TAFEL
Ideaal van eenvoud, armoede
en zelfverloochening
in navolging van Christus
TïïTl
£cidóc Qowuvnt
Jezus' kruisdood al meer dan duizend jaar
overheersend thema van kunst van het Avondland
ACHTERGROND
CeidóeSouacwit
VRIJDAG 20 APRIL 1984 PAGINA'
LE
GEERT GROOTE EN DE MODERNE DEVOTIE
UTRECHT We schrijven
de veertiende eeuw. Europa
wordt geteisterd door oorlo
gen, hongersnood en pestepi
demieën. Er is een kleine rij
ke bovenlaag, doch onder de
grote massa's heerst bittere
armoede. Ook op geestelijk
gebied is er sprake van een
ernstige crisis. De geestelijk
heid is verwereldlijkt, de
vele kloosters hebben im
mense bezittingen en de le
venswandel van paters, non
nen en pastoors is verre van
voorbeeldig. In deze kom
mervolle tijden wordt te De
venter een man geboren die
de voortrekker zou worden
van een religieuze beweging
van eigentijdse vroomheid
die later de naam Devotia
Moderna, Moderne Devotie,
zou gaan krijgen.
Op 20 augustus is het zeshon
derd jaar geleden, dat deze
prediker, Geert Groote, in
zijn geboorteplaats overleed.
Ter ere van Geert Groote en
de door hem geïnspireerde
beweging van de Moderne
Devotie wordt in het
Utrechtse Catharijneconvent
een tentoonstelling gehou
den, waarin getracht wordt
een beeld te geven van deze
geestelijke beweging.
Het wijden van een tentoon
stelling aan een man die zelf
nauwelijks stoffelijke sporen
heeft achtergelaten en die
leefde in een tijd, waaruit zo
weinig bronnen zijn overge
leverd, Is niet eenvoudig. De
samenstellers hebben zich
echter laten leiden door een
gebruiker van een
>e uitgave van het
beroemde boek ,,De Navol
ging van Christus". Op het ti
telblad heeft deze man of
vrouw onder een afbeelding
van Christus als „Salvator
Mundi" (verlosser van de
wereld) geschreven „Ansien
doet gedencken". Indachtig
dit motto is getracht een in
druk te geven van de reli
gieuze voorstellingswereld
van de Moderne Devotie in
woord en geschrift.
Van de uit aanzienlijke ou
ders geboren Geert Groote is
op de expositie geen portret
te zien, om de eenvoudige re
den dat er geen door tijdge
noten vervaardigd portret
van hem bestaat. De bezoe
ker moet het daarom doen
met een reeks schriftelijke
bronnen, die getuigen van
Groote's strijd tegen de
pracht en praal van de gees
telijke overheid en tegen het
bandeloze leven van veel
geestelijken. Zo is er een
tractaat van de hand van
Groote te zien, gericht tegen
de bouw van de Domtoren in
Utrecht, die hij beschouwt als
een teken van hovaardij. Hij
vergelijkt het met de Toren
van Babel en vindt het on
juist, dat de bouw gefinan
cierd wordt met gelden, die
voor de armen bestemd zijn.
In een ander tractaat fulmi
neert Groote tegen ontuchti
ge priesters.
De les die de Deventer predi-
Fragment van een altaarstuk
uit het Reguliere Kanunikes-
sen klooster te Utrecht.
Oost-Nedeland of Westfalen,
1545, Achterglas-schilde
ring.
ker zijn toehoorders overal in
den lande voorhield was een
sober en ingetogen leven in
navolging van Christus. Zijn
volgelingen, mannen en
vrouwen, trachtten dit ideaal
van eenvoud, armoede en
zelfverloochening te berei
ken door zich te verenigen in
religieuze gemeenschappen
en werden bekend als de
broeders en zusters van het
Gemene Leven. Na de dood
van Geert Groote hij over
lijdt op 20 augustus 1384 aan
de pest nemen-zijn naaste
volgelingen, onder wie Flo-
rens Radewijns, de leiding op
zich van de verschillende
broeder- en zusterhuizen.
Voor deze huizen worden
strikte leefregels opgesteld,
waarin de nadruk ligt op ar
moede, kuisheid, gebed en
Uit een overgeleverd ge
schrift wordt duidelijk, dat in
de meeste broederhuizen
eenzelfde dagindeling be
staat. Elke handeling op
staan, eten, werken wordt
verricht met Christus in ge
dachten. Het afschrijven en
verzamelen van boeken
neemt een zeer belangrijke
plaats in in het leven van de
moderne devoten. Op de ex
positie is een aantal indruk
wekkende voorbeelden te
zien van boeken die in deze
tijden werden vervaardigd.
Bijzonder fraai is een deel
van de inmens grote „Zwolse
Bijbel" die in totaal uit zes
delen bestaat en afkomstig is
uit het fraterhuis St.-Geor-
gios te Zwolle.
Windesheim
Omdat de broeders en zusters
geen geloften afleggen, vor
men zij geen kloosterorde.
Dit lijdt ertoe, dat er verden
kingen worden geuit van
ketterse ideeën, hetgeen voor
een aantal leefgemeenschap
pen aanleiding is een kloos
terregel aan te nemen,
meestal de regel van Augus-
tinus. Het belangrijkste
klooster, dat wordt gesticht is
dat van Windesheim, dat zijn
naam leent aan een congre
gatie (kloostervereniging),
die op het hoogtepunt van de
beweging bijna honderd
kloosters telt, tot ver over de
grenzen van de Nederlanden.
De Moderne Devotie wordt
de enige van oorsprong Ne
derlandse religieuze bewe
ging van internationale bete-
Het is jammer, dat de samen
stellers van de expositie in
het Utrechtse Catharijnecon
vent juist aan dit internatio
nale karakter van de bewe
ging voorbij zijn gegaan.
Zelfs een lampenpaneel, dat
de verspreiding van de kloos
ters en broeder- en zuster
huizen aangeeft, houdt op bij
de hedendaagse grens van
Nederland, zodat de bezoeker
verstoken blijft van informa
tie over de geografische reik
wijdte van de Moderne De-
„Ansien doet gedencken" is\
dus het motto voor de exposi
tie en dit is vooral van toe
passing op de getoonde schil
derijen en sculptures, die be
wijzen welke invloed deze
laat-middeleeuwse beweging
van eigentijdse vroomheid
ook op de kunst heeft gehad.
Het ideaal van de moderne
devoten was zoals gezegd de
navolging van Christus. Het
lijden van Jezus is hierbin
nen het „hoofdmoment". De
tentoongestelde kunstwerken
temen hoezeer men bezig was
met het steeds opnieuw over
wegen van het verlossende
lijden van hun geliefde Je
zus. Hem moesten zij navol
gen in zijn bereidheid het
kruis te dragen en alle lijden
te dulden. Vergeleken met
het lijden van Christus was
hun eigen lijden aan oorlo
gen, pest en andere rampen
slechts minimaal.
Vera Effigies Christi.
Paneel van Dieric Bouts uit
de eerste helft van de
Het is voor de twintigste
eeuwse mens bijna onvoor
stelbaar hoe ongelooflijk be
langrijk dit lijden van Jezus
is geweest voor de midde
leeuwer. In dit licht moeten
we ook de talloze passiemedi
taties zien. waarin Christus'
lijden tot in de kleinste de
tails wordt beschreven en
overwogen. Ook de kunst
werken tonen ons zijn pijn en
smart uitvoerig. Geen gruwe
lijk moment blijft de toe
schouwer bespaard.
Door alle bloedige, gruwelij
ke, vaak sadistisch aandoen
de details, waarin bijna let
terlijk het lijden van ieder le
demaat afzonderlijk getoond
wordt, straalt steeds het be
rustende gelaat van Jezus.
Het is een zeer menselijke
Jezus, die in de onder in
vloed van de Moderne Devo
tie tot stand gekomen kunst
werken tot ons komt. Deze
schilderijen, waarin Christus
als Salvator Mundi, verlosser
van de wereld, centraal staat,
vormen onmiskenbaar het
hoogtepunt van de Groote
expositie.
Wat de toeschouwer frap
peert. is de nadruk op de
menselijke natuur van de
„lieve heer Jezus Christus",
die alle ongemakken en lij
den van het menselijk be
staan heeft willen ondergaan,
tot zelfs de dood aan het
kruis, om de wereld te ver
lossen. Het meest treffend
komt dit tot uiting in een al
taarstuk uit het eerste kwart
van de 16e eeuw van Corne
lls Engebrechtsz „De Kruisi
ging van Christus" dat af
komstig is uit het klooster
Mariënpoel bij Delft en is uit
geleend door het Stedelijk
Museum De Lakenhal in Lei
den.
Het schilderij „Vera Effigies
Christi" (de waarachtige af
beelding van Christus) van
de hand van een van de be
langrijkste Oudnederlandse
primitieven, Dieric Bouts en
het paneel „Christus als man
van smarten" uit het einde
van de 15e eeuw van de be
kende schilder Geertgen tot
St. Jans, zijn andere te be
wonderen voorbeelden van
intense, verstilde kunstwer
ken die de menselijke Jezus
tonen, die nagevolgd werd.
Mystiek
Vooral in de vrouwenkloos
ters der moderne devoten is
de verering van Christus als
mystieke bruidegom groot.
Daarom is dikwijls een bij
zondere aandacht waar te ne
men voor de Heilige Agnes,
die met Christus een mystiek
huwelijk aanging. Hiervan
getuigt een paneel, dat uit
Utrecht stamt en circa 1475
werd geschilderd. Voor de
liefhebbers van de primitie
ve, zeer directe kunst uit de
late Middeleeuwen valt er in
het Utrechtse Catharijnecon
vent dus veel te zien. In de
expositie wordt sterk de na
druk gelegd op de specifieke
benadering van Christus in
de kunst van die dagen. Tij
dens de twee kleinere exposi
ties die in de maand augustus
in Groote's geboortestad De
venter van start gaan, zullen
andere accenten gelegd wor
den. Zo is het de bedoeling,
dat dan een maquette van
het veertiende eeuwse De
venter te zien is, alsihede
voorwerpen die een indruk
geven van het leven in de
late Middeleeuwen. Ook de
nu nog bestaande bouwwer
ken die stammen uit de tijd
van de Moderne Devotie zul
len dan worden belicht.
PAUL ABELS
(De tentoonstelling „Geert
Groote en de Moderne Devo
tie" in het Rijksmuseum Het
Catharijneconvent, Nieuwe-
gracht 63 te Utrecht duurt
nog tot en met 24 juni 1984.
Openingstijden ma t-m vrij
10.00 uur-17.00 uur - za, zo en
feestdagen 11.00 uur-17.00
uur. Op maandagen gesloten.
Een rijk geïllustreerde cata
logus is. verkrijgbaar voor
tien gulden.)
Kippesoep verborgen
eieren met spinazie
gepofte aardappelen en
zure roomsaus
citroencrème
Dit menu is voor tweede
paasdag met eronder een
menutip voor paaszater-
dag-.
Yoor twee personen hebt u
nodig: 6 dl water, zout1
dunne prei, foelie, tijm, pe
perkorrels, 250 g kippepoe-
let, 15 g vermicelli, 25 g
gehakt, peper, nootmus
kaat, paneermeel, losge
klopt ei, aroma;
'4 eieren, 100 g gehakt, pa-
hèermeel, zout, 10 g boter
(beschuit);
4a 6 grote aardappelen;
bekertje zure room, zout,
peper, iets prei of ui, papri
kapoeder;
JL dl slagroom, 25 g bas
terdsuiker, sap van halve
citroen, citroenessence, 1
lèpcl sherry en cognac of
vieux, ijswafels.
Trek het kippepoelet in twee
uren af in het water met
fout, het groen van de prei,
foelie, tijm en peperkorrels.
2!eef de bouillon en kook er
de vermicelli, gehaktballetjes
ëh twee lepels fijngesneden
ppei in gaar. Maak de soep af
Tnet zout en aroma.
tKook drie eieren hard en pel
'jze. Meng het gehakt met een
/epel paneermeel, zout, peper
'/en zo veel losgeklopt ei dat
'/iet smeuïg is. Haal de drie
gieren door losgeklopt ei en
*vouw of kneed er een deel
ivan het gehakt om. Rol de
jeieren door losgeklopt ei en
I-paneermeel en bak ze in
■warm frituurvet bruin en
'gaar. Halveer de eieren en
aleg ze om de spinazie.
Was de aardappelen. Snijd ze
'aan een kant kruiselings iets
in, leg ze met die kant boven
in een oven, die op 5 of 200
staat en reken een uur voor
jhet gaaf worden.
[Meng de zure room met zout,
peper en fijngesneden prei of
ui, strooi er paprikapoeder
'oVer en geef dit als ,jus".
'Klop de slagroom stijf met
■jbasterdsuiker, schep er ci
troensap-essence, sherry,
cognac of vieux door, doe de
crème in coupeglazen en
steek er kort voor het pre
senteren de wafels in.
Menutip voor morgen: aard
appel-groentesoep met kaas
pannekoeken (vegeta
risch). JEANNE
Op eigen kracht
De SER, de Sociaal-Economische Raad, waarin werkgever
en werknemers als gelijke partners zitting hebben teneind
de regering te adviseren, is er voor de zoveelste keer in eei
tijdsbestek van enkele jaren niet in geslaagd een eenstemmi
advies uit te brengen. Zowel werkgevers als werknemer
hechten waarde aan toeneming van investeringen, het o|
peil houden van binnenlandse bestedingen en het terugdrin
gen van het overheidstekort, waarbij moet worden opgepas
voor onderbestedingen en de werkgelegenheid uiteraard nie
in gevaar mag worden gebracht. Maar daarmee houdt d
eensgezindheid dan ook ongeveer wel op.
OvER de mate waarin en de wijze waarop de zaken moetei
worden aangepakt lopen de meningen van werkgevers ei
werknemers sterk uiteen. De werkgevers wensen aanzienlij!
meer te bezuinigen dan de werknemers en uiteraard zijn i
voor een sterk afnemende druk op het bedrijfsleven. Van d
werknemers wil vooral de FNV dat maatregelen, die de drul
op het bedrijfsleven moeten verlichten, in de eerste plaat
leiden tot een toeneming van produktie en consumptie,
vindt daarbij haar partners CNV en MHP echter niet gehee
en al aan haar zijde, want die willen deze gelden vooral be
nut zien voor herverdeling van arbeid.
De kritiek van de FNV richt zich onder meer op die onder
delen van het kabinetsbeleid, waarmee veel te sterk zoi
worden aangestuurd op bevordering van de export, terwij
de binnenlandse afzet wordt verwaarloosd. De export breng
naar de mening van de FNV trouwens weinig banen op.
Er zijn nog vele andere punten van verschil. Maar SERI
kroonlid prof. Wolfson zag daarna toch ook iets van een op
lossing. Hij wees voor het NOS-Journaal nogmaals op het be
lang van arbeidstijdverkorting, te beginnen met de publiek
sector, een zaak waarover de partijen minder lijnrecht tegen
over elkaar staan. Als de problematiek volgende week in d
SER-vergadering aan de orde komt, geeft dit mogelijk d
richting aan waarin verder gezocht kan worden. Anders za
het kabinet er op eigen kracht uit moeten komen.
Het blijft morgen droog
zijn perioden met zon. Di
peratuur zal eerst oplopen tot
een graad of 19. In de middag
treedt vanuit het westen enige
afkoeling op. Deze afkoeling is
het gevolg van de ontwikke
ling van een kleine hogedruk-
cel bij Ierland. Koelere oce-
aanlucht stroomt hierdoor via
Engeland naar de Noordzee.
De voorste begrenzing van
deze koele lucht zal zaterdag
later op de dag ons land be
reikt.
„Als historische openbarings
religie, wortelt het christen
dom in twee fundamentele
gebeurtenissen: de kruisdood
en de opstanding van Jezus
van Nazareth. Terwijl de eer
ste als historisch vaststaand
kan gelden, is de andere ge
beurtenis tot op heden een
omstreden zaak, historisch
niet te achterhalen en van
meet af aan een aanleiding
van twijfel, twist en twee
spalt".
Dit zegt de joodse nieuw-tes-
tamenticus Pinchas Lapide in
zijn boekje „Opstanding",
waarin hij verrassenderwijze
aantoont, dat Jezus' opstan
ding voor alles een joodse ge
loofservaring is. Om het mys
terie van kruisdood en op
standing beter te begrijpen,
moeten we teruggaan naar de
joodse geloofs- en belevenis
wereld van Jezus' tijd. Pin
chas Lapide verschaft ons
daarbij in zijn werk als gelo
vige jood onschatbare hulp.
We kunnen nochtans die te
rugreis over eeuwen heen
heel best heel dicht bij huis
beginnen. We zullen daarbij
de christelijke weg niet ver
laten, maar wel letten op de
richting die Pinchas Lapide
en de joodse wijsgeer Ema
nuel Levinas ons wijzen. Al
meer dan duizend jaren is Je
zus' kruisdood een overheer
send thema van de kunst van
het Avondland, ook het een
voudige gelovige volk heeft
op zijn manier de eeuwen
door getracht dieper in het
geheim van Jezus' lijden en
dood door te dringen.
Passiezuil
In de Middeleeuwen werd
het lijden van Jezus vaak af
gebeeld op een zogenaamde
passiezuil. De geselkolom met
daarop niet enkel het Ro-
vent in Utrecht. In het
Utrechtse museum treffen
we naast de zuil een beeld
aan, dat „Christus op de kou
de steen" heet, en dat afkom
stig is uit Oost-Nederland.
Een „Christus op de koude
steen" kwam vaak voor in
combinatie met een passie
zuil. Jezus zit na geseling,
doornenkroning en kruisi
ging, ontkleed, de handen ge
boeid, op een steen van de
schedelplaats te wachten op
de uiteindelijke voltrekking
van zijn, door Pilatus over
hem uitgesproken, doodvon-
Passiezuil en beeld als uit
drukking van gelovige ver
bazing en ontzetting in één
geheel, treffen we nog aan in
het indrukwekkende monu
ment van volkse vroomheid,
dat zich bevindt aan de zuid
zijde van de uit 1234 stam
mende Johanneskerk in het
Westfaalse Billerbeck, niet
ver van de plek waar de Ne
derlandse Fries Liudger ge
storven is. Wat in het Grieks
de kenosis heet, de ontledi-
ging van de Heer, heeft in
deze Jezusfiguur van Biller
beck haar dieptepunt bereikt.
De geboeide, stom neerzitten
de man, de ogen gesloten, het
gelaat vertrokken van pijn,
is, zoals we lezen in de klaag
liederen van Jeremia, „ver
zadigd van smaad".
Getrouw aan de wet
Pinchas Lapide betoogt in
zijn studies over Jezus en de
Bergrede, dat de rabbi van
Nazareth zich steeds, als een
aan de Thorawet volstrekt
getrouwe jood, heeft ingezet
voor de vreemdeling, de
Christus op de koude steen. Detail van de passiezuil
uit Billerbeck.
de
dus
na altijd ook de zweetdoek
van Veronica en bovenop de
zuil de haan, die het verraad
van Petrus aankondigt. Je
zus' verloochening is met het
wankelmoedige „nee" van
Simon begonnen de zonde
van nalatigheid door de eeu
wen heen door zoveel chris
tenen bedreven, dat ze uit
eindelijk tot Auschwitz heeft
geleid.
In het Duitse grensplaatsje
Epe bij Enschede, staat rechts
naast de toren van de Agat-
hakerk nog een zeer gaaf be
waarde passiezuil. Een goed
voorbeeld daarvan kan men
zien in het Catharijnecon-
een rechtvaardige samenle
ving. En Levinas zegt, dat
wie dat doet zich in feite en
gageert voor een bestaan aan
gene zijde van de dood.
Wachtend op de voltrekking
van zijn vonnis, bevindt de
„Christus op de koude steen"
zich aan die overzijde van de
dood; in zijn volstrekte weer
loosheid, zijn van smaad ver
vulde ontlediging ontmaskert
hij het geweld.
Ook het westerse denken is
een totaliteitsdenken, waar
van het grote schandaal vol
gens Levinas ligt in de wille
keur van de vrijheid. We
gaan gewoon niet menselijk
met elkaar om, omdat we
schuwen de ander aan te zien
en met hem te spreken. Het
begrip „vervreemding", dat
in het moderne westerse den
ken zo'n grote rol speelt, is
ook een kernbegrip in de fi
losofie van Levinas. Het
kwaad ziet hij echter niet in
de begrenzing van de vrij
heid, maar in de willekeur
Het gelaat van de ander, de
zorg om de medemens maakt
een einde aan deze willekeur
en verandert haar in dienst
baarheid. De zorg voor de
vreemdeling, de gastvrijheid,
maakt aan elke vervreem
ding een eind door mij tot
vreemdeling te maken.
Want, zoals de Heilige
Schrift ons leert, de mens
wordt vreemdeling wanneer
hij „bijwoner" is van God.
„Christus op de koude steen"
is zo de bijwoner van God ge
worden, die Zijn stem heeft
gehoord. Geboeid als gijze
laar, en gedoemd tot een
wrede dood, krijgt bij Hem
het lijden de hoogste vorm
van solidariteit.
Hij maakt een einde aan de
willekeur van de vrijheid
van het totalitaire denken,
aan de onmondigheid van de
gevangen mens. Hij heft de
vervreemding op zoals die,
smartelijk, tot uitdrukking
komt in de regels van de na
oorlogse Oostenrijkse dichte
res Ingeborg Bachmann:
„Doch dass wir sprechen und
uns nicht versteken
und keinen Augenblick des
anderen Hand erreichen
zerschlëgt so viel: wir wer
den nicht bestehen".
We praten wel, maar kunnen
desondanks door de wille
keur van onze vrijheid el
kaar niet verstaan en de
hand van de ander niet aan
raken. Daarom is echt men
selijk bestaan niet mogelijk.
En in een ander gedicht ein
digt Ingeborg dan ook met de
niet minder smartelijke re
gel:
„Ich kann in keinem Weg
mehr einen Weg sehen
En daarmee is dan precies
die situatie getekend waarin
zich door het falen Van de
machthebbers het zogenaam
de no-nonsense denken van
politici zich thans miljoenen
mensen, werkelozen, gevan
genen, eenzamen, ouden van
dagen, gehandicapten, al die
uitgestotenen, bevinden.
In het denken van Levinas
leert Israël ons, dat de laatste
vertrouwdheid van mij met
mijzelf bestaat in de wijze
waarop ik mij elk moment
verantwoordelijk wil en durf
te weten voor de ander, de
evenmens. Levinas noemt
dat het „gijzelaar-zijn" van
de ander.
Voltooid
In een commentaar op de
joodse Talmud staat: „Dat de
mens gijzelaar is van alle an
deren is noodzakelijk, want
zonder dat zou de moraal
nergens beginnen. Het heel
erg kleine beetje edelmoedig
heid, dat we in de wereld
vinden, vraagt niet minder.
Het jodendom heeft dit on
derwezen. Dat het altijd is
blootgesteld aan vervolging is
wellicht niet anders dan een
voltooiing van dat onder
richt". De zwijgende figuur
van Jezus op de koude steen,
is de joodse leraar die dat on
derricht heeft voltooid. Hij is
de gijzelaar van allen.
Het lijden mag dan ook niet
gezien worden als een ma
gisch uitboeten van zonde en
schuld. Zoals de katholieke
antropoloog René Girard
heeft aangetoond, dat de uit
leg van Jezus' dood als een
zoenoffer het meest para
doxale misverstand is ge
weest uit de geschiedenis,
waarvan met name de wes
terse christenheid eeuwen
lang het slachtoffer is ge
weest, zo benadrukt ook Le
vinas het feit, dat het lijden
van de rechtvaardige geen
zin heeft in zichzelf, maar
enkel vanwege de rechtvaar
digheid die het lijden trot
seert. Het lijden, in zijn vol
strektheid uitgebeeld door
Jezus op de koude steen in
Billerbeck en na eeuwen ten
diepste beleefd door de joden
in de gaskamers van Ausch
witz, is een blijk van uiterste
verantwoordelijkheid voor
het lot van de wereld, die
door de Heilige „Geprezen
zij Zijn naam" geschapen
„Christus op de koude steen"
ontmaskert het egoïsme van
het westerse zelfbewustzijn,
de rationaliteit en van het
management, en de wille
keur van de vrijheid. Niet de
rationaliteit van Descartes:
„Ik denk, dus ik besta"
spreekt het laatste woord.
Het laatste woord spreekt,
met de profeet Jesaja, Jezus
op de koude steen: „Zie hier
MIJ". En Pinchas Lapide
zegt datzelfde m, t andere
woorden in het Duits als een
appèl aan zowel joden als
christenen: „Leb Ihm zuliebe,
nicht zuleid".
De grote les
In zijn onovertroffen studie
over Dostojewski heeft de
Franse criticus Jacques Cat-
teau aangetoond, dat nie
mand beter dan de grote
Russische schrijver geweten
heeft, dat de grote les van de
passie niet zozeer gekend
wordt vanuit de kruisiging,
als wel vanuit de geseling, de
doornenkroning, het spugen
in het gelaat, de scheldwoor
den, de smaad. En prins Mijs
kin, de idioot uit Dostojews-
ki's gelijknamige roman,
merkt op, dat niet voor de ter
dood veroordeelde, het von
nis op zich, de dood, het erg
ste is, maar de onverbidde
lijkheid ervan. Waar sprake
is van onverbiddelijkheid, is
geen ruimte meer voor spre
ken, voor smeken, noch voor
gebed. Het woord houdt met
het werkwoord „bidden"
verband. Het stamt uit de
oud-Gothische taal: „bidjan",
betekent: op de bres gaan
staan voor iemand. De „bitil"
ons woord „pedel" - is: die
naar van het gerecht.
De „Christus op de koude
steen" van Billerbeck is die
„bitil", die dienaar van de ge
rechtigheid die om der wille
en vanuit de Messiaanse vre
de zich voor allen heeft laten
gijzelen. Binnen die joodse
diaconie aan de mensheid,
die de enige grond is van Is
raels uitverkiezing, is de jood
Jezus zoals Pinchas Lapide
zegt, de Heiland van de hei
denen en van ons allen ge
worden. Want Hij heeft ten
einde toe het woord vervuld
tot in zijn ontlediging,
wachtend op de koude steen
van de Bergrede: „Biedt
uw naaste uw liefde aan als
uzelf".
J. h. G. OUDE BRUNINK
(Voor dit artikel heb ik veel te dan
ken aan de opstellen van Theo de
Boer over Levinas„Tussen filoso
fie en profetie", anno 1976.
Verder zijn geraadpleegd: Emanuel
Livinas: Humanisme de l'autre
hun synagogen, Ten Have, Baarn,
1983: Wie liebt man seine Feinde,
Grünewald, Mainz, 1984, Die Berg-
predigt. Utopie oder Programm?
Grünewald, Mainz, 1982Jacques
s de Tldiot, Parijs Pleiade, Galli-
mard 1982; H. Leifker: Fuhrer
durch Billerbeck's Heilige Statten,
North Sea
Jazz Festival
brengt
grote namen
DEN HAAG Grote name
als die van Cleo Laine, Sara
Vaughan, Dave Brubeck, Do
rothy Donegan, Illinois Jac
quet, Clark Terry, Stephan
Grapelli en Lionel Hamptoi
moeten op 13, 14 en 15 juli he
publiek naar het Haagse Con /3e
gresgebouw trekken voor d
negende editie van het Nortl
Sea Jazz Festival. Het pro
gramma vermeldt verder op
tredens van J.J. Johnson me
Nat Adderley en Dizzy Gilles
pie met James Moody.
In de categorie jazz-rock i
de Amerikaanse trompettis
Miles Davis de kar trekkéi
Andere toppers zijn Weathe
Report en de Japanse groe
Casiopea. Eigentijdse muzie
is er van de Lester Bowi
Brass Phantasy, de Leader
het Cecil Taylor/Max Road
Duo Project, de Carla Ble
Band en Kidd Jordan met he
Improvisational Arts Ensem
ble.
Een interessant experimëïi
aldus het programma, beloo
de Clarinet Summit te worden
Uiteenlopende muzikanten al
David Murray, John Carte
Alvin Batiste en Jimmy Ha
milton zullen hun krachte
meten. Er is dit jaar ook
„percussion nightmet arties
ten uit Brazilië, Turkije, Hon
garije de VS en Nederland.
Zoals de laatste jaren voortdu
rend het geval was is ook di
jaar veel aandacht voor blu«
in Den Haag. Bekende name
als B.B. King, -Bobby Blani
Robert Cray, Jimmy Johnsoi
Albert King, Little Miltor
Magic Slim en Luther Alliso:
staan op het programma,
zonder dit keer is de presenta
tie van New Orleans jazz me
Kid Thomas (trompet)
Dirty Dozen Brass band
Drummer J.C. Heard kom
met een eigen sextet en swin
gende muziek uit de jaren
twintig, dertig en veertig.
(ADVERTENTIE)
