de
hoge adel, die de vorige eeuw het
lot van Europa bepaalde en bestier
de. Sophie zelf was ontsproten aan
het huwelijk van koning Wilhelm
I van Würtemberg met groot
vorstin Catharina Pavlovna, een
zus \fen de Russische tsaar Nico-
laas I. Als zodanig maakte zij me
nig onderonsje van de beste krin
gen mee. Dat ging zo: „Eindelijk
kwamen de groten der aarde de sa
lon binnen. Tsaar Nicolaas in wit
Uniform liep achter de tsarina, die
erg oud leek voor haar leeftijd, hoe
schitterend haar diamanten, hoe
elegant haar kleding en hoe rijzig
haar. gestalte ook waren. Haar
hoofd beefde, haar ogen lagen diep
weggezonken in de kassen. Zij was
ziekelijk, nerveus en grillig. Wat
Nicolaas betreft, als hij ergens bin
nenkwam, ging hij altijd tegen een
muur of een deur staan om zijn
majestueuze gestalte en zijn regel
matige profiel beter te laten uitko
men. Vanaf die plek liet hij dan
zijn heersersblik dwalen over de
menigte, die tot taak had vol aan
dacht en ontzag te zijn. Hij poseer
de altijd, zelfs als hij hartelijk en
gevoelvol wilde lijken. Zijn barse
stem had altijd een bevelende toon
en zijn ogen, die volgens hemzelf
vuur konden schieten, waren leeg".
In de vaderlandse historie heeft de
naam van Anna Paulowna een
gunstige klank, de Russische groot
vorstin en zuster van Catharina uit
Würtemberg, die in 1816 zou hu
wen met koning Willem II. „Zij
was een waardig middelpunt van
het hofleven in Den Haag, waar zij
een strenge etiquette handhaafde",
prijzen de geschiedenisboeken. „Na
de dood van haar gemaal wijdde zij
zich voornamelijk aan werken van
weldadigheid". Deze Anna Paulow
na echter was ook een tante van
Sophie en zou bovendien als moe
der van Willem III haar schoon
moeder worden. Hoe Sophie deze
grootvorstin en koningin van Ne
derland zag „Zij boezemde ons al
leen maar angst in. De prins van
Oranje, de latere koning Willem II,
was een zeer charmante, aantrek
kelijke persoonlijkheid, maar onze
tante, de prinses van Oranje, ont
ving ons uiterst koel en onbeleefd.
Zij was altijd jaloers geweest op
mijn moeders schoonheid en over
wicht. Zij haatte graag en nam met
vreugde wraak op de dochters van
haar overleden zuster. Haar ant
woord op een brief van mij, waarin
ik haar de verzekering had gege
ven van mijn oprechte toewijding
en eerbied, was weerzinwekkend,
koud en wreed. Ze gaf zich nooit
gewonnen en bleef trouw aan haar
afgunst, aan haar haat".
Grillen
De zoon van deze tante, neef Wil
lem dus, kwam in Wiesbaden din-
ZATERDAG 8 SEPTEMBER 1984
BIJ DE FOTO'S:
Links boven: Mausoleum van
koningin Sophies ouders en zuster
op de Württemberg.
Links onder: Portret van koningin
Sophie als jong meisje.
Midden: Willem I I I der
Nederlanden.
Rechts onder: Gedeelte van de
eerste bladzijde van de
autobiografie „Histoire de ma vie"
in koningin Sophies handschrift.
Onder: Portret van koningin
Sophie, gedateerd 1852.
gen naar de hand van Sophie. „Ik
meende dat hij hartelijk en oprecht
was", biechtte haar memoires op,
„maar hij had eigenaardige grillen.-
De ene dag ging alles goed, de an
dere ergerde alles hem: de kleur
van een jurk, de vorm van een
hoed. De omgang met hem was.
moeilijk, omdat men altijd voor een
verrassing kon komen te staanr
maar daar hoopte ik mettertijd ver
andering in te brengen. Toen hij
wegging, meende ik dat er voor mij
al zou geen geluk mijn deel wor
den een actief en nuttig leven-
zou zijn weggelegd". Sophie was
niet verrukt van Oranje-telg Wil
lem, dat is duidelijk. Ze trouwde
met hem omdat de verbintenis met
de erfprins uit Den Haag door haar
vader gewild werd. „Ik was zo ge
wend hem te gehoorzamen, dat ik
me schikte". Kenschetsend is haar
beschrijving van de trouwdag in
Stuttgart. „Toen ik naar de plech
tigheid werd geleid, maakte ziek
een gevoel van mij meester alsof ik
uitsteeg boven mijn eigen leven.
Het kost mij erg veel moeite dit al
lemaal te vertellen. Ondanks mijn
goede geheugen ben ik door Gods
genade de eerste paar dagen van
mijn huwelijk bijna vegeten. Ik
denk dat ik teveel geleden had en
verdoofd was".
Razernij
Vervolgens deze notities over haar
huwelijksreis richting Den Haag.
„Hoe eenzamer en ongelukkiger ik
mij voelde, hoe meer ik probeerdë
onderdanig te zijn en mijn man
milder te stemmen met mijn volle
dige volgzaamheid en inschikke
lijkheid. Hij was er evenwel slechts
op uit o>m zijn macht over mij te to
nen en mij zijn wil op te leggen.
Men heeft er behagen in geschept
steeds weer te beweren, dat de
prins hartstochtelijk verliefd op mij
zou zijn geweest; dat ik hem had
afgeweerd en dat hij uit ergernis
over mijn koelheid mij ontrouW ge
worden was. De waarheid is, dat
geen vrouw ter wereld behagen
zou hebben kunnen scheppen in
zijn liefdesbetuigingen. Ik kan nu
met de grootste kalmte over mijn
man spreken. Het is mij volkomen
duidelijk dat hij niet de volledigè
beschikking over zijn verstandelij
ke vermogens heeft. Zijn verstand
is slechts in bepaald opzicht ont
wikkeld en laat hem zonder een
duidelijk aanwijsbare reden in de
steek. Hij heeft een scherp waarne
mingsvermogen, maar het is hem
onmogelijk een logische redenering
te volgen. In zijn leven gaan edel
moedige handelingen gepaard met
daden, zo laag en wreed, dat het
niet te geloven is. Zijn aanvallen
van razernij en gewelddadigheid
treden periodiek op; ze komen
vooral voor in de maanden februa
ri, juli en augustus. Misschien hou
den ze verband met wat zijn moe
der tijdens haar zwangerschap
meemaakte. Aan moreel besef ont
breekt het hem totaal. Zijn karak
ter en denkvermogen zijn zo vol te
genstrijdigheden en zo onsamen
hangend, dat men hem moet ken
nen om het te kunnen geloven".
Tot wanhoop
De echtelijke guerrilla werd even
wel ook gevoed door de emotionali
teit en impulsiviteit van koningin
Sophie, denkt dr. Tamse. „Bij me
ningsverschillen met haar man
kregen haar emoties de overhand
op haar verstand en veroorzaakte
ze situaties, die haar sympathisan
ten tot wanhoop brachten. Een mi
nister merkte eens vertwijfeld op,
dat Sophie de moeilijkheden zoü
kunnen oplossen, als ze slechts een
kwart zou kunnen opbrengen van
de koele berekening en de manoeu
vreerkunst van haar tante, tevens
schoonmoeder, Anna Paulowna".
Moeten de nu verschenen jeugd
herinneringen dan gelezen worden
als de uitingen van een oneven
wichtige geest Dat gelóóft
dr. Tamse bepaald niet. Het intel
lectuele aspect van haar persoon
lijkheid manifesteert zich duidelijk
in haar connecties met de geleer
den uit haar tijd, betoogt hij. Bé
kend is, dat Sophie niet alleen we
gens haar koninklijke gastvrijheid,
maar ook dank zij haar geestesga
ven, beroemde historici wist te
boeien. Haar belezenheid verleende
haar een reputatie, die op meer be
rustte dan op de bewondering van
enkele geleerden voor een konink
lijke dilettante. Ze bewoog zich te
midden van staatslieden en weten
schappers. Ze las en bediscussieerde
de beste boeken van haar tijd.
Daarom vormen haar geschriften
een boeiende en veelzijdige getui
genis van het midden van de vori
ge eeuw. Als spiegel van de cultuur
uit haar jeugdjaren neemt haar au
tobiografie een bijzondere plaats in.
PIET SNOEREN
Koningin Sophie 1818 - 1877. Re
dactie Dr. C. A. Tamse. De Walburg
Pers, Zutphen. Prijs: 29,50.
