nwoners Polen dreiging voor
lit Sobibor gevluchte joden
Recht en raad
RAGIEK VAN MASSALE ONTSNAPPING UIT DODENKAMP:
toek voor
e Weg
pnieuw
erbeterd
Handboek jazzdans waardevol voor amateur en beroeps
Een man van horen zeggen" van Willem Jan Otten
Nieuwe, bizarre verhalen
van Hans Koekoek
OEKEN
CeidócOoivtant
VRIIDAG 27 APRIL 1984 PAGINA 11
14 oktober 1943 ontsnapten
rhonderd ten dode opge-
reven joden uit het vernie-
ngskamp Sobibor in Polen,
chts enkele tientallen haal-
het einde van de oorlog,
overigen werden tijdens
vlucht vermoord, door
's en Polen. De Ameri-
ise journalist Richard
ihke dook in de geschiede-
van de ontsnapping, de
otste uit een gevangen-
np in de Tweede Wereld-
log en schreef „Ontsnap-
g uit Sobibor".
libor was met Treblinka en
zee primair een vernieti-
gskamp. Hadden de men-
in Auschwitz en Dachau
enige kans van overleven,
de drie hierbovengenoemde
atsen gingen zij direct van
trein naar de gaskamers. In
libor kwamen door dit ge-
fectioneerde vernietigings-
teem ten minste 250.000 jo-
i om het leven, van wie
100 uit Nederland. De rest
am voornamelijk uit de tal-
de joden. Sobibor was het
kleinste kamp van de drie en
het best geheim gehouden.
Toen het de Duitsers duidelijk
werd dat ze de strijd gingen
verliezen, wilden ze de kam
pen met de grond gelijk ma
ken en de weinige getuigen
van hun daden ombrengen. De
ontsnapping geschiedde slechts
enkele dagen voordat dat
voornemen ten uitvoer kon
worden gebracht. Vijf dagen
daarna werden de niet-ont-
snapte joden vermoord, de ge
bouwen op het terrein gesloopt
en werden op de plek waar
het kamp had gestaan bomen
geplant, zodat niemand iets
van de gruwelen die daar
plaats vonden kon terugvin
den.
Geselecteerd
De joden die ontsnapten wa
ren op grond van hun be
kwaamheden geselecteerd uit
de lange rijen die dagelijks
naar de gaskamers werden ge-
joodse getto's in Poolse jaagd. Het ging daarbij om
len. waarin vier miljoen jo-
een schier onuitputtelijk
ervoir vormden voor de
ordlust van de nazi's,
ihke sprak voor zijn boek
enkele van de weinige
irlevenden van de vlucht,
zijn de enigen die de moor-
dustrie overleefden. Was
vlucht niet geslaagd, dan
waarschijnlijk geen mens
veten wat er precies ge-
irde in Sobibor. Het kamp
met Treblinka en Belzec
lerdeel van de geheime
iratie Reinhard van Hein-
h Himmler, die zich richtte
een totale vernietiging van
goud- en zilversmeden, tim
merlieden, metselaars, schil
ders en anderen die voor de
Duitsers nog iets konden bete
kenen, bij elkaar niet meer Zo vertelt een van de overle-
dan een paar honderd mensen, venden hoe hij samen met drie
ranselen. Ze hoorden de Duit
se en Oekraïense kampbe
waarders tegen elkaar opspe
len over het aantal slagen,
waarin men joden kon om
brengen. Zagen de talloze vol
gepropte veewagons leegstro-
men, waarin een groot deel
van de slachtoffers al om het
leven was gekomen. En waren
duizenden malen getuigen van
iets waaraan ze zelf alleen
maar trachtten te ontsnappen:
de dood.
Jodenhaat
Hoewel Richard Rashke de
gruwelijke details over het
kampleven niet schuwt (zo
weinig zelfs dat af en toe de
vraag rijst of de schrijver zich
niet te veel door effectbejag
heeft laten leiden), ligt het
schokkende van het verhaal
van de ontsnapping in de ge
beurtenissen na 14 oktober.
Niet de Duitsers vormden toen
het grootste probleem van de
aan de dood ontsnapten, maar
de inwoners van Polen, die zo
mogelijk een nog grotere jo
denhaat aan de dag legden.
Geen jood was veilig voor de
Polen.
man die het overleefde bleef de dag van vandaag hoogtij
de kogel in het kaakbeen ste- viert. De weinige joden die de
Zij waren tegelijkertijd slacht
offer en getuige van een sy
steem dat in wreedheid zijn
gelijke niet kende. Zij zagen
hoe kinderen door de kamp
beulen Wagner en Frenzl met
schoppen en slaan werden
vermoord, hoe SS-baas Himm
ler een demonstratie .joden
vergassen" gadesloeg, hoe
kampbewaarders opdracht
kregen gevangenen dood te
anderen onderdak vond in een
hooiberg bij een Poolse boer.
De boer eiste onder bedreiging
van verraad aan de Duitsers
steeds geld, totdat de vluchte
lingen niets meer konden ge
ven, omdat ze niets meer had
den. Op een nacht werden de
drie vluchtelingen door de
boer en enkele handlangers
uit het hooi getrokken en in
het hoofd geschoten. Bij de
ken. Hij hield zich dood
was er getuige van hoe de boer
en zijn handlangers het hooi
doorzochten en de grond om
woelden, „op zoek naar ver
borgen schatten". Hij kon ont
snappen.
Partizanen
Ook anderen werden zo om
het leven gebracht, in de over
tuiging dat de joden schatrijk
zouden zijn. De Polen, die van
de Duitsers te horen hadden
gekregen dat het doden van
joden niet strafbaar was, zagen
daarin aanleiding talloze ge
vluchte en ondergedoken jo
den te vermoorden. Ook de
Poolse partizanenlegers, die
vanuit de dichtbeboste gebie
den in Polen een soort guerril
la tegen de Duitsers voerden,
gedoogden geen joden in hun
buurt. Enkele uit Sobibor ont
snapten, die zich wilden aan
sluiten bij de partizanen, wer
den zonder omwegen van hun
wapens en bezittingen beroofd
en gedood. Veelbetekenend is
ook de opmerking die een van
de overlevenden vlak na de
bevrijding in zijn Poolse ge
boortedorp naar zijn hoofd
kreeg geslingerd. „Zijn er nou
toch nog van jullie overgeble-
Opvallend, maar in dit licht
begrijpelijk, is dat vrijwel geen
der ontsnapten na de oorlog
verkoos in het geboorteland
Polen te blijven. Niet alleen
omdat vrijwel alle familiele
den tijdens de oorlog het leven
lieten, maar ook omdat in Po
len het anti-semitisme tot op
oorlog overleefden, verkiezen
over het algemeen hun jood
zijn verborgen te houden. Een
van de ontsnapten die wel in
Polen bleef wonen vertelt hoe
hij uit een hoge maatschappe
lijke functie werd ontslagen
Kuilen
Rashke toog met een van de
overlevenden naar Sobibor,
waar vrijwel niets meer herin
nert aan de tragedie die op die
plek heeft plaatsgevonden. Of
toch. Het stationnetje, waar de
treinen aankwamen, is er nog
steeds. En daarnaast zijn nog
steeds de kuilen voelbaar waar
de Polen uit de omgeving van
het kamp, vlak na de oorlog
begonnen te graven en spitten,
op zoek naar fabelachtige
schatten, die „die domme jo
den" daar verborgen zouden
hebben.
Het is het treurige bewijs van
een tijd, waarin eenieder
slachtoffer was van een sy
steem waarin alleen plaats was
voor „ontmenselijking". Waar
in /een mensenleven niets
waard was als men dacht door
iemands dood beter te kunnen
worden. Een tijd die, zo beto
gen alle getuigen die Rashke
sprak, nooit vergeten mag
worden. „Ontsnapping uit So
bibor" levert daartoe een bij
drage.
KOOS VAN WEES
Richard Rashke: „Ontsnap^
ping uit Sobibor". Uitgeverij
In den Toren, Baarn. Prijs
ƒ32,50.
Een gedenksteen, voorstellende moeder en kind, herinnert op de plaats waar ooit het vernieti
gingskamp Sobibor stond aan de gruwelen die daar plaatsvonden.
ngs
ijgewerkt tot het laatst
■gereedgekomen stuk weg-
■tyr is in rode kaft ver
enen de 12e druk
ide uitgave van Het
ste Boek voor de Weg.
n tamelijk lijvig boek-
irk waarin ten opzichte
iii n de vorige editie nogal
veranderingen zijn
rwerkt.
druk bleef mooi, het over-
_n{ht verbeterde. Zo is deze
:tri gave in drie secties ver-
chaBld: Benelux, Europa en al-
stefnene informatie. De sectie
D ueluxkaarten omvat 48
ads iktisch gebundelde pagina's,
i ei vaardigd door de ANWB.
i-de orts zijn alle 42 ANWB-rou-
va nieuw in kaart ge
ide cht. Nieuw zijn ook de acht
are lroutes naar favoriete bui-
p d landse vakantiebestemmin
gen en twee nieuwe „zonne-
am ites": Amsterdam-Palermo
di Amsterdam-Malaga. Hand-
I- e m-klein, door sterke ver-
l g( ivoudiging. De wegenkaar-
ssai zijn voorzien van de sinds
,pei t officieel aanvaarde inter
zonale symbolen voor onder
Ier kastelen, benzinepompen
veerdiensten.
uitgave is duidelijk bedoeld
pr gebruik gedurende vele
?difen. Het aantal bladzijden
ülli t algemene informatie met
loo legrip van het spelelement
i, gi dermate groot, dat het een
orlcit handboek is geworden,
cte k heel bruikbaar voor de
d tantieganger. Hierop dui-
em hoofdstukken als „bewust
ede orijden", „met uw auto
eel ir de bergen", „met
itoi ihanger achter uw auto",
brc irkennen onderweg". En
na irts „de zestalige automobi-
ard
kii
'fjar het in feite om
:mt een tamelijk zuinige
'°e ats in beslag: de 118 nieuwe
ropakaarten, getekend door
Zwitserse Cartografische
tituut Hallwag. Gebleven
de eerder toegepaste
re Jerbruggingsflappen", de
'P® kjes kaart die een moeitelo-
lK0 overgang naar een volgende
n irt mogelijk maken. Op de
e iterzijden daarvan is toeris-
5er he informatie verwerkt.
di
fP orts treft m n aan twee
*Fr 77 stadsplattegronden:
i van steden in de Benelux
een van steden in „de rest
i Europa"; voorts een af-
ndstabel en een alfabetisch
ister. Twee leeslinten stel
de gebruiker bij het zoe-
naar de juiste weg in staat
mI| boek even terzijde te
e uiven. Want zo compleet
het boek met 632 pagina's
het is niet licht en klein: 28
16,2 cm.
FRITS BROMBERG
t Beste Boek voor de
„■fis: uitg. Readers Digest;
»lti is 98,-.
Benjamin Feliksdal
Jazzballet mag zich tegen
woordig verheugen in een
enorme populariteit. Den Haag
is met zijn Jazzex sinds kort de
eerste professionele Neder-,
landse theatergroep op dit ter
rein rijk. Honderdduizenden
amateurs bewegen zich elke
week urenlang voor de spie
gelwand.
Een van de belangrijkste peda
gogen die in Nederland aan de
basis van dit succes heeft ge
staan is Benjamin Feliksdal.
Hij was negen jaar solist bij het
Nationale Ballet en studeerde
daarna jazzdans in de Verenig
de Staten. Na zijn terugkeer
stichtte hij in Amsterdam een
eigen jazzdans-opleiding.
Daarnaast is Feliksdal druk
bezig met het voorbereiden
van een musical die in 1986 in
première moet gaan.Benjamin
Feliksdal heeft in de afgelopen
tien jaar een eigen moderne-
jazzdanstechniek ontwikkeld,
die hij bij verschillende inter
nationale scholen introduceer
de. Centraal hierin staat de
isolatie-techniek die wordt
verweven met principes uit
klassiek ballet, jazz- en tap
dans, moderne dans, caractère
en etnische dans.
Benjamin Feliksdal heeft zijn
ervaring en ideeën over mo
derne jazzdans vastgelegd in
een boek, waarin hij allereerst
uitvoerig ingaat op de geschie
denis van de jazzdans, waarbij
ruime aandacht wordt besteed
aan pioniers van de moderne
dans. In de tweede en interes
santste helft behandelt Feliks
dal zijn opvattingen over jazz
dans en dans in het algemeen.
Pedagogen zijn vaak te eenzij
dig gericht op de technische
kant van het dansen. In de
jazzdans is de vrijheid van de
individuele danser in het alge
meen groter dan bij klassiek
ballet. Daarom legt Feliksdal
een sterke nadruk* op het be
wustzijn en de emotionele ont
wikkeling. Pas wanneer een
danser een goede instelling
heeft, kan hij verder komen
dan louter het op de juiste wij
ze uitvoeren van een reeks be
wegingen.
Feliksdal gaat ook in op de
techniek van de jazzdans. Aan
de hand van 428 foto's worden
de diverse houdingen en be
wegingen duidelijk gemaakt.
In de bijschriften gaat Feliks
dal onder meer in op het
spiergevoel dat wordt opgeroe
pen. Hij vindt namelijk dat
een danser een „spiergeheu-
gen" moet opbouwen. Van
veel oefeningen is de dansno-
tatie als voorbeeld bijgevoegd.
Zowel de ambitieuze amateur
als de professional die zich in
de stijl wil verdiepen, kan een
nuttige steun vinden in het
TJERK HERINGA
Benjamin Feliksdal: „Mo
dern Jazzballet; uitg. Zuid
Boekprodukties; prijs
39,90.
MERKWAARDIGE VERHAALCONSTRUCTIE
Het merkwaardigste van de
eerste novelle van Willem Jan
Otten, „Een man van horen
zeggen" is het feit dat de
hoofdpersoon (de „ik" zelfs), al
enkele jaren dood is. Hij is in
vele opzichten afwezig in het
verhaal, voor zover je daar
over kunt spreken in verband
met dit boek. De hoofdper
soon, Legrand, denkt over het
verleden, in herinneringen
van hemzelf of van anderen.
Dat is een opmerkelijk feit.
Op een of andere manier re-
'gistreert deze Legrand het le
ven van zijn nabestaanden.
Ziin kinderen, zijn voormalige
echtgenote, zijn vriendin van
toen. Hun handelingen die nog
met hem te maken hebben be
kijkt hij van zijn veilige en on
vermoede schuilhoek, de dood.
Hij constateert welke gedach
ten zijn nabestaanden over
hem hebben en hoe die ge
dachten en gevoelens steeds
verder uitblussen en clichéma
tiger worden. Dat proces van
vergeten, wegzakken in de
herinnering wordt door de ui
termate ongewone manier van
vertellen door Willem Jan Ot
ten trefzeker beschreven. Het
feit dat deze man, Legrand,
zich steeds meer bewust
wordt, dat hij nergens meer
aan deelneemt en dat zijn be
staan als zodanig in twijfel
moet worden getrokken, is een
consequentie die heel logisch
voortkomt uit de vondst om
hem als overledene hoofdper
soon te laten zijn.
„Ik ben van 1919, een onge
denkwaardig jaar. Gisteren
zou ik vijfenzestig zijn gewor
den. In een leven na de dood
heb ik nooit geloofd. Mijn
Willem Jan Otten
dood heeft de krant gehaald
Bachvertolker, Schellingwou-
derbrug, truck met oplegger.
Ik besta, want ik word herin
nerd", zo formuleert Legrand
aan het eind van zijn boekje
zijn identiteit. De laatste blad
zij van het verhaal is gewijd
aan de chauffeur, die hem
heeft aangereden. Van de fa
milie heeft die man gehoord
dat de overledene alleen
woonde. Opnieuw een vast
stelling over zichzelf van Le
grand, als hij ervaart hoe die
chauffeur zich hem herinnert:
„Als hij uit een van de perio
dieke nachtmerries ontwaakt
waarin ik hem verschijn als
klap op motorkap en man met
gebroken nek, dan zegt hij te
gen zichzelf „hij was alleen".
Want dat heeft Olga hem ge
zegd toen hij vroeg wie ik ach
terliet. „Niemand. Niemand
echt. Hij was alleen". Wie Wil
lem Jan Otten als dichter en
als theaterman kent, kon ver
wachten, dat zijn eerste ver
haal een poging zou zijn om
iets te onderzoeken van de ei
gen wetten, die het vertellen
kent. Door deze constructie
van het relaas van Legrand
heeft Otten opnieuw iets bijge
dragen tot de mogelijkheden
die het „ik-verhaal bezit.
Daardoor en door de precieze
nuancering in wat zich af
speelt door het spoor dat Le
grand na zijn dood in het le
ven van anderen naliet, is
„Een man van horen zeggen"
een bijzonder boek.
JAN VERSTAPPEN
Willem Jan Otten: „Een man
van horen zeggen" - novelle.
Uitgave Querido. Prijs
21.50.
Recht en Raad is de titel van
een serie boekjes waarin Uit
geverij Kluwer vaak voorko
mende financiële, juridische
en sociale problemen onder de
Loep neemt. Omdat gebrek aan
kennis niet alleen tot onzeker
heid leidt, maar ook vaak tot
verkeerde beslissingen pro
beert Kluwer door middel van
deze drukwerkjes kennis over
rechten aan de man te bren
gen en tegelijk goede raad te
geven die tot het oplossen van
de problemen kan leiden.
In deze reeks zijn weer drie
raadgevers op de markt ver
schenen die vermeldenswaard
zijn, een over de bijstand, een
over aftrekposten en een, hoe
kan het anders, over de wet
tweeverdieners. Kluwer pre
tendeert „specialisten uit de
praktijk" aan het schrijven te
hebben gezet. Wie ze zijn blijft
voor de lezers verborgen. Dat
hun taalgebruik duidelijk is
valt niet te ontkennen. De
voorbeelden die gegeven wor
den zijn ook inderdaad verhel
derend. Voor wie veel te ma
ken krijgt met aftrekposten of
tweeverdienersvragen bren
gen de raadgevers van Kluwer
zeker meer helderheid in een
ondoorzichtige materie. Meer
dan de informatie die belas-
tinggidsen bijvoorbeeld hier
over verschaffen en boven
dien rijker geïllustreerd en be
grijpelijker geschreven.
Voor mensen die voor het
eerst van hun leven met de
bijstand in aanraking komen
kan de Kluwer-raadgever
over de bijstand ook zeker
veel vragen beantwoorden.
Bovendien is deze informatie
minder makkelijk in een be-
lastinggids terug te vinden.
Voor zijn handige raadgevers
rekent Kluwer overigens wel
een behoorlijk gepeperde prijs.
De boekjes zijn niet dikker
dan 75 tot 98 pagina's en be
vatten ook nogal wat illustra
ties en bijlagen. Toegegeven,
ze kunnen handig zijn voor
wie meer wil weten dan het
gemiddeld gebodene, maar 21
gulden is bijvoorbeeld al meer
dan voor de dikke belasting-
gids moet worden neergeteld.
Bovendien moet voor de aan
schaf worden bedacht dat de
onderwerpen in deze reeks
aan veel wijzigingen onderhe
vig zijn en dus snel verouderd
of onvolledig worden.
ARJEN BROEKHUIZEN
Bijstand, een recht; aftrek
posten, gebruik ze; tweever
dieners, u ook. Nieuwste uit
gaven in de reeks Recht en
Raad, Kluwer-Teleboek.
Prijs 21,-.
„De vrouw met de twee gezichten
Een jonge vrouw op de fiets
die achtervolgd wordt door
een bejaarde heer die iets met
haar wil. De wielerrace die
erop volgt moet hij met de
dood bekopen. Een jongetje
dat omaatje-lief telkens op de
meest verschrikkelijke manie
ren de stuipen op het lijf jaagt,
omdat hij haar radicaal het
huis uit wil hebben. Een ver
pleger die met twee psychia
trische patiënten een dagje
gaat stappen in Amsterdam,
waarbij de heren hun verple
ger ook een bezoekje aan een
prostituée aanbieden.
Dat zijn zo wat van de gebeur
tenissen, waarover Hans Koe
koek in zijn nieuwe verhalen
bundel ..De vrouw met de
twee gezichten" schrijft. Het
boekje bevat een kleine twin
tig korte verhalen, die voort
gaan op wat men van Hans
Koekoek kent. Hij heeft oog
voor heel kleine, maar onthul
lende gebeurtenissen, die in
het leven plaatshebben. Het is
steeds weer opvallend, dat hij
zich geheel verplaatst in de si
tuatie, die hij doorgaans er
vaart vanuit de betrokkenheid
van een van de voornaamste
personages, dikwijls een kind.
Hans Koekoek is ook bekend
als documentair filmer. Men
herinnert zich zijn film over
een afgebroken Haags wees
huis (Groenestein), met de titel
„Een lege plek in Den Haag'.
Zoals met een camera wordt
gewerkt, zo voert Koekoek
ook de pen: hij beschrijft een
aantal gebeurtenissen, zonder
verder personen, gevoelens,
gedachten uit te diepen. Dat is
Hans Koekoek
de taak van de lezer. Meestal
eindigt zo n verhaal met een
merkwaardige wending, waar
je op den duur als lezer overi
gens een beetje immuun voor
wordt. Misschien dat de uitge
ver daarom op de tekst achter
op het boekje ervoor waar
schuwt de verhalen achter el
kaar uit te lezen - het procédé
blijkt daarvoor te eenvormig
en te beperkt. Dat Koekoek er
opnieuw in slaagt bizarre ge
beurtenissen in een heel her
kenbaar kader te plaatsen, zo
dat ze de schijn van de alle
daagsheid krijgen, is overigens
een verdienste.
JAN VERSTAPPEN
Hans Koekoek: „De vrouw
met de twee gezichten" - Uit
gave Fontein. Prijs 22,50
