Verlegenheid kan het leven
tot een hel maken
Nederland
eeuw
onder
stroom
ZATERDAG 5 MEI 1984
HELVOIRT „Ik ben ongelooflijk
alleen. Ik leef in volstrekte eenzaamheid.
Op de hele wereld geen vriend of
vriendin. Ik voel me doodongelukkig.
Tegen vrije dagen zie ik op als tegen een
berg. Het zijn voor mij alleen maar dagen
van ellende en depressie, omdat ze mijn
verlatenheid nog groter maken, juist op
tijden dat de meeste mensen in het
gezelschap zijn van familie of vrienden.
Ik denk er dikwijls over een eind aan
mijn leven te maken, maar ik heb er de
moed niet toe".
De zielekreet van een verlegen
mens. Het kan ook enkele gradaties
minder. „Als ik in een volle winkel
sta en ik moet zeggen wat ik nodig
heb, begin ik te hakkelen. Ik word
rood en vergeet van ellende mijn
bestelling te doen. Dan zeg ik maar
wat, om er van af te zijn". Met zo'n
vorm van schroom valt te leven.
Maar aangenaam is verlegenheid
•zelfs niet in zijn lichtste graad. De
Amerikaanse psycholoog prof. Phi
lip Zimbardo: „Verlegen mensen
hebben een soort innerlijke cipier
die ze verbiedt zich vrij en spon
taan te gedragen. Maak je niet bela
chelijk, zegt die steeds; iedereen zit
naar je te kijken; hou liever je
mond en zorg dat je niet opvalt; je
bent alleen veilig als ze je niet zien
of horen".
Luc Parijs uit Helvoirt beaamt: „Je
zit gekooid in je verlegenheid. Je
bent een gevangene van jezelf. Het
is een vicieuze cirkel. Verlegen
mensen denken bijvoorbeeld vaak
dat ze goed kunnen luisteren, om
dat ze zogenaamd beleefd hun
mond houden wanneer een ander
praat. Ze realiseren zich niet dat
hun gedachten tijdens dat gepraat
paniekerig afdwalen bij het idee
straks zelf iets terug te moeten zeg
gen. Als gevolg daarvan weten ze
niet precies, wat de ander verteld
heeft, komen ze met de mond vol
tanden te zitten en beginnen ze
zich nog ellendiger te voelen".
Landelijke werkgroep
Luc Parijs, dat zal duidelijk zijn, is
zelf een verlegen mens. Zijn vrouw
Dionne Verhoeven lijdt aan dezelf
de kwaal. Vertelt: „Bij mij komt
het in bepaalde situaties naar bo
ven. Ik ben allergisch voor gekun
steldheid. Een ander krijgt daar
uitslag van, ik word verlegen. Ik
was gids voor natuurvrienden. Bij
sommige groepen had ik nergens
last van, bij andere wist ik me zelfs
de naam van het eenvoudigste
plantje niet te herinneren. Het eni
ge wat ik dan wilde, was zo snel
mogelijk het bos weer uit".
De kennismaking en verliefdheid
tussen de twee verliep, gehandicapt
als ze beiden waren, verre van
vlekkeloos. Ruzies. Eindeloze ge
sprekken. Zo kwamen ze ertoe zich
te verdiepen in het probleem en dit
heeft inmiddels weer geleid tot de
oprichting van de Landelijke
Werkgroep Verlegenheid (te berei
ken via Postbus 386, Tilburg).
Een eerste studiedag is achter de
rug. Er hebben zich al meer dan
200 leden aangemeld. Ze werken
hard aan een netwerk van regiona
le werkgroepen. Ruggesteun krij
gen ze van de Groningse psycho
loog Henk van der Molen die
samenvallend met de oprichting
van de werkgroep, maar onafhan
kelijk daarvan een boek publi
ceerde onder de titel: „Aan verle
genheid valt iets te doen".
Hoeveel verlegen mensen telt Ne
derland? „Van der Molen komt tot
een schatting van drie en een half
miljoen, maar dat vind ik een beet
je overdreven", aarzelt Parijs. „Ik
denk dat één op de tachtig Neder-
De
tirannie
van
de
innerlijke
cipier
Luc Parijs en zijn
vrouw Dionne Ver
hoeven werken hard
aan een netwerk
van regionale werk
groepen.
landers er last van heeft, hetgeen
een aantal van 1,7 miljoen zou ople
veren. Veertig procent daarvan is
erg verlegen, tot op het extreme af.
De overige zestig procent heeft een
soort strategie ontwikkeld om zijn
verlegenheid te maskeren en die
leven er dus wat makkelijker mee.
Zelf ben ik middelmatig verlegen,
maar soms heb ik het er toch flink
te kwaad mee. Dan krijg ik bij het
minste of geringste een rood hoofd
wetenschappelijk heet dat ero-
trobiefobie ofwel bloosangst en
ga ik zweten. Een vervelende sen
satie. Dan ben ik een stuntelaar
eerste klas, net als de hoofdpersoon
in de film „Een Vlucht Regenwul
pen" naar het boek van Maarten 't
Hart. Ik heb ontzettend moeten la
chen met die film, maar eigenlijk
kon ik wel huilen, zozeer herkende
ik mezelf. Maarten 't Hart lijdt
trouwens zelf ook aan verlegen
heid. Prinses Juliana heeft het, Ria
Bremer, Bram Vermeulen. We zijn
in goed gezelschap".
als een robot
Verlegen mensen, denkt Parijs, zijn
veel te veel bezig met de vraag hoe
ze op hun omgeving overkomen.
„Zelf ga ik daardoor heel stroef
doen. Ik zet me in een harnas. Ik
ga me gedragen als een robot. En
als dat niet lukt, zwaai ik helemaal
door naar de andere kant en begin
ik het hele gezelschap plat te pra
ten. Dan ben ik verschrikkelijk do
minant bezig. Autoritair. Daar
schaam ik me vervolgens voor en
zo raak ik steeds dieper in de put.
Weer die vicieuze cirkel, waarin je
gevangen zit. Maar bij extreme ver
legenheid krijg je echt dat verwij
deringsgedrag dat ik gelukkig niet
heb. Die mensen gaan dingen uit
de weg, kruipen in een hoekje, zit
ten maar op hun kamer. Ze komen
op hun werk niet uit de verf en
gaan daardoor lijden aan de beken
de verschijnselen van stress. Dat
kan gevaarlijk zijn. Er is zelfs een
kleine groep die in psychiatrische
inrichtingen terechtkomt. Er zijn
heel moeilijke gevallen bij".
Zoveel verlegenheid in den lande.
Zou het soms erfelijk zijn? Luc Pa
rijs, in het dagelijks leven admini
stratief medewerker bij de Bedrijfs-
commissie voor het Ziekenhuiswe
zen, heeft drie jaar lang een diep
gaande studie van het verschijnsel
gemaakt, maar dat is hij in de
schaarse wetenschappelijke litera
tuur niet tegengekomen. „Persoon
lijk denk ik eerder dat verlegen
heid op kinderen wordt overge
bracht door ouders die zelf verle
gen zijn en die daarom het netwerk
van menselijke relaties om zich
heen zo klein mogelijk houden.. De
kinderen groeien op in dat afge
schermde kooitje, ze gaan bepaalde
sociale vaardigheden missen en
worden zo op hun beurt verlegen.
Erg vervelend voor ze, want je
loopt dan onherroepelijk een ach
terstand op. Neem mezelf. Mijn va
der was verlegen en bovendien
maakten mijn ouders zich zoveel
zorgen om mijn zwakke gezond
heid dat ik nooit iets mocht wat an
ders kinderen wel mochten. Ik
werd een echte boekenwurm. Ik
voelde me tussen boeken beter
thuis dan tussen mensen. Het leidt
tot maatschappelijk isolement".
Angst
Wat is ondertussen verlegenheid?
De eerste die daar systematisch en
empirisch onderzoek naar heeft ge
daan, is de reeds genoemde Ameri
kaanse professor Philip Zimbardo
geweest van wie in 1977 het boek
„Verlegenheid" verscheen. Bij hem
is Luc Parijs ook te rade gegaan na
dat zijn correspondentie met Ne
derlandse universiteiten en psycho
logische instituten niets had opgele
verd waarmee hij uit de voeten
kon. „Verlegen zijn", aldus prof.
Zimbardo die in Californië de pri
meur van een kliniek voor verle
gen mensen heeft, „is bang zijn van
mensen, vooral van mensen die
voor ons op een of andere manier
emotioneel bedreigend zijn: vreem
den vanwege het nieuwe of de on
zekerheid waarmee ze ons confron
teren; autoriteiten vanwege de
macht die ze uitoefenen; mensen
van het andere geslacht, omdat ze
de mogelijkheid van intieme rela
ties vertegenwoordigen. Verlegen
heid berust op angst en daarom
kan het een leven tot een hel ma
ken".
De innerlijke cipier die mensen in
verlegenheid kooit, heeft duidelijk
tirannieke trekjes. Maar hoe komt
hij aan de knoet van de angst die
hij over zijn slachtoffers zwaait?
Van der Molen vat in zijn boek een
paar theorieën samen, waarbij de
ene de andere niet hoeft uit te slui
ten. Karakterologen blijken het
meest te voelen voor het standpunt
dat het om iets aangeborens gaat.
Volgens hen zou het verlegen type
geboren zijn met een makkelijk te
prikkelen, gevoelig zenuwstelsel.
Die gevoeligheid heeft dan tot ge
volg dat conflicten en bedreigende
situaties vermeden worden. Ge
dragsdeskundigen zijn de tegenge
stelde opvatting toegedaan. De ei
genschap is volgens hen niet aange
boren, maar aangeleerd; verlegen
mensen hebben verzuimd zich de
sociale vaardigheden eigen te ma
ken, die nodig zijn om tot betrek
kingen met anderen te komen. In
de derde plaats zijn er de psycho
analytici die menen dat verlegen
heid een symptoom is van onbe
wuste conflicten. En tenslotte me
nen bepaalde sociologen dat verle
genheid gezien moet worden als
een kwestie van sociale program
mering; de omstandigheden in de
samenleving zijn debet aan ie
mands verlegenheid.
Dooie pier
Van der Molen somt nog enkele
andere elementen op. Zo worden
verlegen mensen gekenmerkt door
kritiek en perfectionisme ten op
zichte van zichzelf en anderen,
door irrealistische verwachtingen
ten aanzien van de goedkeuring
waarop ze mogen rekenen en door
irrealistische opvattingen over
.agressie en agressief gedrag. Bo
vendien speelt het psychologische
proces mee dat iemand die door an
deren als verlegen wordt gezien,
zichzelf ook als zodanig zal gaan
bestempelen. Zowel de drager van
het etiket als zijn omgeving krijgt
bepaalde verwachtingen. De mede
mensen vervallen in meningen als:
Vrouwen Elektriciteits Vereniging
met een paar honderd leden. De
vereniging stelde zich ten doel „de
huisvrouw voor te lichten hoe op
de meest economische en prakti
sche wijze het huishoudelijk bedrijf
te voeren, door middel van elektri
citeit als de meest ideale energie
bron". De KEMA in Arnhem testte
de huishoudelijke toestellen op
elektrische veiligheid. De voorlich
ting van de NVEV was altijd onaf
hankelijk en objectief. Reclame
voor bepaalde merkartikelen was
er niet bij. In 1972 werd de vereni
ging opgeheven omdat, zo stond in
een brief aan de leden: de
doelstelling voor een groot deel was
waargemaakt en de voorlichtings
methodieken een volledig andere
vorm hebben gekregen
Vanaf 1925 is de voorlichting aan
het publiek over het gebruik van
elektrische toestellen door de mees
te elektriciteitsbedrijven met
kracht ter hand genomen. Toonza
len, waar elektrische apparaten
Elektrisch
koken werd
de oorlog
enorm
gepropagee
Desondanks^
bleven velen'
de voorkeur i
geven aan hii
gasfornuis. g|
worden gedemonstreerd, rezen p
paddestoelen uit de grond. Er oif
stond een goede samenwerking tiÊ
elektrotechnische installateurs.
Het belang van elektriciteit in on|i
samenleving is erg groot. Zoncfé
stroom zou de vaart er goed i
zijn. Niet alleen het moderne hu.c
houden staat of valt met elektri'8
teit. Hetzelfde geldt ook voor heF1
del en industrie. Er is nauwelij3
een produkt te bedenken, dat zo®
der tussenkomst van elektricit'®
wordt gemaakt. g
De elektriciteit blijft in discusTl
door de wijze waarop ze wordt c.1
gewekt. In de periode 1982 - IS
hebben ruim 42.000 personen der
genomen aan de Brede Maatschs-'
pelijke Discussie over energie.
Wellicht zal over een eeuw net^
geglimlacht worden over de kwr
tie van de kernenergie als nu o\
de wijze waarop De Khotinsky
1884 met accu's de Maas overst
om stroom te leveren.
TON HISSIN
wantrouwig in de gaten. Veel ge
meentebesturen zaten voor de
vraag of ze de enthousiaste „elek-
trotechniekers" vrij baan moesten
geven, met het risico, dat ze daar
mee de concurrentie binnenhaal
den of dat ze gevaarlijke initiatie
ven zo vlug mogelijk de grond
moesten inboren.
Petroleum
In het begin van deze eeuw moes
ten de meeste Nederlanders nog
overschakelen van petroleum op
gas. Het elektrisch licht zou pas
veel later binnen het bereik van ie
ders beurs komen. Langzamerhand
kreeg elektriciteit een vaste plaats
in de maatschappij. Het elektrisch
licht verdrong gas, de elektromotor
verdrong de stoommachine en zelfs
de elektrische kookplaat en het
straalkacheltje kregen een, zij het
bescheiden, plaats.
citeitsnet begon de vraag naar elek
trische apparatuur natuurlijk toe te
nemen. Naaimachines en stofzui
gers staan sinds de introductie van
de universele inductiemotor in 1922
nog steeds in de belangstelling van
de huisvrouw. Tegenwoordig be
schikken we over mixers, koffie
zetapparaten, fruitpersen, koel- en
vrieskasten, wasautomaten en der
gelijke.
Elektrificatie, efficiency en ratio
nalisatie. Dat waren de sleutel
woorden voor het bedrijfsleven in
de jaren twintig en dertig. Ook in
de huishoudelijke sektor kwam
men onder invloed van deze reor-
ganisatiedrang. De huishoudelijke
arbeid kon steeds meer gemechani
seerd worden. Er lag ineens een
groot terrein braak voor voorlich
ting, want er kan natuurlijk veel
mis gaan in het gebruik.
Voorlichten
er komt helemaal niets uit die per.
soon; wat een dooie pier. Tot zulk» g
uitspraken komt de verlegene ver
volgens ook over zichzelf. „Niej
mand vindt me leuk, want ik bei
toch waardeloos. Dan is de cirkel h
gesloten", aldus Van der Molen. D( m
innerlijke spanningen die hierdooi R
worden opgeroepen, kunnen ziel z\
vervolgens op veel manieren uiten *-
met name door onwillekeurig!,
spiersamentrekkingen die onaange P;
name sensaties in de maag- ei D
hartstreek veroorzaken, de gelaats f<
uitdrukking verstarren, de spraal
bemoeilijken of de handen doei r(
trillen. Andere verschijnselen ziji
vertroebeling van de zintuiglijki *7
waarneming, bloedvatvernauwinj a
of -verwijdering (verbleken of blo ir
zen) en verstoring van de zweet- ei g
speekselafscheiding. Allemaal geei h
leuke dingen voor de mensen.
Daarom dus nu de Landelijkt
Werkgroep Verlegenheid, het jong Vl
ste bloesempje aan het welige ge r<
was van de zelfhulp. Een van diO]
doelstellingen: het vormen van rep,
gionale en plaatselijke werkgroep
pen. „Ideaal zijn kleine groepje
van een mens of vijf, zesscha
Luc Parijs. „Die dan zo'n beetje zei
bepalen wat ze doen. Die zich latei M
leiden door wat er uit de groe|p;
komt. Ze kunnen het rollenspe
overnemen zoals Van der Mplei-c
dat in zijh boek beschrijft. Maar z
kunnen ook gewoon elkaar eei^
beetje helpen, zo van: jij bent verleg
gen op dit terrein en jij op dat, du m
de ene keer ga ik met jou naar d je
schouwburg en de andere keer g,^
jij met mij mee naar een veijaarst
dag. Het is de bedoeling dat we hej,
heel eenvoudig houden. Ach, he nj
idee van zo'n groep, dat je merkSj-
niet de enige te zijn, is vaak al eei^l
hele hulp". r
re
1 cc
Meer begrip d|
Daarnaast wil de werkgroep in dk|
maatschappij meer begrip kweke;b(
voor de verlegen mens en aldujj
een mentaliteitsverandering teg(
weegbrengen. Parijs legt uit: „Ee.jJ.
redelijk percentage van de mense
die crimineel, agressief of domi^,
nant gedrag vertonen, is in feittg
erg verlegen. Gezond omgaan m«to
die verlegenheid is bij hen dooj-j
maatschappelijke omstandigheden
geblokkeerd. In sommige andere{
culturen, met name de oosters<V(
wordt verlegenheid juist als ee j
deugd gewaardeerd. Maar de wei"
terse prestatiemaatschappij heeft
weinig mee op. Wanneer verlegej*
mensen niet uitblinken op huV(
werk, worden ze al gauw als sloorm
in een hoekje gedrukt. Ze kunnet0
zich nauwelijks ontplooien. Ze kc_
men in het gedrang. Er wordt mis^
bruik van hen gemaakt omdat 2^-J
moeilijk ergens nee tegen kunne^i
zeggen. En dat is jammer, waii\\j
verlegenheid heeft ook positief
kanten die de maatschappij jui#^
ten goede zouden kunnen komeifi
Zo is bekend dat verlegen mense tr
een hogere sociale intelligent
hebben dan anderen. Ze beschil j
ken over een groter vermogen ofo,
te begrijpen hoe menselijke veifc,
houdingen in elkaar zitten en oij0
dat begrip in hun handelen te b4c
trekken. Die hogere sociale intell j
gentie gebruiken ze nu om zich t£)
gen een vijandige maatschappij
beschermen. Beter zou het zi£)
wanneer ze hun vermogen y,
dienst van de samenleving kond^j
stellen. Maar dan moet de samenl^.
ving eerst ophouden met ons %e
idioten te beschouwen. Want m^
het behandelen van verlegen meijc
sen, zoals sommige therapeute^
willen, kom je er niet. Dan trek ca
die mensen een dikke jas aan, ten(
wijl je juist een klimaat zou moete
scheppen waarin geen dikke jassy^
nodig zijn".
PIET SNOERE^f
bouwd, waarin ook de eerste Ne
derlandse gloeilampen zouden wor
den gefabriceerd. Met de in de fa
briek opgestelde Edison-dynamo
werden overdag grote accu's opge
laden, die tegen het vallen van de
avond met bootjes naar de over
kant van de Maas werden gevaren
om panden aan de Wijn- en
Scheepmakershaven van stroom te
voorzien.
Het gebruik van elektriciteit nam
snel grote vormen aan. Het leger
begon elektrische ontstekingen in
mijnen te monteren en de kust
wacht richtte elektrische vuurto
rens in. Ook in de horeca ontdekte
men de zegeningen van de elektri
citeit. Krasnapolsky in Amsterdam
was een van de eerste horecaonder-
nemingen, die dankbaar gebruik
maakte van deze „nieuwerwetse
vinding".
Voor- en tegenstanders van elektri
citeit bestreden elkaar op allerlei
manieren. De eigenaren van gasfa
brieken hielden de ontwikkelingen
Volgende week
donderdag, 10
mei, wordt in
Rotterdam de
- reizende tentoon
stelling „Doe het
elektrisch geo
pend. Deze ten
toonstelling geeft
een overzicht
van 100 jaar
elektriciteits
voorziening in
ons land. De ten-
toonstelling is tot
en met 19 mei te
zien in de open
bare bibliotheek
van Rotterdam,
van 28 mei tot 1
augustus in het
Evoluon te Eind
hoven, van 4 tot
en met 20 augus
tus in het Glazen
Huis in Amster
dam en van ok
tober tot de zo
mer 1985 in het
Elektrum Mu
seum in Arnhem.
Rotterdam is als
■eerste plaats ge-
kozen omdat
daar exact een eeuw geleden de
- open bare elektricitei ts voorziening
tot stand kwam, toen de Rus De
Khotinsky met opgeladen accu's de
Maas overstak om kantoorgebou
wen elektrisch te verlichten.
Op vrijdag 19 en zaterdag 20 okto
ber zullen alle elektriciteitscentra
les open gaan voor het publiek. Het
in mei te openen elektriciteitsmu
seum in Pjijkerk zal aandacht be
steden aan het jubileum door in de
zomermaanden de oude elektrici
teitscentrale uit 1916 van het dorp
Lutten, die op petroleum werd ge
stookt, te tonen. Verder krijgt Ma-
durodam in Den Haag een „kolen-
gestookte" centrale, schaal 1 25,
die twee en een halve meter hoog
is, aangeboden door de elektrici
teitsbedrijven.
ROTTERDAM Precies honderd
jaar geleden kwamen in Rotterdam
de eerste twee Nederlandse elektri
citeitscentrales onder stroom. Die
particuliere centrales legden de ba
sis voor de Nederlandse gemeente
lijke en provinciale elektriciteits
voorziening, maar moesten zelf la
ter het onderspit delven. Het „licht
van de toekomst" scheen al in 1878
in Nederland, maar die eerste ge
bruikers moesten zelf hun elektri
citeit opwekken, centrales waren
er nog niet. De Rus Achilles de
Khotinsky moet worden be
schouwd als de pionier, die in ons
land de eerste bruikbare accu's ont
wierp. De Khotinsky gaf met zo'n
accu een demonstratie ten huize
van de Rotterdamse koffiehande
laar Wilhelm Schöffer, die zo over
tuigd raakte van de kwaliteiten
van de Rus, dat besloten werd de
N.V. Electriciteitsmaatschappij, sys
teem De Khotinsky, op te richten.
Op het Noordereiland jn Rotter
dam werd een accufabriek ge-
