„Nederland
is onze
laatste hoop"
In 1986 aanvang bouw
ziekenhuis Bronovo- Nebo
BINNENLAND/BUITENLAND
CgicUcSoincmt
EUWE NEDERLANDSE POGING
MOUNT EVEREST TE BEDWINGEN
Bagger vergiftigt Amstelmeer
HEINRICH BÖLL OVER KERNWAPENS:
DONDERDAG 19 APRIL 1984 PAGINA 17
)EN HAAG Komend
iajaar gaat opnieuw een
Nederlandse groep klim
mers proberen de hoogste
ierg ter wereld te be-
Iwingen, de Mount Eve-
In 1982 leed de eerste
Nederlandse expeditie
laar de top van deze berg
meter) schipbreuk
ip circa 7850 meter.
Hecht weer, een ongeval
en meningsverschillen
binnen de groep maakten
verder klimmen onmoge
lijk.
Twee deelnemers aan de mis
lukte expeditie in 1982, Han
Timmers (35) en Bart Vos (32),
maken nu weer deel uit van
de klimmersgroep. Han Tim
mers is aangewezen als klim-
leider van de groep, die zeven
ervaren klimmers van 23 tot
45 jaar telt. Als alles goed gaat
mag Timmers zich na de expe
ditie de eerste Nederlander
noemen die op het „dak van
de wereld" heeft gestaan. Vol
gens de algemene leider van
de expeditie, Herman Plugge
(45), heeft de Koninklijke Ne
derlandse Alpen Vereniging
de keus op de groep-Timmers
laten vallen, omdat deze klei
ne ploeg met een conventione
le aanpak iets meer kans van
slagen werd toegedicht dan de
andere gegadigde, die van de
Hagenaar Ronald Naar.
De KNAV is de grootste geld
schieter, de rest van de beno
digde 4,5 ton moet komen van
het bedrijfsleven. Na de nega
tieve publiciteit rond de vorige
expeditie is het bedrijfsleven
vooralsnog moeilijk te porren.
De KNAV zit nog met een gat
van 50.000 gulden, dat men
probeert te dekken door de
verkoop van stukjes touw en
affiches.
Ambtenaren eisen in
geding 690 miljoen
voor herbezetting
DEN HAAG De vier centrales
van overheidspersoneel eisen van
minister Rietkerk (Binnenlandse Za
ken) in kort geding, dat hij voor 1984
alsnog 690 miljoen gulden beschik
baar stelt voor honderd procent her
bezetting als gevolg van de 1% ar
beidstijdverkorting per 1 januari dit
jaar. De centrales behartigen de be
langen van ruim 700.000 ambtena
ren. Het geding dient op 26 april bij
de president van de rechtbank in
Den Haag, mr. M.R. Wijnholt. Riet
kerk lie tijdens een overleg op 4
april weten, dat hij de helft van het
geëiste bedrag 345 miljoen gul
den voor herbezetting beschik
baar stelt.
WIERINGERMEER
6.000 Inwoners van de ge
meenten Wieringen en
Wieringermeer hebben be
zwaar aangetekend tegen
het storten van 100.000 kilo
zwaar verontreinigde bag
ger in het Amstelmeer.
De stortingen zijn in okto
ber gepland en betekenen
volgens TNO het einde van
de recreatie bij het meer.
Sinds een rapport heeft uit
gewezen, dat het slib groot
gevaar voor mens en dier
oplevert, krijgt het aktieco-
mité Redt het Amstelmeer
massale steun van de bevol
king.
In totaal gaat het om nog
veel meer met olie en zware
metalen vervuilde bagger,
namelijk 260.000 kilo; als je
dat op een voetbalveld de
poneert, komt het tot zes
tien meter hoogte. De overi
ge 160.000 kilo wordt ge
dumpt in het Marsdiep en
de Noordzee. Alle stortin
gen zijn geheim gehouden.
Bij toeval hoorde het aktie-
comité dat de voorbereidin
gen voor de stortingen al
ver gevorderd waren. „Het
viel ons ontzettend rauw op
het dak. Niemand wist er
van, zelfs de beroepsvissers
niet, zo geheim was het al
lemaal gehouden".
De raden van de twee ge
meenten zijn verdeeld over
de stortingen. Allerlei in
stanties hebben zich inmid
dels achter het aktiecomité
geschaard. Politieke partij
en, zakenclubs, milieude
fensie, (watersportvereni
gingen en landschapszorg.
[einrich Böll is een ongemakkelijke luis in de pels van de
londsrepubliek. Duitslands grootste schrijver van na de oor-
jg heeft als geen ander de groeistuipen van de jonge Duitse
laat met scherpzinnige en snijdende commentaren begeleid,
lis het er in Duitsland echt om spant is Böll \&an de partij,
ij de debatten over de wetten op de noodtoestand, de ter-
eurgolf van 1976, de stationering van de raketten, steeds
erheft hij zijn stem. Terecht is Heinrich Böll het Duitse ge
zeten genoemd.
,ls zoon van een timmerman wordt Böll in 1917 in Keulen
eboren. In 1939 wordt hij ingelijfd bij het Duitse leger, de
Nehrmacht. Hij doet dienst in Polen, Frankrijk en Duits-
ind. In 1943, een jaar na zijn huwelijk met Anne-Marie
lech, wordt Böll naar het oostfront gestuurd. Hij raakt ge-
JONN/MERTEN Hein-
ich Böll heeft bijna even-
eel vragen als ik. „Wat
aat er in. Nederland ge-
ieuren? Wil jullie parie
nent de raketten niet
laatsen?" Als ik ant-
'oord dat het inderdaad
ie kant uit lijkt te gaan,
de schrijver: „Dat zou
en geweldig signaal voor
eheel Europa zijn. Ook in
e andere landen zou dan
e discussie over het ver-
ere plaatsingsprogramma
veer aangezwengeld kun-
en worden".
wond aan de Krim.
Na de oorlog schrijft hij novellen, romans. Grote romans als
„Adam, waar ben je?" (1951), „Biljarten om half tien" (1959),
„Meningen van een clown" (1963), „Einde van een dien
streis" (1966), „Groepsfoto met dame" (1971), vestigen zijn
faam. De mens op zoek naar tederheid en een zekere hang
tot anarchisme kenmerken zijn werk. Hoogtepunt in de
reeks internationale prijzen die hem ten deel vallen is de toe
kenning van de Nobelprijs voor literatuur in 1972.
Het gezag van de Nobelprijs beschermt hem in Duitsland niet
tegen de felle, vaak laag bij de grondse aanvallen van de
rechtse Springer-pers. Als in het midden van de jaren zeven
tig de terroristen van de RAF Duitsland op zijn grondvesten
doen trillen, ontketent Springers boulevardpers een heksen
jacht op alles wat links is of lijkt. Böll, die begrip heeft ge
toond voor de onvrede van de jonge generatie, maar geweld
altijd strikt heeft afgewezen, wordt door Springer „intellec
tueel verantwoordelijk" gesteld voor de moorddadige aansla
gen van de RAF-terroristen. Het komt zelfs zover dat Günter
Grass president Walter Scheel vraagt Böll onder zijn be
scherming te nemen.
Maar Böll staat zijn mannetje, met of zonder presidentiële
steun. Hij slaat terug met het wapen dat hij zo begenadigd
weet te hanteren: de pen. In zijn roman „De verloren eer
van Katharina Blum" stelt hij de meedogenloze werkwijze
van de rechtse boulevardpers (lees Springer) aan de kaak.
De laatste jaren heeft Bölls gezondheid klappen gehad, maar
de strijdvaardigheid van deze rustige, gevoelige man is onge-
511: „Als een oude gerespec-
lerde democratie als Neder-
.nd met een regering die niet
an linkse sympathieën ver
acht kan worden de statione-
afwijst, is dat een teken
oor heel Europa. Een beetje
athetisch gezegd: Nederland
onze laatste hoop".
Ve zitten te praten in een bo-
enhuis in Merten, een nietig
orpje tussen Keulen en Bonn.
öll, die zijn leven lang in het
ijnland heeft gewoond, heeft
ier tijdelijk zijn intrek geno-
ïen. Het bovenhuis was eerst
an René, een van zijn drie zo
en. René heeft nu achter het
uis in een voormalige bio-
oop zijn uitgeverijtje LA-
IJ V Verlag ondergebracht.
öll spreekt langzaam, kiest
jjn woorden zorgvuldig. Zo
u en dan een zware hoestbui,
et roken heeft hij beperkt,
én sigaret steekt hij op tij-
ins het anderhalf uur duren-
gesprek. In de hoek van de
)ber ingerichte woonkamer
en antiek model televisie.
Kier heD ik twee dagen naar
parlementsdebatten over
et plaatsen van de raketten
tten kijken. Het was onthut-
nd. Niet dat er een debat
as tussen voor- en tegenstan-
:rs, dat is normaal. Maar het
ithutsende was dat er bij de
iristen-democraten in de
lag niet één tegen was.
iet één. Een dergelijke geslo-
nheid is volstrekt onbegrij-
elijk bij zo'n probleem. (De
hristen-democraten hebben
55 afgevaardigden in de
ondsdag, G.K.). Je kunt óver
bewapening in Oost en
'est van mening verschillen
de stationering voor mijn
art noodzakelijk vinden,
laar dat er bij de christen-de-
ïocraten niet één tegen was,
at is een verschrikkelijk te
en. Dat kan ik tot op de dag
vandaag niet begrijpen,
reselijk ook die CDU-vrou-
en die als gewetensvolle
loedertjes naar voren werden
estuurd en precies zeiden wat
un was voorgehouden. Daar
in ook zal de afwijzing in Ne
erland, dat toch ook door
iristen-democraten wordt ge-
?geerd, een signaal zijn dat
ok in Duitsland zijn uitwer-
ing niet zal missen".
'ngst
In het debat hier werd ook
elemaal niet gesproken over
speciale relatie die wij Duit-
:rs met de Sovjet-Unie heb-
;n door de oorlog. Ook met
Nederland, België, Engeland,
Frankrijk en Amerika hebben
we oorlog gehad. Maar de
strijd met Rusland was het
hoofdbestanddeel van de
Tweede Wereldoorlog. De
krachtmeting tussen het fas
cistische Duitsland en een
overvallen Rusland. Wij als
Duitsers moeten toch weten
wat oorlog voor de Russen be
tekent en waarom ze vaak
overreagëren. Ze hebben
angst. De Russische leiders
spelen daar vaak op demagogi
sche wijze op in. maar de angst
onder de bevolking is echt. Er
is geen familie in Rusland die
de gevolgen van de oorlog niet
aan den lijve heeft ondervon
den. Twintig miljoen doden
telde het land, dat moeten wij
toch weten. En wijzelf hebben
ook behoorlijk wat meegekre
gen".
Maar het is hier in Duitsland,
net als elders in Europa, niet
zozeer de oudere generatie die
de oorlog heeft meegemaakt,
die de straat opgaat, maar het
zijn vooral de jongeren.
„Het is helemaal niet zeker dat
de oudere generatie voor de
raketten is. Maar de ouderen
willen niet de straat op. Ner
gens voor. Dat moet u begrij
pen. Voor mij was het ook heel
moeilijk de straat op te gaan.
Als kind in Keulen ben ik van
mijn speelterrein, de straat,
verdreven door de nazi's. De
terreur van de nazi's was een
„Bij die demonstraties heb ik een nieuw Duitsland gezien".
iUSKE EN WISKE HET DELTA-DUEL
straatterreur. Daarom kostte
het mij ook heel veel moeite
me daar overheen te zetten en
aan demonstraties mee te gaan
doen. Die remmingen heb ik
nu niet meer. Mij is ook duide
lijk geworden dat in de loop
van de geschiedenis heel wat
vanaf de straat in de parle
menten gebracht is. De arbei
dersbeweging, de vrouwenbe
weging, de strijd voor de bur
gerrechten, het verzet tegen
de oorlog in Vietnam, al die
bewegingen hebben op den
duur succes gehad in de parle
menten. Dat blijft voor mij de
enige mogelijkheid: proberen
de parlementen te beïnvloe
den".
Blijft u daarom ook met de
christen-democraten in ge
sprek?
„Ja, ik probeer met de conser
vatieven te blijven discussië
ren. Ik was als enige tegen
stander van plaatsing bij een
discussie in het CDU-gebouw
in Bonn. Het was tamelijk ho
peloos. Daar komt te veel bij
een. Het is de woede over de
vredesbeweging, dat men ze
niet als communistisch aan de
schandpaal kan nagelen. Een
zekere woede ook tegen de in
tellectuelen die oeroud is in
deze kringen. Ook het volko
men ontbreken van het reli
gieuze aspect, juist bij een par
tij die zich definieert als chris
telijk, heeft mij verbaasd. Het
aspect namelijk dat je bij alle
honger in de wereld kanonnen
blijft kopen. Voor dat argu
ment zijn ze volkomen onaan-
spreekbaar. Voor mij was het
de confrontatie met een af
schrikwekkend christendom".
Wat was uw indruk van de
grote vredesdemonstraties van
1983?
„Ik was verbaasd over de de
monstraties en de mensen die
eraan meededen. Daar heb ik
een nieuw Duitsland gezien.
Dat klinkt een beetje pathe
tisch, maar dat was echt mijn
indruk van deze jongeren. Een
nieuw Duitsland en geen na
tionalistisch Duitsland. Dat is
iets wat buitenlanders, vooral
de Fransen, niet kunnen be
grijpen. Het is eerder een
nieuw soort patriottisme, dat
niet agressief is maar defen
sief. Een patriottisme dat ge
voed wordt door het inzicht
„Onthutsend dat er bij de christen-democraten niet één tegen was".
dat wij het eerste slachtoffer
zijn als het zover komt".
Eenling
Wordt u door de vredesbewe
ging nog betrokken in het
overleg over de strategie die
nu gevolgd gaat worden?
„Nee, ik ben maar een eenling.
Er zijn zoveel organisaties die
de vredesbeweging dragen en
ik ben vanwege mijn gezond
heid ook niet meer in staat mij
zo te engageren. Ik kan die de
monstraties niet allemaal meer
meemaken. Ook vanwege dat
belachelijke fenomeen van de
prominenten bij demonstra
ties. Het werk wordt door tal
loze naamlozen gedaan en dan
komen er enkele prominenten
die alle aandacht krijgen. Zo
pervers is het hele systeem
van berichtgeving en publici
teit. Dat geeft ook spanningen
onder de demonstranten, die
op hun manier natuurlijk ook
schizofreen zijn. Ze willen
graag prominenten en als ze er
dan zijn ergeren ze zich. Voor
degenen die deze bescheten
status van prominenten heb
ben is het onmogelijk zich nog
natuurlijk te gedragen. Er is
hier in het dorp ook een plaat
selijke vredesgroep, waar mijn
zoon en mijn buren inzitten.
Daar wil ik in mee gaan
doen".
Een aantal vooraanstaande
schrijvers, onder wie uw colle
ga Grass, heeft de .Verklaring
van Heilbronn" uitgegeven.
Daarin wordt gezegd dat de
NAVO met de plaatsing van
de Pershings gekozen heeft
voor een aanvallende strategie
in plaats van een verdedigen
de. De schrijvers roepen daar
om op tot massale dienstweige
ring. Ook willen ze het accent
van de nucleaire wapens ver
schuiven naar de conventione
le. U hebt de Verklaring van
Heilbronn niet willen onderte
kenen.
„Die verklaring is mij haast
nog te positief. Als deelnemer
aan een oorlog ben ik wat cy
nischer en nihilistischer tegen
over legers. Ik geloof niet in
aanvallende en verdedigende
strategieën en legers. Alle le
gers bewerèn van zichzelf de
fensief te zijn. En wat het
dienstweigeren betreft: ik ken
iedereen het legale recht toe te
weigeren, maar ik kan er niet
toe oproepen omdat ik zelf
niet dienstplichtig ben. Het
valt me moeilijk iemand op te
roepen tot iets wat ik zelf niet
kan doen. Ik vraag ook nie
mand mee te doen aan een de
monstratie waar ik zelf niet
van de partij ben. Bij de sa
menstellers van de Heilbron-
ner verklaring kwam ook de
gedachte op dat het leger ster
ker bewapend moest worden
met conventionele wapens
Dat vind ik absurd. Ik houd
elk nieuw wapen voor overbo
dig, omdat het tegen de ach
tergrond van de totale bewa
pening in de wereld een gods
lastering is".
Levensgevaarlijk
In hoeverre hebben uw eigen
broken. In het verzet tegen de plaatsing van de nieuwe Pers-
hing II- en kruisraketten in de Bondsrepubliek is hij voort
durend in de eerste lijn te vinden.
Zonder daar veel drukte over te maken, steunt Böll sinds
jaar en dag vervolgde schrijvers in het Oostblok en elders.
Mede daardoor heeft hij het nooit al te breed gehad. Zijn fi
nanciële problemen behoren sinds kort tot het verleden. De
stad Keulen, waarvan Böll ereburger is, heeft zijn manu
scripten, onuitgegeven werk en archief gekocht. Twintig jaar
lang krijgt Böll of zijn erfgenamen het salaris van een hoge
ambtenaar: ruim 7.000 DM per maand. „Ik heb gehandeld als
een koopman", zegt de Nobelprijswinnaar die al jaren be
toogt dat de schrijvers eindelijk eens af moeten van hun be
scheidenheid.
rorisme uit het midden van de
jaren zeventig is weggeëbd.
Een echte krachtproef heeft
deze jonge republiek nog niet
hoeven te doorstaan. Heeft
West-Duitsland de grote uitda
ging nog voor de boeg?
„Ik denk dat de grote uitda
ging gevormd wordt door de
werkloosheid, de asielaanvra
gers en de buitenlanders. Het
zou weieens kunnen blijken
dat deze problemen worden
verdrongen. Ik heb de indruk
dat de vijandschap tegenover
buitenlanders groter is dan wij
ooit geloofd hebben en dat de
behandeling van asielaanvra
gen erger is dan we ooit ver
moed hebben. Hier komt de
uitdaging. Ik heb helaas de in
druk dat deze regering en
vooral ook de minister van
binnenlandse zaken, Zimmer-
mann, met zijn politiek tegen
over buitenlanders veel popu
lairder is dan vaak wordt aan
genomen. Hij kan op applaus
rekenen, dat is een heel ge
vaarlijke situatie. Ik geloof dat
verantwoordelijke politici als
ze met zulke explosieve zaken
bezig zijn eerder onpopulair
moeten zijn. Zimmermann zou
moeten schrikken van de bij
val die hij krijgt Als de rege
ring op deze gevoelens inspeelt
zou het weieens onaangenaam
kunnen worden. Ook wat de
werkloosheid betreft. Er
wordt, hoe zal ik het zeggen,
te weinig psychologie bedre
ven. Werkloosheid, het is een
verschrikkelijke toestand met
ingrijpende psychische gevol
gen voor de werkloze en zijn
gezin. Er zou alles aan gedaan
moeten worden om deze men
sen van een schuldgevoel te
verlossen. Het is toch te gek
dat wanneer ik ontslagen
word als staalarbeider omdat
er te veel staal geproduceerd
wordt, dat ik dan schuldgevoe
lens heb".
Bij het Flick-omkoopschan-
daal is gebleken dat grote on
dernemingen achter de scher
men belangrijke invloed uit
kunnen oefenen. Maar daar
schijnt het publiek zich nau
welijks druk over te maken.
In verkiezingscampagnes wor
den er nooit vragen over ge
steld.
„Het speelde zelfs geen rol in
het carnaval, terwijl het na
tuurlijk een klassiek carna-
valsonderwerp zou zijn ge
weest. In Mainz is in het car
naval niet gepolemiseerd tegen
Flick en de politici, maar te
gen het weekblad Der Spiegel
dat het schandaal aan het licht
heeft gebracht. Ik vrees dat
het publiek begint te wennen
aan internationale corruptheid
van politici. Dat is een heel
verontrustend verschijnsel".
„Ik zie daar nog een ander
probleem. Hier hebben we ook
te maken met het verschil tus
sen heersen en regeren. Kijk
maar eens naar Flick-manager
Von Brauchitsch zoals die op
treedt voor de onderzoekscom
missie uit de Bondsdag. Hij
heeft geen politieke functie,
maar hij is een topman uit het
bedrijfsleven. Zoals hij voor de
commissie verschijnt, dat is
een heerser. Hij treedt op met
een air van: mensen vergeet
alsjeblieft niet wie hier heerst.
Niet wie hier regeert. Lui als
Von Brauchitsch worden ook
meteen brutaal als een parle
mentariër hem een wat lastige
vraag stelt".
GERARD KESSELS
oorlogservaringen uw opvat
tingen op dit punt gevormd?
„Ze hebben mijn opvattingen
eerder bevestigd dan gevormd.
Ik heb geen dienst geweigerd,
omdat dat levensgevaarlijk
was. Ik wilde leven. Maar wat
ik gezien heb, ook vanuit mijn
bescheiden positie als soldaat,
gaf een indruk van volkomen
toevalligheid en absurditeit. Ik
weet ook nu nog niet wat bij
de veldslagen planning en op
zet en wat geluk en toeval
was. Ook de generaals weten
dat niet".
Veel mensen die ouder wor
den gaan hun politieke opvat
tingen wat relativeren, ze
schuiven naar het centrum
toe. Bij u is het tegendeel het
geval. U bent van de sociaal-
-democratische SPD naar de
Groenen overgestapt.
,Ik ben alleen in de verkie
zingscampagne van 1972 voor
de SPD opgetreden omdat het
toen om Willy Brandt en zijn
Oostpolitiek ging. Dat is en
blijft de grote verdienste van
de SPD. Maar toen kwam het
Radicalenbesluit, toen kwa
men de beroepsverboden, het
NAVO-dubbelbesluit, alles on
der de SPD en dat heeft mij
sceptisch gemaakt ten opzichte
van hun hele politiek. Maar ik
zou nog altijd liever een SPD-
regering hebben dan de huidi
ge, dat is duidelijk".
De Bondsrepubliek Duitsland
bestaat nu 35 jaar. Economisch
gezien is het uiterst voorspoe
dig gegaan, al is er op het mo
ment ook een behoorlijk hoge
werkloosheid. De golf van ter-
DEN HAAG De nieuw
bouw van het ziekenhuis Bro-
novo-Nebo, op de plaats van
het huidige Bronovo, kan in
1986 van start. Nog dit jaar
wordt begonnen met de ver
bouwing van het ziekenhuis
Nebo tot een verpleeghuis
voor 85 somatische en 52 psy
chogeriatrische patiënten. Dat
heeft staatssecretaris Van der
Reijden van WVC gisteren be
kend gemaakt.
Van der Reijden nam de be
slissingen in het kader van de
bouwprioriteiten in de Zuid
hollandse gezondheidszorg in
de komende twee jaar. In to
taal omvat de lijst vijfentwin
tig bouwprojecten. Daarop ko
men onder meer voor vervan
gende nieuwbouw voor het
Haagse verpleeghuis Houtwijk
(1984) en renovatie verpleeg
huis Schilderswijk (1985).
De afdeling voor somatische
patiënten in het verpleeghuis
Huize Westhoff in Rijswijk
wordt ingekrompen, maar
voor psychogeriatrische pa
tiënten worden 90 plaatsen ge
creëerd. Het Nederlandsch
Zeehospitum in Den Haag
wordt gerenoveerd en het psy
chiatrisch centrum Bloemen-
daal krijgt er een introductie
centrum bij. In 1985 wordt in
het Haagse Juliana Kinderzie
kenhuis een afdeling kinderp
sychiatrie opgericht.
Op de prioriteitenlijst komt
ook voor het Reinier de Graaf
Gasthuis in Delft. De zieken
huizen Hippolytus, Bethel en
het Oude en Nieuwe Gasthuis
„sluiten" en gaan onder in
Reinier de Graaf. In Noord-
wijkerhout wordt een nieuwe
zwakzinnigeninrichting „De
Hafakker" gebouwd. Het psy
chiatrisch ziekenhuis St. Bavo
verhuist in de komende jaren
naar Cappelle aan de IJssel.
Er wordt momenteel nog over
leg gepleegd over de uitbrei
ding van de polikliniek in het
ziekenhuis Leyenburg en ver
volgens over de bouwprojecten
voor de periode 1987 tot en
met 1990. Daarover moet bin
nen niet al te lange tijd een
beslissing worden genomen.
Dat geldt ook voor de bedden
vermindering in diverse zie
kenhuizen in de Haagse regio,
waarover binnen enkele we
ken een uitspraak van staats
secretaris Van der Reijden
wordt verwacht.
