„Politiek
van
afschrikking
werkt"
kafOCHQ
CcidócSomont
cke
[ratj^1
iio
htefd
JEAN FRANCOIS REVEL:
i d
ee
;n.
ZATERDAG 21 APRIL 1984
2.&K
ell<
id vorig jaar kwam er
'rankrijk een boek uit
in het land zelf
ls knipsels op
erse politiek
chraagde bureaus
belanden:
[imment les
ocraties finissent",
el „Hoe de
locratieën ten onder
gaan". In de krant van
gisteren werd het op de
boekenpagina besproken
door Paul van
Velthoven. De schrijver,
Jean-Francois Revel, is
niet zomaar een
doemdenkend warhoofd,
maar een Frans politiek
journalist en essayist van
naam. Vroeger
hoofdredacteur van
„L'Express", nog altijd
veelgelezen columnist in
„Le Point" en ooit
adviseur van Mitterrand
tot socialisten en
communisten een
gezamenlijk programma
ontworpen. Op het
communisme, beter
gezegd op de houding
/I9i
■mb<
14
[7
\9
1538
IIJS Jean-Frangois Revel
[t niet onder stoelen of banken
hij wetenschappelijk analist is
politieke situaties. Anderhalf
lang formuleert hij in compact
|e/der Frans zijn mening, met
invoegsels als „Wanneer u mij
lat" en „Als ik me mag per-
ren te zeggen" volop aanwe-
et uit het hoofd jaartallen en
i op een rij alsof hij ze van een
brief leest en doet precies
naai een poging tot een wat
;nd lachje. Wanneer het voor
al te overduidelijk wordt, dat
Dlitici calculatiefouten maken,
lij ze had kunnen besparen,
apartement op het lie de St.
het kleinste van de twee ei-
tn in de Seine, uitkijkend over
/an de bruggen over de rivier
de Notre Dame op gezichts-
id, is volgestouwd met boe-
Schots en scheef in de kasten,
tpels op de grond. Van een van
apels pak ik de Franse verta-
van de gedichten van Nobel-
vinnaar Ceszlaw Milos. Een
die niet meer in Polen woont,
dichter. Revel roemt de verta-
Dan gaan we zitten voor een
izetting over zijn boek dat in
ïajaar in het Nederlands zal
hijnen in de Oost-West-biblio-
die Julien Weverbergh bij
verij Manteau gaat opbouwen.
e vraag: Denkt monsieur Be-
'erkelijk dat de democratieën
i zullen gaan?
•Francois Revel: „Ik zeg niet
democratieën verdwijnen of
verdwijnen. Mijn boek gaat
iver de politieke actualiteit, al
er talloze voorbeelden in die
end zijn aan de actuele poli-
Maar ook voorbeelden ont-
uit 1920, '30 en '40, aan de
ke tijd, aan Demosthenes. Mij
lesseerde het algemene wetma-
C den en structuren te ontdek-
Mn de verhouding tussen demo-
:ën en totalitaire regimes,
•toe moet je het verleden bestu-
I. En van daaruit ben ik tot de
usie gekomen dat de leiders
le democratieën èn de publie-
jinie binnen de democratie,
al weinig begrijpen van het
ioneren van een totalitair re-
3ud(*
ite
neigt ertoe totalitaire regimes
ïnaderen volgens de wetten
le democratie. We denken dat
t Politbureau van de commu-
KOfche partij van Rusland, om
een voorbeeld te noemen,
e is van „gematigden" en
len". Dat klopt niet met. de
van het totalitaire regime,
laar aan de top is gekomen,
Volkomen akkoord met de ma
rie van het systeem. Er kan
wel rivaliteit tussen „clans"
maar die gaat nooit over de
L ZC tdandse politiek".
idee van „duiven" en „val-
heb ik bijna letterlijk terugge
en in rapporten van de Franse
Jssadeurs in het Berlijn van de
HJl tussen 1935 en 1940. Toch in-
ente mensen die onder de
eiders gematigde (lacht) en
sieve tendensen zagen en die
en die gematigden te kunnen
loedigen via concessies",
wat de Sovjet-Unie betreft is
en illusie. Om daarvan los te
In moet je simpelweg kijken
Wat de leiders van de Sovjet-
dóén, niet wat ze zeggen. Bij-
>eeld: Men stelt nogal eens dat
tsjev gematigder was dan Sta
lin en Brezjnev. Dat klopt voor de
binnenlandse politiek misschien
binnen beperkte lijnen want
zelfs veranderingen in de binnen
landse politiek van totalitaire syste
men mogen nooit het essentiële in
het geding brengen, de monopolie
van de partij en in economisch,
politiek en cultureel opzicht. Maar
voor die buitenlandse politiek zie
ik hoegenaamd geen verschil.
■Kroetsjev, de zogenaamde grote ge
matigde, heeft de opstand van Boe
dapest op de meest wrede wijze
neergeslagen en hij heeft de raket
ten op Cuba neergezet".
U stelt in uw boek dat democra
tieën altijd zwakker zouden zijn?
Revel: „Zwakker maar tegelijker
tijd ook sterker. Sterker, omdat de
mocratieën het welzijn van hun on
derdanen beter weten te verzeke
ren. Ondanks de economische crisis
die wij nu al meer dan tien jaar
doormaken, is de levensstandaard
van de democratieën oneindig veel
hoger dan die van de socialistische
landen. Dat geldt eveneens voor in
tweeën gesplitste landen, zoals
West- en Oost-Duitsland, Noord
en Zuid-Korea. Dat laatste land
heeft weliswaar geen democratie,
maar toch ook geen totalitair sys
teem. Maar het is wel een land
met een voor Azië grote bloei.
Zuid-Korea wordt door Japan in
middels als een serieuze concurrent
gezien op het gebied van het bou
wen van schepen en automobielen.
In Noord-Korea is er niets, noch
vrijheid noch bloei. Ik geloof dat
uiteindelijk elk kapitalistisch sys
teem onvermijdelijk tot de demo
cratie leidt. Dat hebben we gezien
in Venezuela, in Peru en kortgele
den in Argentinië. Terwijl een tota
litair regime nooit tot de democra
tie terugkeert. Behalve via een oor
log, zoals in het geval van Duits
land".
Grote artiesten
„We maken steeds weer dezelfde
fout in het beoordelen van totalitai
re systemen. Omdat we nog altijd
de illusie hebben dat ze kunnen
veranderen en bovenal dat die ver
andering afhangt van onze goedge
zindheid. De totalitaire systemen
zijn grote artiesten in de kunst van
het verkrijgen van eenzijdige con
cessies. Neem de conferentie van
Helsinki in 1975. Het Westen heeft
de Sovjet-Unie militaire concessies
en economische gedaan. Plus
het essentiële de status quo van
centraal Europa erkend. En in ruil
kreeg het een belofte tot liberalisa
tie op cultureel gebied en voor een
vrijere uitwisseling van mensen en
ideeën".
„Volgens de leiders van de demo
cratieën toen, zouden we van de
Sovjet-Unie als tegenprestatie een
gematigde buitenlandse politiek
mogen verwachten. Ze geloofden
immers wat de Sovjet-Unie almaar
verkondigd had? Dat zij wel agres
sief móest zijn omdat ze zich be
dreigd voelde. Iets dat u nog altijd
bijna elke dag in de New York Ti
mes of in de Washington Post kunt
lezen. De Sovjet-Unie heeft dus in
Helsinki alles gekregen wat ze wil
de. En nóóit is de Sovjet-Unie
agressiever geweest dan na Helsin
ki".
„Wat laat de praktijk namelijk
zien? Expansie in Afrika: Ethiooië,
Angola, Mozambique, Madagascar
en Zuid Jemen; de inval in Afgha
nistan; de plaatsing van de SS-20-
raketten. Want vergeet niet dat het
de Sovjet-Unie is die het evenwicht
in Centraal Europa verbroken
heeft. Dus zouden we moeten con
cluderen dat eenzijdige concessies
géén matiging op gang brengen bij
de Sovjets".
„Maar nee, u kunt nog altijd in een
groot deel van de Amerikaanse,
Duitse en Nederlandse pers lezen,
dat de Sovjets op het ogenblik zo
onwelwillend zijn, omdat we geen
concessies doen. Wie de feiten be
kijkt, zou anders moeten weten.
We analyseren slecht en bedrijven
daardoor noodgedwongen een
slechte buitenlandse politiek. Dat
zal ons zwakker en zwakker ma
ken. En dat zeg ik zonder enige
vorm van polemische overdrijving.
Het gaat er trouwens niet om of ik
zelf een valk of een havik of wat
dan ook ben. Maar een buitenland
se politiek kan niet juist zijn als
niet allereerst rekening gehouden
wordt met ervaringen uit het ver
leden".
Revel: „Allereerst dit: wanneer ik
praat over totalitaire staten, bedoel
ik die in de wetenschappelijke zin.
Ik bedoel niet autoritaire systemen
of dictaturen, die ik overigens ab
soluut afwijs. Wat zijn werkelijk to
talitaire systemen? Dat zijn syste
men waarin niet alleen een mono
polie geldt op politieke autoriteit.
Dat is de klassieke dictatuur, daar
bestond een politieke en militaire
alleenheerschappij, maar in econo
misch oogpunt was men er vrij, en
wat de cultuur betreft, kon men ro
mans schrijven en aan schilder
kunst doen zolang de politiek daar
in maar niet werd aangevallen".
„Daarnaast bestaat het klassieke
autoritaire systeem, zoals dat van
Franco in de jaren zestig, van Pino
chet in Chiliregimes die ik
verafschuw. Die regimes hadden
geen mondiale ideologie, voelen
zich niet gedragen door een bood
schap. Wat de nazi's en de marxis
ten van hen onderscheidt, is dat zij
wél uitgaan van een strijd op leven
en dood tussen hen en de rest van
het heelal. Ze voelen zich de dra
gers van het volmaakte systeem dat
de rest van deze planeet zou moe
ten zuiveren. De andere systemen
moeten verdwijnen om tot een nor
male orde te komen".
„Zo had Hitier zijn duizendjarig
rijk waar het superieure ras de an
dere rassen beheerste, zo hebben de
communisten hun strijd op leven
en dood tussen socialisme en kapi
talisme, waarbij geen echte, vreed
zame coëxistentie mogelijk is. Zelfs
Kroetsjev verklaarde ergens duide
lijk dat voor hem de vreedzame
coëxistentie slechts een tactisch
voorwendsel was. Dat moeten we
allereerst inzien. Sinds het allereer
ste begin. Bij Lenin zien we het
idee van het expansionisme, waar
bij andere systemen moeten ver
dwijnen".
„Ik bied geen wondermiddelen als
oplossing aan, ik zeg simpelweg dat
we nergens komen als we de reali
teit niet onder ogen zien. Ik ver
oordeel niet, iemand mag van mij
de triomf van de communistische
ideologie toegedaan zijn en daarop
wachten. Maar wat ik niet begrijp,
is dat de democraten nog altijd niet
inzien dat het communistische sys
van de westelijke wereld
ten opzichte van dat
communisme, heeft
Revel het gemunt in zijn
boek. „Wanneer we de
situatie krijgen dat het
Westen zijn bewapening
niet meer durft te
perfectioneren zonder de
autorisatie van Moskou,
is het over. Dat is het
begin van de
Finlandisering, de
horigheid en de
satellisering van het
Westen" is een van zijn
uitspraken. Hij laat zien
dat het democratische
Westen de Sovjet-Unie
tegemoet pleegt te treden
met de verkeerde
instelling. Namelijk
ontleend aan de
democratie, een in
principe zwakkere
staatsvorm (Revel: „De
democratie is niet iets
vanzelfsprekends; zij is
een wonder") die het
loodje zou kunnen
leggen. Revels analyse
geeft, omdat die los van
partijen staat, op z'n
minst aanleiding tot een
herbezinning op de
feiten in de verhouding
tussen West en Oost.
Juist in een tijd waarin
ontwapening kernwoord
geworden is, meer dan
alleen maar opvallend.
Verslaggever Bert
Jansma bezocht Jean-
Frangois Revel.
w
®i§
V -X n»
„Ik kan in Moskou geen pro-kapitalistische partij oprichten, die afgevaardigden krijgt in de Opperste Sovjet".
teem in wezen expansionistisch is.
Ofwel direct, ofwel via een inter
mediair als nu Syrië of Libanon. Of
Libië, wat zwart-Afrika betreft".
En wat doen we dan met de toena
dering via de economische samen
werking?
Revel: „Ook daar vergeten we elke
keer onze voorgaande ervaring. Er
is in het verleden vaker economi
sche samenwerking geweest. In de
tijd van Lenin, in 1921 tijdens de
Nieuwe Economische Politiek,
werd gezocht naar de formule om
van het "Westen technologie, kre
dieten en voedsel te krijgen. Ook
zo tijdens de Tweede Wereldoorlog,
toen de Sovjet-Unie van het nazi
kamp naar het democratische
kamp verhuisde. Ik help u herin
neren dat dat niet vrijwillig was,
want het was Hitler die Stalin aan
viel, niet andersom. Een detail dat
men altijd geneigd is te vergeten".
„De derde maal was tijdens de pe
riode van de Détente, de ontspan
ning. In bijna alle gevallen lag aan
die hulp een politieke doelstelling
ten grondslag, het economische was
uiterst secundair. In 1921 legde een
eminent man als de Britse premier
Lloyd George de nu hoogst verba
zende verklaring af: „Dank zij onze
economische steun wordt de Sov
jet-Unie democratisch, gaat aan de
markteconomie deelnemen, aan het
economisch liberalisme en de vrije
onderneming". Daarmee zijn voort
durend fouten gemaakt. Als we al
léén economisch zouden denken,
zouden we handel moeten kunnen
drijven als met andere machten en
daar profijt van hebben. Maar we
hebben van het begin af aan de
Sovjet-Unie niet nodig gehad, noch
China, noch Vietnam. Dus de bere
kening is bijna altijd politiek: als
wij hen helpen, zullen ze gematig
der worden".
„Nog in 1971/72 was het: geef de
Sovjets toegang tot onze consump
tiemaatschappij, biedt hun de voor
delen van onze auto's, koelkasten,
goede stoffen; laat ze de genoegens
van het bestaan smaken en ze zul
len vreedzamer worden naar bui
ten omdat hun leiders minder zor
gen krijgen om het eigen land.
Daarvoor hebben we offers ge
bracht, in kredieten tegen zeer lage
rentes toegestemd, technologie ver
kocht, koren verkocht als de oogst
'slecht was en dat was bijna steeds.
Ik wil dus zeggen dat we niet onze
economische belangen behartigden,
maar gewoon een slechte politieke
berekening maakten".
Gas-au-duc
„Neem het gascontract. Wij hebben
de „gas-au-duc", de gasleiding, ge
bouwd, helemaal op ónze kosten.
Maar die leiding is het nuttigst
voor de Sovjet-Unie zelf, want de
voornaamste functie is dat die het
gas uit Siberië naar Europees Rus
land kan brengen. Ten tweede heb
ben we de gasprijs aan de olieprijs
gekoppeld in 1981. De olieprijs is
inmiddels lager geworden, maar
wij blijven voor dat gas een veel te
hoge prijs betalen. Bovendien zijn
er in Nederland en in Noorwegen
grote gasreserves gevonden en heb
ben we dat Russische gas eigenlijk
niet zo nodig. Voor de Russen is het
dus economisch gezien een prima
zaak, niet voor ons. En ook politiek
gezien was het een slechte zet".
„Ik kan niet bespeuren dat de Rus
sische buitenlandse politiek inmid
dels gematigder is geworden. Inte
gendeel, we hebben de SS-20 ge
kregen en bovendien ontbrandde
door die pijpleiding een hevige ru
zie tussen Amerika en zijn Europe
se vrienden. Dus alle politieke
voordelen zijn óók voor de Sovjet-
Unie. Als politiek-technicus ga ik
de feiten analyseren zoals ze er lig
gen, en ik kom tot de conclusie dat
elke keer als er economische sa
menwerking met een communis
tisch land is, dat van de kant van
de democratie gebeurt uit politieke
berekening. Als we China helpen,
is dat om China los te maken van
de Sovjet-Unie. Laten we restric
ties voor de handel met Cuba val
len, dan is dat in de hoop dat Cuba
dichter bij het Westen zal komen.
Maar steeds weer blijkt die politie
ke berekening niet te kloppen en
ook de economische kant nog eens
slecht voor ons te zijn".
Het grote vraagstuk op dit moment
is ontwapenen of bewapenen. Uw
antwoord laat zich bijna raden.
Revel: „Ik geloof dat je daartegen
over hetzelfde te werk moet gaan.
Je moet kijken wat efficient is en
wat niet. Allereerst moeten we
goed inzien dat het niet de bewape
ning is die spanning brengt, maar
dat het de spanningen zijn die de
groei van de bewapening met zich
meebrengen. Het is ontegenzeglijk
dat er van de kant van de Sovjet-
Unie rond 1970/72, tengevolge van
de oorlog in Vietnam, een welwil
lendheid bestond om de bewape
ning te stabiliseren. Dat resulteerde
in Salt I, een verdrag dat erg moei
lijk te controleren was, speciaal in
de Sovjet-Unie".
„We moeten niet vergeten dat het
Westen vol Sovjet-spionnen zit en
dat het erg moeilijk is (lacht) spion
nen te hebben in totalitaire syste
men. Helsinki had de bedoeling te
stabiliseren. Maar vanaf Helsinki is
de Sovjet-Unie begonnen te bewa
penen en het Westen op vele gebie
den gaan overtreffen. Wat betreft
de sterkte van de oorlogsvloot, wat
betreft de aanwezigheid van mid-
denlange-afstandsraketten in Euro
pa, en de conventionele bewape
ning van het Warschaupact die
aanmerkelijk versterkt werd".
„Tezelfdertijd is men over Salt II
gaan onderhandelen. Salt II is gete
kend tussen de Sovwjet- Unie en
de Verenigde Staten in de lente
van '79. Dat verdrag zou meteen
geratificeerd moeten worden in de
Amerikaanse Senaat met een twee
derde meerderheid. Gedurende de
hele zomer en de herfst van '79
heeft de regering-Carter gevochten
om die ratificatie te krijgen. Op dat
moment komt de invasie in Afgha
nistan, '79, en de goedkeuring
wordt onmogelijk. Dat weerhoudt
vandaag de dag talloze commenta
toren in de VS er niet van inbe
grepen een eminent diplomaat als
Averell Harriman te stellen dat
het dank zij Reagan is dat Salt II
niet geratificeerd is. Terwijl alles
meer dan een jaar vóór Reagan aan
de macht kwam gebeurde. Daar
kan hij dus moeilijk voor verant
woordelijk zijn".
„Dus, wat uw vraag betreft, in mi
litair opzicht geldt hetzelfde als
voor de andere vragen met betrek
king tot de totalitaire regimes. Dat
wil zeggen: we moeten het gedrag
van de Sovjet-Unie analyseren. Zij
hebben hun raketten geïnstalleerd,
maar ze willen niet dat wij de onze
neerzetten. Ze verwachten alleen
concessies van het Westen. Andro
pov heeft weliswaar enkele zoge-
nóémde concessies gedaan, dit
voorgesteld, dat voorgesteld, maar
is in werkelijkheid doorgegaan met
drie tot vier raketten per week te
plaatsen op een moment dat wij er
nog geen enkele hadden".
„Ik neem de vrijheid op te merken
dat de eerste Sovjet-raket in 1977 is
geïnstalleerd en dat pas twee jaar
daarna de NAVO het dubbelbesluit
heeft genomen december '79
om raketten in het Westen neer te
zetten. En die beslissing zou pas in
praktijk gebracht worden in de
cember '83, vier jaar later dus. Tus
sen 1977 en 1984 heeft de Sovjet
unie in totaal zes jaar gehad om
haar wil tot matiging te tonen, om
dat het Westen toen nog niets on
dernomen had. Onze concessie was:
wachten. Was het Westen toen ge
vallen voor de Sovjet-intimidaties,
die in die zes jaar onophoudelijk
plaatsvonden, dan had dat bete
kend dat de Sovjet-Unie tussenbei
de was gekomen in de verdediging
van West-Europa. En op zo'n mo
ment ben je gefinlandiseerd. Wan
neer het zover is dat een westers
land zijn bewapening niet durft te
perfectioneren zonder autorisatie
van Moskou, kun je spreken van de
horigheid en satellisatie van West-
Europa".
Dat klinkt allemaal behoorlijk pes
simistisch. Dat zou betekenen dat
we maar door moeten blijven gaan
met die bewapening?
Revel: „Pessimisme en optimisme
zijn subjectieve uitdrukkingen die
niet berusten op rationele bereke
ningen. Als ik zeg dat 't morgen
mooi weer is, ben ik optimist. Zeg
ik dat ik bang ben dat 't slecht
wordt, een pessimist. Die dingen
hangen niet van mij af. Maar goed,
persoonlijk ben ik geneigd het vol
gende te denken: de politiek van
afschrikking van het Westen heeft
in Europa gewerkt. Want tussen
1945 en 1985, straks dus veertig
jaar, is er geen oorlog geweest in
Europa en dat is praktisch de eerste
keer sinds de middeleeuwen. Een
feit dus".
„Daarnaast, wil ik opmerken dat
de meest afschuwelijke oorlogen in
diezelfde periode geen atoomoorlo
gen zijn geweest, maar conventio
nele oorlogen. De oorlog in Viet
nam, de genocide van Cambodja,
de oorlog van Somali, de oorlog
van Afghanistan, de oorlogen in
Centraal Amerika. Dus de af
schrikking is een subtiele weten
schap. een zeer precies luisterend
schaakspel dat tot nu toe resultaten
heeft gegeven. Ten derde geloof ik
persoonlijk, dat de totalitaire syste
men kwetsbaarder zijn dan we
denken. En dat zij in de praktijk
tegenover een duidelijke stelling-
name niet weten wat te doen".
„De Sovjets zijn tenslotte gewend
dat men hèn steeds volgt. Daarom
waren ze zo woedend toen de Per-
shing-raketten er kwamen, want
daarin liepen ze achter. Ze zijn niet
gewend geen succes te hebben. Ze
zijn gewend, zoals met de Boeing-
affaire in Korea, ongestraft te blij
ven. Want serieuze sancties zijn er
niet geweest. Ze vallen Hongarije
binnen, Afghanistan binnen, eerst
praat het Westen nog druk over
sancties maar zes maanden later
hoor je er niemand meer over. Dat
is het patroon. Dus, als 't per toeval
niet gaat zoals zij willen, worden ze
woedend en bedreigen de hele we
reld. Ik denk dat in de praktijk
standvastigheid het beste resultaat
oplevert. Totalitaire systemen zijn
rigide systemen die niet weten wat
te doen als ze tegengewerkt wor
den".
Wonder
„Ik ben geen diplomaat van profes
sie, ik lever puur-intellectuele ana
lyses. Wat ik in mijn boek heb wil
len doen is een matematische ver
handeling bouwen, zoals een ver
handeling over het schaakspel.
Over wat de sterke kanten en de
zwakheden van de systemen in
verhouding tot elkaar zijn. Pessi
misme noch optimisme dus. Demo
cratieën zijn uitzonderlijke syste
men. We hebben de gewoonte de
democratie als normaal te beschou
wen en de dictaturen, de totalitaire
systemen, als ziekten die af en toe
voorkomen in afwachting van de
terugkomst van de democratie.
Maar het omgekeerde is waar. De
mensheid is steeds geregeerd op
een autoritaire, totalitaire manier,
en de democratie is een soort won
der. Zeer breekbaar, want men
moet niet denken dat 't uit zichzelf
gaat".
„Een systeem waar elke twee, drie
jaar van leiders gewisseld wordt,
waar de publieke opinie zelfs als
die slecht geïnformeerd is een
actie van de regering kan tegen
houden, dat is uitzonderlijk. Ten
tweede, de zwakte van de democra
tie is dat de totalitaire systemen to
taal in haar kunnen doordringen.
In Frankrijk hebben we politieke
partijen die de Sovjet-Unie goed
gezind zijn, maar in de Sovjet-Unie
zijn geen politieke partijen die ons
welgezind zijn. (lacht) Ik kan in
Moskou geen pro-kapitalistische
partij oprichten, die afgevaardig
den krijgt in de Opperste Sovjet en
die een eigen tv-net en kranten
creëert voor kapitalisten. Maar je
kunt die oppositie uiteraard in ons
systeem niet tegenhouden, want
democratie is gebaseerd op zelfkri
tiek. Oppositie moet men accepte
ren. Daarom is het totaal absurd als
we stellen dat communisme links is
en meneer Reagan rechts. Er is
geen rechts en links in het totalita
risme. (lacht) Om rechts te zijn
moet je in een democratie wonen".
„Democratiëen analyseren de tota
litaire systemen niet voldoende,
omdat ze gevangen zitten in hun
eieen interne rivaliteit. Daar staat
als zwakheid van het totalitaire
systeem tegenover, dat daarbinnen
het welzijn van de burgers niet ge
garandeerd kan worden. De enige
oorlogen binnen Europa zijn ten
slotte de oorlogen geweest van de
Sovjet-Unie tegen haar satellieten.
Tegen Hongarije, Tsjechoslowakije
en Polen. Andere waren er niet".*
„Ik heb in mijn boek een algemene
inventaris willen maken van de
problemen. De democratie berust
tenslotte op het begrip door de pu
blieke opinie. Men kan niet hande
len zonder eerst te begrijpen. En
mijn rol als schrijver is te proberen
om te begrijpen, en te proberen an
deren te laten begrijpen. Wat er
uiteindelijk besloten wordt is een
zaak van de politiek. Die met ge
bruik van wat ik en anderen ter
beschikking stellen, zal moeten be
slissen".
BERT JANSMA
