Volksrepubliek
onder de rook
van het kapitalisme
£eidóe@ootti/nt
Nederlands
bedreigde
taal in VS
ZATERDAG 9 JUNI 1984
ngarije. sinds jaar en dag de
zierigste barak in het Oost-
vpese kamp, is nu een open
's geworden. Oosteuropese
risten vergapen zich aan de
Ivaart, bezoekers uit het
sten merken er vrijwel
ts van socialistische onge-
kken en de Hongaren zelt
men vrijelijk het land ver
voor een vakantie in
stenrijk of nog verder en
(s als gastarbeider.
•tijleider Janos Kadar, in
buitenlands beleid trouw
i Moskou, heeft met zijn
\rzichtige doch consequente
•vormingspolitiek op econo-
ch gebied zijn tien miljoen
bgaren een redelijke mate
j welvaart en welzijn be-
\gd. Onze redacteur Leo
3 Vlijmen nam dezer dagen
i kijkje in deze Oosteurope-
oase. Vandaag zijn eerste
\slag.
1
dwerk-nering op het Vissersbastion in de bovenstad van Boeda.
EDAPEST De KL-281
Amsterdam via Praag
ir Boedapest is ogenschijn-
op een verkeerde eindbe-
ming terechtgekomen. De
•ortcontrole in het lucht-
gebouw is althans niet
frisiever dan men van onze
m marechaussee gewend
De douaniers tonen niet de
ruikelijke Oosteuropese
angstelling voor staatson-
mijnende literatuur of por
de koffers kunnen dicht
ven. Het wisselen van gul-
ïs tegen socialistische pas-
nt gaat zonder het invullen
|1 formulieren in viervoud
m, pasnummer, visum-
Imer enz.) van een leien
e. Pas wanneer de taxi-
iffeur voor het ritje naar
hotel achttien kilome-
150 forint 10,50)
gt, besef je toch ergens in
-Europa beland te zijn; zo
koop kun je alleen op
jet-benzine rijden.
•ds paradijs
de rest doet vrijwel niets in
lapest en, zoals later zou
de rest van Hongarije
het alles regelende socialisme
?^en. Geen rode vlaggen, geen
^doeken of plakkaten waarmee
■ameraden worden aangespoord
irvaard verder te gaan met het
(seren van de ideeën van Marx
?nin. Zelfs geen portretten van
r Janos (om onduidelijke re
in zetten de Hongaren bij voor
de voornaam achter de ach-
iam) die, hoewel na het bloed-
an 1956 door de Russen op de
;te stoel neergezet, toch veruit
ruit populairste partijleider in
)ostblok lijkt te zijn. En, wat
Ineest opvalt, in het hotel ont-
kt het typische socialistische
tje gevolg van altijd dichte
:n, te rijkelijk gebruikte ont-
tingsmiddelen en gekookte
dat voor vrijwel alle hotels
gene zijde van de scheidslijn
Europa zo typerend is.
ian het belangrijkste onder-
- d tussen Hongarije en de an-
rd volksrepublieken: van schaar-
jkt geen sprake en dienover-
omstig ontbreken ook de lange
van de tientallen of honder
d/oor u bij de slager, - de groen-
n, de winkel waar ze ijskasten
open. Het grootste winkelcen-
van Boedapest, in en rond de
Utca, met uitpuilende etala-
winkels waar je lekkere hapjes
>akt kunt meenemen of ter
)(<e kunt verorberen, moet op
een die tussen Helmstedt en
)(livostok woont de indruk van
iards paradijs maken,
ëtten uit de Bondsrepubliek,
.,nse hifi-torens, grammofoon-
n uit de Verenigde Staten,
[Jse parfums en sprays arti-
die in de DDR, Polen en de
;t Unie doorgaans niet eens in
ta-winkels te koop zijn kan
Hongaar met voldoende forin-
>p zak zich veroorloven. Perc-
Laszlo (voor ons dus: Laszlo
zei), die me bereidwillig rond
en die soms ook tolkt, houdt
eerste enthousiaste indrukken
de Hongaarse economische
hervormingen binnen de perken.
„Sommige dingen zijn voor ons ook
erg duur. Het gemiddelde maand
loon ligt tegen de 5000 forint aan.
Daar doe je niet zo erg veel mee.
Veertig procent van de Hongaren
heeft dan ook twee baantjes. Die
kunnen redelijk rondkomen, als ze
tenminste een eigen huis hebben
en geen hoge huur hoeven te beta
len."
Begonnen is het allemaal in 1968
toen de partij onder het motto
„Nieuw Economisch Mechanisme"
de eerste hervormingen afkondig
de. Die waren vooral gericht op
een decentralisatie van het econo
mische beleid en op het aanmoedi
gen van beperkt particulier initia
tief. Sindsdien is de hervormings-
golf niet meer te stuiten geweest,
ook al ging het vaak volgens het
ritme van de springprocessie van
Echternach: twee stappen vooruit,
één achteruit, want de dogmatici in
en buiten Hongarije hielden niet op
met stoken. Vorig jaar juli haalde
Kadar Janos echter persoonlijk in
Moskou het fiat voor zijn omstre
den economische hervormingen op.
Hij kreeg Andropovs zegen. De
particuliere bedrijfjes waren intus
sen. al als paddestoelen uit de grond
geschoten, zij het binnen overigens
zeer ruime grenzen. Een onderne
mer in de produktiesector mag zes
arbeiders in dienst hebben, in de
dienstverlenende sector vier. Doch
dit aantal kan ongelimiteerd met
familieleden worden aangevuld. En
zelfs de aangetrouwde man van
een verre achternicht wordt tot de
familie gerekend.
Rollende forint
Mahr Attila, eigenaar van het in
het twintig kilometer van Boeda
pest liggende Szentendre geopende
restaurant Aranysarkany (De Gou
den Draak) is zo'n ondernemer die
dagelijks negen uur lang geen
stoeltje onbezet heeft, tegen gepe
perde prijzen vorstelijke schotels
opdient en volgens Perczel Laszlo
al lang en breed miljonair moet
Dr. Laszlo Csaba: wel verschil tussen rijk en arm, maar geen klassenmaatschappij.
zijn. Zijn initiatief heeft in elk ge
val aanstekelijk gewerkt, want
aanpalend ligt eveneens in parti
culier bezit het koffiehuis Nosz-
talgia, ook al tegen forse prijzen. In
het binnenhofje van het café heb
ben privé-boutique-houders hun
waren uitgestald: folklore-artike-
len, modieuze jurken en hesjes, bij-
eengescharreld antiek.
Perczel Laszlo brengt me in Boeda
pest naar een „Drink Bar" die door
de uitbaatster als „Galéria" is inge
richt. De wanden hangen vol mo
derne kunst, in de etalages staat al
lerlei porselein te pronken. Wie tij
dens het drinken van een glas To-
kayer of een kopje koffie voor een
ets, schilderij of een porseleinen
fruitschaal belangstelling heeft ge
kregen, kan het ding door de buf
fetjuffrouw laten inpakken.
„Er worden soms ook heel merk
waardige privé-initiatieven ont
plooid", vertelt Perczel Laszlo. „Zo
hebben twee jongelui bij voorbeeld
een klein dierentuintje geopend,
waar onder meer allerlei soorten
hagedissen te zien zijn". Mijn zegs
man, die overigens onverholen
trots is op wat er in Hongarije alle
maal kan, vindt dat wel wat over
dreven.
Doch het staat onomstotelijk vast
dat de forint in ruime mate rolt en
wie zijn kansen in de Hongaarse
Volksrepubliek grijpt kan het een
heel eind schoppen. Want particu
lier initiatief is niet alleen toege
staan voor de vrouwtjes die op het
Vissersbastion in de bovenstad van
Boeda hun zelf gehaakte of gebor
duurde blouses en tafellakens aan
de toerist brengen of die op de
markt de uitjes uit hun eigen tuin
verkopen, maar ook voor degene
Particulier folklore-winkeltje in Szentendre.
die het groot aanpakt, bij voorbeeld
de man die enkele maanden gele
den bij het gemeentebestuur van
Boedapest aanklopte met het ver
zoek een hotel te mogen bouwen.
Hij kon het geld er voor praktisch
zo op tafel leggen. De vroede vade
ren krabden eens achter hun oren
en zouden wel van zich laten ho
ren. Tot op dit moment is er nog
geen antwoord gekomen. Niet on
begrijpelijk, want als dat niet naar
kapitalisme riekt?
Kapitalisme? Dr Laszlo Csaba (ei
genlijk dus Csaba Laszlo), onder
zoeker aan het Instituut voor We
reldeconomie van de Hongaarse
Academie van Wetenschappen en
sinds lang criticus van het samen
werkingsverband van de socialisti
sche landen, de Comecon, ziet er
geen kapitalistisch been in. „Noch
bij Marx noch bij Lenin vind je een
duidelijk uitgewerkt socialistisch
economisch model. En de praktijk
van de socialistische landen, inclu
sief de Sovjet-Unie, wijst uit, dat er
in de loop van de afgelopen zestig
jaar tal van verschillende economi
sche modellen onder de paraplu
van het marxisme-leninisme heb
ben bestaan. In Hongarije hebben
we lang geëxperimenteerd en we
hebben tenslotte deze weg gekozen:
decentralisatie, meer particulier
initiatief, een stukje marktecono
mie. Dat heeft ons geen windeieren
gelegd, maar wij beweren niet, dat
ons systeem hét socialistische mo
del is; het is één model, naast vele
andere".
Een socialistisch modeP Marx en
Lenin wilden toch de klassen af
schaffen en het Hongaarse system
lijkt juist weer een klassenmaat
schappij in de hand te werken, niet
als in de andere socialistische lan
den, waar de rijke klasse uit de
partij-elite bestaat en de arme klas
se door het volk wordt gevormd,
maar degenen die kunnen profite
ren van de economische liberalise
ring komen boven te liggen en de
anderen blijven achter. Dr Csaba
Laszlo ziet dat anders. „Ik geef toe
dat er in Hongarije verschil is tus
sen arm en rijk, maar dat betekent
nog geen klasse verschil in de klas-
siek-marxistische betekenis van het
woord. De grote produktie-eenhe-
Drink Bar", annex „Galéria" in het
centrum van Boedapest een pri-
vé-onderneming.
den zijn niet in particulier bezit. Er
is dus ook geen sprake van uitbui
ting. Er zijn wel tegenstellingen,
maar die kunnen overbrugd wor
den. Nee, van een klassenmaat
schappij zou ik niet willen spre
ken".
Toch klassen?
„Geen klassenmaatschappij in Hon
garije? M'n zolen!", zegt de vrouwe
lijke taxichauffeur die me van dr
Csaba Laszlo naar mijn hotel terug
brengt. Ze spreekt perfect Duits.
„Ik heb Duits en geschiedenis ge
studeerd en was twee jaar geleden
nog lerares voor een maandsalaris
van minder dan zesduizend forint.
In de taxi verdien ik het dubbele.
Ik ben best tevreden met ons sy
steem, maar ze moeten me niet
wijsmaken dat we geen klassen
maatschappij hebben. Kijk maar
eens naar de luxueuze villa's, com
pleet met zwembad, die de geslaag
de managers, artiesten, de handels
lui kunnen laten bouwen. En dat
terwijl bijna een kwart van de be
volking op of zelfs ver onder het
sociale minimum moet leven: de
gepensioneerden, de zigeuners."
Dr Csaba Laszlo had dezelfde voor
beelden gegeven en er zelfs nog
aan toegevoegd, dat met name de
boeren zo rijk zijn geworden dat ze
niet weten wat ze met hun geld
moeten doen. Waar in Hongarije de
auto al lang niet meer als status
symbool geldt (ook al rijden er
naast Mercedessen nog heel wat
wrakjes van het merk Trabant
rond) hebben de boeren een nieuw
object gevonden waarop zij hun
rijkdom kunnen botvieren. Op de
plattelands-kerkhoven verrijzen
steeds meer kleine en soms zelfs
grote mausolea en de nieuwste
trend is dat baby's al bij hun ge
boorte een pracht van een grafdo
cument geschonken krijgen. Dr
Csaba Laszlo spreekt ook in dit ge
val over een „sociale stratificatie".
Van de vrouwelijke taxichauffeur
krijgt hij geen gelijk. Zij houdt het
op klassenmaatschappij".
Werkelijk het geld over de balk
smijten doen de „nieuwe rijken"
echter niet. 's Avonds in Maxim,
dat zichzelf aanprijst als de toon
aangevende „nachtclub-revue in
Centraal-Europa" zijn de Hongaren
onder het publiek verre in de min
derheid. Het merendeel van de gas
ten, dat voor entree en menu (een
voorgerecht, ganzelever, ijsjes toe
en een halve fles Hongaarse cham
pagne) 700 forint de prijs voor
een paar goede herenschoenen
heeft neergeteld bestaat uit Duitse
en Oostenrijkse „Kegelbrüder" die
voor een prikje op wuft gaan. Want
Maxim is in zoverre uniek in het
Oostblok, dat de twaalf „Maxim
Goerl" (inderdaad, ze bedoelen
„girls") een paar maal. doch telkens
decent, met de borsten bloot ko
men. In Sovjetrussische, altijd wat
preutse, ogen is Maxim een poel
van decadent kapitalisme. Voor de
Hongaren zelf, die op de lange rol
trappen van de metro soms ongege
neerd staan te vrijen en die, als ze
nog meer willen over een ruime
alweer particuliere pornomarkt
kunnen beschikken, is Maxim ken
nelijk te tam èn te duur. Niet alle
vruchten van de economische her
vormingen zijn even zoet.
LEO VAN VLIJMEN
WASHINGTON Dat in de
Amerikaanse onderwijswereld
een vreemde taal als het Neder
lands er altijd bekaaid af komt,
zal niemand verbazen. Maar dat
onze taal als studie-object in de
VS in acuut levensgevaar ver
keert en dat sommige Amerika
nen daar iets tegen willen doen,
verdient toch vermelding.
Op de Universiteit van Maryland
aan de rand van Washington is
professor Bill Fletcher (36) de
enige die (behalve zijn hoofdtaal,
Duits) een cursus Nederlands
geeft. Maar na de komende zq-
mer stapt Fletcher over naar de
Amerikaanse Marine Akademie,
waar hij alleen nog maar Duits
gaat doceren. „Er wordt bezui
nigd op het taalonderwijs. Mijn
cursus Nederlands was hier niet
veilig meer", aldus de lector.
Daarmee verdwijnt het Neder
landse onderricht op wetenschap
pelijk niveau uit Washington,
want aan geen van de overige
vier universiteiten die de Ameri
kaanse hoofdstad rijk is, wordt
Nederlands gedoceerd. De cursus
van Fletcher, een twee-jarige op
leiding, trok in het eerste jaar
meestal tussen de 15 en 20 stu
denten. Het tweede jaar kwamen
er vaak nog maar zes of zeven
opdagen.
Nederlands is voor de studenten
van Fletcher altijd een bijvak ge
weest. „Sommigen hebben Duitsy
als hoofdvak. Anderen studeren
kunstgeschiedenis en willen oud-
-Nederlandse teksten kunnen le
zen. Weer anderen doen het, om-
dat ze familiebanden hebben met
Nederland. En ik heb iemand
van de Amerikaanse nationale
veiligheidsdienst, die om een mij
onbekende reden Nederlands
leert", zegt Fletcher, geheimzin
nig lachend.
Het Nederlands gaat Fletcher
zeer aan het hart. Reden waarom
hij twee jaar geleden een „Ameri
kaanse Associatie voor Neerlan-
distieke Studies" oprichtte. Hij
organiseerde de „Interdisciplinai
re Neerlandistieke Conferentie",
die werd bezocht door een kleine
200 Amerikanen, die zich op aca
demisch niveau met de Neder
landse taal en cultuurhistorie be
zighouden. Donderdag, gisteren
en vandaag heeft Fletcher in
Washington de tweede conferen
tie gehouden, waarop de aanwe
zigen hebben geluisterd naar le
zingen van zowel Amerikaanse
als Nederlandse gastsprekers.
Verder heeft men bekeken hoe
het Nederlands als studierichting
In de Verenigde Staten kan wor
den gered. Volgens Bill Fletcher
worden in totaal op zo'n 40 Ame
rikaanse universiteiten cursussen
Nederlands gegeven. Maar slechts
vijf universiteiten beschikken
over een docent die niets anders
dan Nederlands doet.
Veel van die cursussen moeteri
uit particuliere giften worden be
taald. De bedoeling van Fletchers
„Associatie" is om meer subsidie
los te krijgen, mede om het tekort
aan lesmateriaal weg te werken.
„Er bestaan tamelijk wat goede
leerboekjes voor beginnende stu
denten Nederlands. Maar voor
gevorderden is er eigenlijk niets.
Er is ook dringend behoefte aan
een soort leerboek Nederland-
kunde, een cultureel overzicht.
Aan Amerikaanse universiteiten
bestaan dergelijke studies over
alle landen en volkeren ter we
reld, maar niet over Nederland",
aldus Fletcher, die volbloed Ame
rikaan is, maar vlekkeloos en
vrijwel zonder accent Nederlands
spreekt. Hij is getrouwd met een
Nederlandse „van wie ik nog al-
tijd leer".
Fletcher is het niet eens met dé
veelgehoorde opvatting, dat héf
Nederlands een moeilijk te leren^
taal is. „Als je uitgaat van het En
gels, is het niet zo lastig. Het pro
bleem is vooral het gebrek aan -
goede leraren. Want de meeste
mensen die Nederlands geven
zijn zelf Nederlander. Die weten
niet goed hoe ze het aan een an
der moeten leren".
Een praktisch probleem voor Ne
derlands lerende buitenlanders is;
dat als ze eindelijk naar Neder
land gaan om hun kennis te toet
sen, niemand Nederlands met zé.
wil praten. Iedereen gaat ui(
hulpvaardigheid over op zijn bes
te Engels.
Fletcher en nog een paar Ameri-'
kanen blijven ondanks alle moei-"
lijkheden van mening, dat het.
Nederlands in de Verenigde Sta-o
ten het verkondigen waard blijfUX
Als een kleine sekte waren ze
deze week op hun conferentie in
Washington bijeen. Uit Neder
land en België kwamen grote na
men als Jan Goossen, Marcel
Janssens (beiden uit Leuven). A.
Anbeek van der Meyden (Lei
den), Ernst Kossmann (Gronin
gen) en Henriette Schatz (Am
sterdam). Alle sprekers hielden
voordrachten met titels als „De
velopment of the linguistic fron
tier between Dutch and Ger
man". Want op het Neerlandistie
ke congres waren alle lezingen
in..het Engels. „De vorige keer!
hebben we een aantal redevoe-"'
ringen in het Nederlands laten"*
houden. Maar toen bleek toch dat
een aantal Amerikanen geïso
leerd werd, omdat ze er onvol
doende van begrepen", zegt Bill
Fletcher.
Toch een heel lastige vreemde
taal, dat Nederlands.
MARC DE KONINCK
