koningsdrama bij
ie chimpansees
fieldócSoiwcmt
-xMÊiS i 1'
ZATERDAG 19 MEI 1984
NHEM Wanneer het
renrijk een Shakespeare
I gekend, zou het gebeuren
die sombere, kille maart-
rgen te boek zijn komen te
in als een treurspel. Een
lingsdrama. „Wat zijn vor-
i zonder hun regimenten
ers dan schaduwen in de
Mijn koninkrijk voor een
rd". De onttroonde Nikkie
ter kreeg zijn paard niet.
wikkelde zich in de
jrden van drs. Otto Adang,
dierpsycholoog en gedrags-
kundige tijdelijk verbon-
aan Burgers Dierenpark
Arnhem de volgende
jedie af, diep menselijk als
niet om apen zou gaan.
in de groep chimpansees die
end werd losgelaten in hun
Ihal buiten was het te koud
ze bleef een vruchtbaar
liwtje achter in haar kooi omdat
aanwezigheid te veel onrust
-►hebben gezaaid. Bijgevolg wei-
Ie ook Nikkie naar de hal te
n. Dat paste in zijn strategie. Hij
le een poging wagen om met
vrouwtje te paren en zo bewij-
dat er, ondanks zijn tanende
erschap, nog terdege rekening
-| hem moest worden gehouden.
Jr de verzorgster wilde hem
jhebben uit die tussengang en
nt: dan maar naar buiten. Ze
pde de schuif en toen gebeurde
i Nikkie schoot als een pijl uit
boog het hele terrein over en
~i een reusachtige sprong. Toch
)m hij nog vaart te kort om de
fkant van de gracht te halen.
j plonsde in het water en ver-
hk, zonder een kik te geven",
(de eerste bedrijf.
lar nooit zal ik vergeten wat
vervolgens afspeelde. De
dse stilte die plotseling in het
z nhuis viel. Let wel: de chim-
sees hadden van het drama
5 kunnen zien. Ze hadden al-
gehoord dat de schuif van
Ikie was opengegaan en wisten
i dat hij buiten moest zijn, want
kennen precies elk geluid en de
.ekenis ervan. Later hadden ze
.uurlijk gehoord dat er mensen
het terrein waren gekomen
zeer ongebruikelijks, want geen
itzorger waagt zich ooit binnen
i leefgebied van de chimpansees;
x zijn de dieren veel te gevaar-
agewone stilte
aar Nikkie had geen geluid ge-
akt en het lijk hadden ze ook
'*t te zien gekregen. Toch viel er
stilte. Heel ongewoon. Zelfs
nneer de apen, zoals op het
hblik, met hun siësta bezig zijn,
ir je altijd hier of daar wel een
uidje. Maar die morgen hoorde
absoluut niets. Urenlang niets.
of er een dodenherdenking
fd gehouden. En toen? Toen be-
i Dandy opeens met een bluf-
"toning. Haren overeind. Rug
Stampen op de grond. Loeien.
Val niet kijken naar Yeroen, tot
toe zijn bondgenoot, maar in
klap zijn rivaal. Net doen alsof
pelemaal geen Yeroen bestond.
si ruzie zoeken met de vrouwtjes
ji te kijken hoe Yeroen daarop
1 reageren of hij de vrouw-
i te hulp zou schieten. Vanaf
jldaag gaat het tussen jou en mij,
de Dandy duidelijk maken. En
Ideed hij op een vrij doortasten-
ijmanier".
bk. Maar nog lang niet het einde
i dit koningsdrama op chimpan-
rniveau.
I de hele zomer duren. Dat bete-
»t een buitenkansje voor de be
kers van Burgers Dierenpark in
ühem en meer in het bijzonder
t de daar gestichte chimpansee-
pnie, de enige in zijn soort ter
reld, een internationale weten-
_appelijke trekpleister. Met eigen
p zal men kunnen zien hoe daar
mensapen, onze naaste verwan-
jin de piramide van de evolutie,
I politieke spelletjes spelen.
fint het is er, om de vergelijking
ir te trekken, volop verkiezings-
i<]d. Wie krijgt de meeste stem-
p, Dandy of Yeroen? De komen-
jzomer biedt de unieke gelegen-
d om die krachtmeting te vol-
tot vermaak natuurlijk, maar
tot lering, als we dr. Frans de
lal, de voorganger van drs.
ang, mogen geloven.
'rbijsterend sterk
De Waal heeft in Burgers Die-
irk ronduit schitterend onder-
naar het gedrag van mensa-
gedaan en door het boek dat
[.'daarover schreef „Chimpan-
Politiek" is hij zo beroemd
borden dat hij prompt in Ameri-
kon gaan werken. Het stan
Zelfs wanneer de
apen met hun siësta
bezig zijn, hoor je
altijd wel hier of
een geluidje
V
V.
r:
Mi
,-V
":v-
m wtP -
Nikkie op het toppunt van zijn macht in de imponeerhouding waarmee hij
zijn gezag handhaafde.
daardwerk droeg hij op aan Jan
van Hooff, directeur van Burgers
Dierenpark en de enige ter wereld
die het heeft aangedurfd op een
uitgestrekt buitenterrein van drie
kwart hectare een kolonie chim
pansees (het zijn er inmiddels 29)
onder natuurlijke en realistische
omstandigheden te laten reilen en
zeilen. Compleet met volwassen
mannetjes dus.
„Daar schrikken de anderen voor
terug", verklaart Adang de zeld
zaamheid van de Arnhemse opzet.
„Die volwassen mannetjes zijn wel
iswaar niet zwaarder dan een
mens, maar hun spierkracht is zes
tot zeven maal zo groot. Ze zijn
werkelijk verbijsterend sterk. Zelfs
een Anton Geesink zou tegen Ye
roen of Dandy geen enkele kans
maken. Voeg daarbij het onbere
kenbare, heetgebakerde tempera
ment plus het gebit met zijn hoek
tanden, die even vervaarlijk zijn
als die van een panter, en u be
grijpt waarom men er huiverig
voor is dergelijke krachtpatsers los
in een groep te laten rondlopen".
In Arnhem echter lukt dat won
derwel. Waarbij opvalt dat de vol
wassen mannetjes in de strijd om
het leiderschap over de groep
fel begeerd; het levert de meeste
paringen met vrouwtjes op nau
welijks hun formidabele spier
kracht en tanden gebruiken. Het
tegendeel eerder. Ze bedienen zich
van politieke instrumenten als daar
zijn het sluiten van coalities, het
paaien van tegenstanders, het be
kokstoven van intriges, het verra
den van bondgenoten als het moet.
De Waal in zijn beroemde boek:
„Toen Aristoteles de mens een poli
tiek dier noemde, kon hij niet we
ten hoezeer hij in de roos schoot.
Het politieke bedrijf blijkt onder
deel van een evolutionaire erfenis
die de mensheid met zijn naaste
verwant, de chimpansee, deelt. En
zomin als voor de mens geldt voor
de chimpansee dat politiek louter
slecht en smerig is iets dat vui
le handen geeft. Het leven van de
groep in Arnhem dankt er zijn lo
gische samenhang aan, soms zelfs
met democratische trekjes. Alle
partijen streven naar sociale in
vloed en gaan daarmee door totdat
er een evenwicht is bereikt, een
door iedereen aanvaarde rangorde
die grenzen stelt aan concurrentie
en conflicten. Kinderzorg, spel,
seks en samenwerking zijn afhan
kelijk van deze stabiliteit. Ander
zijds en onderhuids echter blijft de
toestand voortdurend in beweging.
Het machtsevenwicht wordt dage
lijks op de proef gesteld en als het
te zwak blijkt, zal het vernieuwd
worden. Bijgevolg is ook chimpan
see-politiek constructief. Het moet
voor de mens een eer zijn tot de po
litieke dieren te worden gerekend".
Terug naar het treurspel.
Wat Nikkie deed, weten we inmid
dels. Maar waarom deed hij het?
„Chimpansees hebben ongeveer de
intelligentie van een kind van zes
jaar", denkt Adang hardop. „Ik
acht het dus niet uitgesloten dat ze
bewust op de gedachte aan zelf
moord kunnen komen. Maar ik
ken geen enkel voorbeeld van zelf
moord bij chimpansees. Ik denk dat
ze er ook te opportunistisch voor
zijn. Ze weten altijd nog wel een
manier te vinden om het leven
draaglijk te maken".
„Wat bewoog Nikkie dan tot zijn
fatale plons? Ik denk dat hij besefte
hoezeer zijn leiderschap aan het ta
nen was. Ik denk dat hij daarom
weg wilde en dat hij in zijn geeste
lijke verwarring de sprong heeft
onderschat. Want hoe was het gelo
pen? Heel lang had Nikkie
twintig jaar oud, in de volle
kracht van zijn leven dus, want
chimpansees kunnen vijftig wor
den zijn leiderspositie te danken
gehad aan een bondgenootschap
met de tien jaar oudere Yeroen. Hij
had die coalitie nodig omdat hij in
het politieke krachtenveld niet de
steun van de vrouwen genoot en
Yeroen wel. Maar in de loop van
de tijd was Nikkie steeds minder
afhankelijk van Yeroen geworden.
Hij was dat manipuleren van de
vrouwen zelf gaan beheersen. Deze
ontwikkeling had tot gevolg dat
Yeroen de coalitie niet interessant
genoeg meer vond en eind 1982
verbrak hij hem"
Lijmen
Nikkie stond nu alleen. Erger: de
trouweloze Yeroen ging een nieu
we coalitiepartner zoeken. En hij
vond die in Dandy, met zijn 18 jaar
een aankomende machtsfactor. Dat
ging vrij frappant in zijn werk.
„Het werd ons duidelijk op een dag
dat Yeroen Nikkie aanviel en dat
Dandy Yeroen bijstond in het ge
vecht. Vanaf dat moment weigerde
Yeroen nog langer onderdanig te
zijn aan Nikkie. Hij groette Nikkie
ook niet meer en dat is bij de rela
ties tussen mannetjes heel belang
rijk. Het groetgedrag gaat van de
mindere naar de leider toe en de
leider hoeft niet terug te groeten.
Het maakte Nikkie allemaal nogal
zenuwachtig. Hij voelde de bui van
een coalitie tussen Yeroen en Dan
dy hangen en probeerde dus zijn
vroegere bondgenoot te lijmen.
Wanneer Yeroen ruzie had met
een ander dier, schoot hij bijvoor
beeld toe om een handje te helpen.
Yeroen van zijn kant liet het zich
welgevallen. Yeroen is een gewel
dig slimme vos. Zijn taktiek bestaat
hieruit dat hij altijd in het midden
van de wip probeert te zitten zodat
hij twee kanten uit kan. Hij vindt
er baat bij de verhoudingen ondui
delijk te houden. Verdeel en heers,
dat is Yeroen ten voeten uit".
In die fase begon Dandy zich steeds
meer provocerend tegen Nikkie te
gedragen en aan te pappen met Ye
roen. „Dat is prachtig te zien in de
televisiefilm die Bert Haanstra hier
heeft gemaakt", prijst Adang en hij
kan het weten, want hij heeft de
maker van „Alleman" en „Zoo" bij
de opnamen voor zijn nieuwste
produkt met raad en daad terzijde
gestaan. „Chimps onder elkaar" zal
de film heten wanneer hij in de
loop van dit jaar de omroepen
zijn druk aan het onderhande
len op het scherm komt. Dit
verhaal even tot dan bewaren dus.
„Steeds duidelijker werd", hervat
Adang de draad, „dat Nikkie het
onderspit zou gaan delven. En hij
wist het. Nogmaals: echte gevech
ten zijn zeldzaam. Bovendien duren
ze heel kort en gelden er bepaalde
spelregels zodat het niet uit de
hand kan lopen. Vechtende chim
pansees bijten elkaar bijvoorbeeld
alleen in de vingers en tenen, de
rug en de schouders, op plaatsen
dus die wel een stootje kunnen
hebben. Maar toch was Nikkie
bang voor een gevecht".
Het volgende moet die sombere
maartmorgen door het hoofd van
de ontluisterde leider zijn gegaan,
denkt Adang. „De schuif gaat open.
Ik moet naar buiten. Ik krijg die
twee achter me aan. Misschien
krijg ik ze allemaal achter me aan.
Niet alleen Yeroen en Dandy, maar
de hele meute blaffend en krijsend
achter me aan, heel de agressie van
de groep. Dat wil ik niet. Ik wil
weg. Ik ga de sprong over de
gracht wagen".
Toch blijft Adang die reactie uiterst
merkwaardig vinden. „Ik denk wel
eens: waarom legde Nikkie zich
niet bij de situatie neer zoals we
onttroonde leiders in het verleden
wel vaker hadden zien doen? Wan
neer het met zijn machtspositie af
gelopen is, kan een chimpansee na
melijk zeer wel in de groep blijven
functioneren. Dat gebeurt in de na
tuur ook. Hoogstens verdwijnt zo'n
Herinnering
aan betere
tijden. Nikkie
(links) leeft nog
en is de leider
dank zij zijn
verbond met
Yeroen (rechts)
die door
vlooigedrag
zijn
aanhankelijk
heid betuigt.
dier tijdelijk een beetje naar de pe
riferie van de groep drukt hij
even z'n snor. Waarom deed Nik
kie dat niet? Waarom zo drastisch?
Een kwestie van karakter toch wel,
denk ik. Yeroen zie ik zoiets nooit
doen. Die sluwe vos zal altijd de
dans ontspringen".
De slimste
Maar voorlopig heeft Dandy onder
het motto „de koning is dood, leve
de koning" het initiatief genomen.
Dandy, door dr. De Waal in zijn
boek beschreven als „precies het
tegenovergestelde van Nikkie;
klein en tenger, met een gevoelige,
intelligente uitdrukking; de intel
lectueel van de familie en de slim
ste, die niet alleen zijn soortgenoten
maar ook de mensen volslagen
voor de gek houdt".
En Yeroen? „Yeroen bluft terug,
maar vooral is zijn gedrag erop ge
richt de steun van anderen uit de
groep te krijgen", schetst Adang.
„Hij krijst en hij ontbloot de tan
den. Dat zijn bij chimpansees signa
len van angst. Yeroen wil ermee
zeggen: kijk eens hoe zielig ik ben,
hoe ik me door die patser van een
Dandy bedreigd voel. Zo probeert
hij in te spelen op de sentimenten
van de vrouwtjes en dat lukt hem
aardig, moet ik zeggen, vooral bij
Mama, de oudste en meest geres
pecteerde chimpansee in de groep';.
Yeroen, kortom, werpt het wapen
van zijn ervaring met het machts
spel in de strijd. Dandy die tot voor
twee jaar niets in te brengen had,
mist die ervaring aan de top en
moet het van zijn imponeergedrag
hebben. „Toch denk ik dat Yeroen,.
hoe gepokt en gemazeld ook in het
politieke bedrijf, niet opgewassen
zal zijn tegen zo'n ambitieuze jon
geman", schat Adang. „Dandy zal
door blijven douwen en Yeroen zal
het niet bolwerken tegen die aan
stormende jeugd. Hij zal zich bij de
situatie neerleggen. Maar je hebt
best kans dat Wouter, die nu tien
jaar is, over een aantal jaren wat
gaat voorstellen, en dat Yeroen dan
samen met Wouter iets gaat uitpro
beren om Dandy van de troon te
stoten. Het is niet onmogelijk dat
Yeroen langs die omweg op den
duur toch nog het leiderschap vero
vert, geslepen opportunist die hij
Verkiezingsstrijd in de chimpan
see-politiek. „Maar laat de mensen
nu niet hierheen komen met de
verwachting dat ze voortdurend
knokpartijen te zien krijgen",
waarschuwt Adang. „Als je dat
denkt, ga je aardig teleurgesteld
naar huis. Verwacht ook niet dat je
getuige kunt zijn van een beslis
send gevecht, want die bestaan
niet. De eventuele gevechten vor
men hoogstens een graadmeter
voor de situatie van dat moment.
Wie denkt de sterkste te zijn? De
werkelijke strijd speelt zich onder
huids, quasi terloops af en duurt de
hele dag. Het is een subtiel spel van
aantrekken en afstoten, van uitda
gen en verzoenen, van coalitiès
aangaan en desnoods verraden. De
twee grondregels daarbij zijn: voor
wat hoort wat, en: oog oiti oog, tand
om tand. Een ruilhandel waarbij,
om mijn voorganger De Waal te ci
teren, de wederkerigheid op het
zelfde gevoel voor moraal en recht
vaardigheid berust als bij mensen".
PIET SNOEREN
