Scharrel werk biedt -
mogelijkheid tot
persoonlijke inzet 9
en vindingrijkheid
mensen
zwart
vrij
gauw
wit
VOC-schip l
Amsterdam!
na berging
toeristische
attractie
vangen,
geven
ze
weer
uit
tijdverdrijf
Het
wordt
tijd het
grijze
circuit
te
witten
ZATERDAG 28 JANUARI 1ST
li
AMSTERDAM Nog de
zomer zal een uitvoerig onde.
water-onderzoek worden is
gesteld naar de mogelijkhei
het VOC-schip „Amsterdai
dat afgelopen donderdag pif
cies 235 jaar geleden wegzoj
in het zand voor de Brijj
kust bij Hastings, te bergj,
Als dat onderzoek positief iijj
valt en daaraan twijfjt
vrijwel niemand zal l{
wrak van de in 1749 vergaf
koopvaarder binnen drieL
vier jaar gelicht en geborgjt
worden. Dit laatste kant*
wordt begroot op een kle|<
20 miljoen gulden. Het opgfê
vingsonderzoek, dat dit jae
zal worden uitgevoerd ondi
leiding van de bekende Brik
scheepsarcheoloog Piëta
Marsden, kost ruwweg 350.(^1
gulden.
De plannen met betrekking tot tjzi
eventuele berging van de „Amst;
dam" werden donderdag ontvou^
door het bestuur van de sticht#
„VOC-schip Amsterdam", die!
het midden van de jaren zevere
werd opgericht. Op de vraag ofpi
benodigde fondsen voor een latj
berging reeds aanwezig zijn, luid
het antwoord negatief. Wel blu
dat het vroegere ministerie i
CRM in 1970 de nodige miljoej
voor de berging had Klaar lij
maar het geld is intussen uitgèjsp
ven aan de nieuwe huisvesting o
het Nationaal Scheepvaartmusea
in Amsterdam. Op dit ogenljn
komt het stichtingsbestuur irei
verder dan de opmerking, datep
ook een beroep zal worden gedi„j
op de rijksoverheid". Toezegging
dienaangaande zijn er evenjk
niet. nl
Al staat zowel bij het onderzoekidi
bij de berging een wetenschappjtv
ke aanpak voorop, het stichtinglk
stuur heeft een open oog vooftn
mogelijk toeristische attractie, ia
kan uitgaan van een geconserveti
de achttiende eeuwse VOC-kai€
vaarder. Het is dan ook zeker 5tl
uitgesloten, dat het schip ooit g< h
poseerd zal worden in Alrrik
waar een particuliere ondernentki
grote plannen koestert voor a
thematisch attractiepark, ondeiUn
titel „Nederland en de zee". De^ 1'
meente Amsterdam heeft ziehier
voorbaat akkoord verklaard Jel
een „verhuizing" van de vroe^ii
Oostindiévaarder naar Almere. to
Van de vroegere VOC-koopvi&g
der, die op 26 januari 1749 op |k
maidentrip verging, werden pr
nog in leven zijnde opvarendenjk
red, alsook de 28 kisten met zif
ter waarde van 300.000 gulden, rd
schip, dat voer onder commajn
van Willem Klump, was op v v
naar het toenmalige NederlanP:
Indië en had een grote lading 1
deren aan boord, die niet alleen!z<
stemd waren voor de Nederlarjer
kolonie in Batavia, maar ook yfil
hen die woonden rond Kaap
Goede Hoop. Zo moet het schip
veruit het grootste deel van-
12.000 flessen wijn aan boord h
ben, alsook het boordgescl
waarvan in de loop der jaren
kanonnen zijn geborgen. Ven
verwacht men veel vaatwerk'
keukengerei, lampen en een gf
aantal baardmankruiken, wad
kwikzilver werd vervoerd, te V
den. I
Meest compleet 'E1
De Amsterdam ligt 250 meter
de Engelse kust. Bij extreem lw
waterstanden dit jaar oh'
meer op 20 februari en 20 april
komen de boorden van het s<L
gedurende enkele dagen boven P
ter. De eerste verkenningen zuFj
dan ook op die dagen worden 1 i
gevoerd. Vaststaat dat niet allijk
de campagne-dekken zijn wei q
slagen, maar ook het bovenste!
en het overgrote deel van het ty!
de dek. Het derde dek is nog a
wezig. Desondanks wordt dooi*n<
bekende Nederlandse scheepflei
cheoloog G. D. van der Heide
Andijk, die Pieter Marsden <j
zomer nauw terzijde zal staan,Je
zegd, dat „de Amsterdam het mikr
complete VOC-wrak is, dat h
kennen". Ook Marsden zelf, n
meermalen ter plekke heeft gtaa
ken, is deze mening toegedaan.) ii
n c
Wrak indijken
Als het benodigde geld voor de Jan
gingsoperatie er eenmaal is. ri
rond het 40 meter lange wrak Ijk
12 meter hoge dijk worden gelh.
waarbinnen al het water zal \fez(
den weggepompt. Daarna zal !of
zand worden weggegraven, waal
de Oostindiévaarder gelicht Jns
worden. Deze zomer zal een |nj
deeltelijke damwand rond [an
kwetsbare achterschip worden jer
slagen, waarna met behulp van k
duikers het zand zal worden
gezogen, deels tot het nog aanv
zijnde dek. De Britse regering 1.
intussen de Nederlandse clairr( pa
het VOC-wrak erkend. Dat gger
niet voor de eigendommen vaikor
privé-passagiers, die op de Am(ap
dam meevoeren. Worden voonfo 2
pen gevonden, die hun hebben
behoord, dan vervallen deze aarje
Britse kroon, tenzij nazaten lfe t
nen aantonen dat ze van hun aige
tiende eeuwse voorouders waré
KLAAS GOiK
Wit én zwart
Uitlaatklep
Het grijze circuit wordt altijd door
een economische bril bekeken, ver
wijten Renooy en Mevissen hun
collega-onderzoekers in koor. „Men
heeft er geen oog voor dat het
werkt als maatschappelijke uitlaat
klep; dat het bij de mensen span
ningen wegneemt. Als je voor een
baas zeg maar centrale ver
warmingen aanlegt, dan werk je
voor een premie. Snel, snel, de
kwaliteit van je werk telt niet. In
de lappendekeneconomie daarente-
gen kun je iets van je produkt ma
ken. Je hebt contact met je klant.
T« wilt hpm tovrpHrn sfpllpn Dat
AMSTERDAM „In de elf
jaar dat ik in de wao heb ge
zeten, ben ik steeds meer gaan
drinken. Op het laatst een
heel krat pils per dag. Maar
vanaf het moment dat ik hier
met mijn handeltje ben gaan
staan, heb ik radicaal met die
gewoonte kunnen breken. Nu
koop ik van de opbrengst
hoogstens af en toe een flesje
cognac. Er is weer wat lijn in
mijn leven gekomen. En wan
neer ik bij familie of kennis
sen kom, hoef ik niet meer te
zeggen dat ik niks uitvoer. Ik
heb een verhaal".
Het relaas van een 40-jarige die de
Jappendekeneconomie heeft ont
dekt en daarmee een zingeving
voor de rest van zijn leven. Een
soortgenoot van hem zegt het nog
kernachtiger. „Als ik hier bezig
ben dan leef ik. Dat kon ik van
mijn werk niet zeggen". Zoveel
blijkt het grijze circuit, de schemer
zone die zich buiten de formele ju
ridische en economische kaders
heeft ontwikkeld, voor de deelne
mers eraan te betekenen.
Deze vaststelling is gedaan door de
jonge doctorandi Piet Renooy en
Jos Mevissen. Samen met nog een
studiegenoot hebben ze het onder
zoekbureau Regioplan opgericht.
„Aanvankelijk ook binnen dat grij
ze circuit. We waren alle drie
werkloos of hadden een baantje
van een paar tientjes. Dat duurde
ons te lang. We hebben gezegd: la
ten we ons eigen werk creëren.
Anders is de inspanning, die we in
onze studie economische en sociale
geografie hebben gestopt, over
twee jaar waardeloos. Vernietiging
van menselijk kapitaal noemen we
dat".
Ondertussen zijn ze naar het witte
circuit gepromoveerd. Maar wel
dank zij een onderzoek dat ze heb
ben gewijd aan de betekenis van
informele arbeid hun eigen
straatje. Dank zij de samenwerking
met het Economisch Geografisch
Instituut van de Universiteit van
Amsterdam konden ze het eerste
wetenschappelijke werkstuk af
scheiden, tot nu toe aan de lappen
dekeneconomie gewijd. „Kenmer
kend voor de nog schaarse litera
tuur op het gebied van de schemer
zone", zegt Renooy, „is dat een een
duidige omschrijving van het ver
schijnsel ontbreekt. In de verschil
lende benaderingen wordt vooral
aandacht geschonken aan de puur
economische aspecten van schemer-
activiteiten. De daaruit voorvloei
ende benamingen als zwarte of on
dergrondse economie geven al aan
dat de schemerzone vooral gekop
peld werd aan het zwarte-geldcir-
cuit en aan illegale, soms louche
praktijken".
Mevissen neemt over. „Maar de
schemerzone omvat meer. De eco
noom Alvin Toffler spreekt in zijn
boek De Derde Golf van pro-su-
mers, mensen die produceren en
consumeren met elkaar combine
ren. In ontwikkelingslanden ma
ken ze al jaren een belangrijk deel
uit van de economie. Daar is het
een reactie geweest op het onvolle
dig doorzetten van een moderne
kapitalistische sector met als gevolg
het uitblijven van voldoende werk
gelegenheid. Een groot deel van de
beroepsbevolking was gedwongen
zelf allerlei activiteiten ter hand te
nemen met als enig doel: overle
ven".
dank zij het sociale stelsel, in Ne
derland. Toch rukt ook hier de
schemerzone onstuitbaar op. Het
dreigt de kant van de Verenigde
Staten uit te gaan waar volgens de
jongste schattingen meer dan een
kwart van het bruto nationaal pro
dukt in de lappendekeneconomie
rondzingt. „Precieze cijfers hebben
wij ook niet", verontschuldigt Re
nooy zich. „Daarom heet het circuit
juist grijs. Maar als je dagelijks om
je heen kijkt, in je flat, in je straat,
in je buurt, weet je dat het om
enorme aantallen moet gaan. Het
loopt allemaal ook waanzinnig door
elkaar heen. Mensen die van negen
tot vijf uur wit staan te schilderen
en van vijf tot zes uur zwart. Maar
ik schat dat acht van de tien Ne
derlanders wel eens iets met het
grijze circuit te maken hebben, ac
tief door goederen en diensten te
leveren of passief door ze af te ne
men".
Hoeveel gaat er om? Mevissen rea
geert licht geprikkeld. „De uit
komst van ons onderzoek varieert
van honderd gulden in de maand
tot enkele duizenden guldens per
week. Maar laat ons ophouden met
steeds over dat geld te zeuren, want
dan leg je weer die koppeling met
het zwarte circuit. Wij hebben ge
vonden dat het in de schemerzone
lang niet alleen gaat om het verdie
nen of bijverdienen van geld. Dat
is wel een belangrijk motief, maar
minstens even belangrijk is dat het
informele circuit gelegenheid
schept tot het leggen van sociale
contacten. Deelnemen aan de lap
pendekeneconomie is gewoon een
gezellig tijdverdrijf. En het blijkt
een gevoel van eigenwaarde te ge
ven. Men is zijn eigen baas, een
zelfstandige ondernemer".
Renooy: „Dat ontpopt zich niet al
leen als belangrijk voor mensen
zonder werk, maar evengoed voor
de groep die nog een vaste, betaal
de baan heeft. Het gevoel van vrij
heid rechtvaardigt voor de meesten
ook de tijd en de energie die ze in
de schemeractiviteiten steken en
die bij lange na niet evenredig zijn
aan de inkomsten uit hun bezighe
den. Ons onderzoek heeft zich ge
richt op de Zwarte Markt van Be
verwijk, maar wij achten de uit
komsten representatief voor de lap-'
pendekeneconomie in heel Neder
land. Nou: van de achthonderd
handelaren die er in Beverwijk
staan, is twintig procent afkomstig
van ver, tot uit Groningen. Zuid-
Limburg en zelfs België toe. Ze
moeten er om zes uur 's morgens
zijn, dus je kunt nagaan hoe ze al
voor dag en dauw op pad gaan. En
dan pas 's avonds om negen uur
klaar. Al die tijd op een markt. Ik
geef het je te doen. De inkomsten
staan over het algemeen in geen
enkele verhouding tot de daarvoor
geleverde prestatie in de vorm van
arbeidstijd. Uit bedrijfseconomisch
oogpunt zou een meerderheid van
die handeltjes dus onrendabel zijn.
Maar je komt er geen ontevreden
mens tegen".
BIJ DE FOTO'S:
Links: Kappen aan huis
Links boven: Elke zichzelf
respecterende gemeente kent wel
zijn braderie
Rechts boven: Ik zoek wel iemand
die het even doet
Rechts: Klussen met een
uitkering
scheppen van duidelijkheid in de
veelheid van geboden en verboden,
regelingen en instanties, die met
name door de deelnemers aan de
lappendekeneconomie als één cha
otisch oerwoud wordt ervaren".
Hetgeen niet betekent dat er uit
sluitend gedacht moet worden aan
deregulering, het toverwoord van
het zittende Kabinet. „Wij denken
vooral aan het concentreren van
bevoegdheden op een decentraal
niveau. Het is niet voor niets dat
mensen de wijkagent nauwelijks
associëren met het logge en anonie
me politie-apparaat. Bureaucratie
mag, maar hij hoeft niet zo over de
mensen heen te hangen. Ook moet
er ons inziens binnen de bestaande
wetgeving meer ruimte geschapen
worden voor experimenteersitua
ties zoals zwarte markten. In letter
lijke zin zou de overheid dan nog
voor ruimte kunnei) zorgen door
leegstaande panden of gebouwen
voor dergelijke experimenten te
bestemmen. De al bestaande be
drijfsverzamelgebouwen zijn een
goed voorbeeld".
Aan het slot van het gesprek willen
Renooy en Mevissen beiden nog
een opmerking kwijt. De eerste:
„Er wordt altijd gezegd dat de sche
merzone geld en goederen onttrekt
aan de normale economie. Wij heb
ben de indruk gekregen dat de lap
pendekeneconomie de omloopsnel
heid van het geld juist vergroot
wat de mensen zwart vangen, ge
ven ze vrij gauw wit weer uit en
dat het hergebruik van goederen
die anders bij het grof vuil zouden
belanden erdoor gestimuleerd
wordt". Mevissen tenslotte: „Wan
neer mensen zich niet in de sche
merzone zouden bewegen, zou dit
een enorm verlies aan menselijk
kapitaal betekenen, vernietiging
van onbenutte menselijke potentie
Door in de lappendekeneconomie
bezig te zijn, breiden die mensen
hun potentie juist uit, want ze krij
gen er nieuwe vaardigheden bij.
Maar nogmaals: vereenvoudig de
regelgeving. Maak de toegang tot
het circuit gemakkelijk. Wij kun
nen erover meepraten. Zelfs voor
ons is het een heidens karwei ge
weest om door de berg van pape
rassen h^en te komen en wij zijn
toch niet de meest ongeletterde ty
pes".
PIET SNOEREN
weerspiegelt zich in de samenhang
van zo'n markt. Men loopt rond.
Men overlegt met elkaar. Men past
op eikaars spullen. Men maakt af
spraken over bepaalde produkten.
Het is een gezellig wereldje. Je
bent er iemand. Je hebt een identi
teit. In een baan mis je dat vaak".
Dit verklaart het onderzoeksresul
taat dat 42 procent van de geënquê
teerden zich in de schemerzone be
weegt, ondanks het bezit van een
vaste baan. Slecht 17 procent gaf op
uitkeringstrekker te zijn en maar
10 procent hoofdzakelijk scho
lieren ert studenten zei geen an
dere inkomsten te hebben. Renooy:
„Het is dus niet zozeer de economi
sche crisis die de schemerzone
heeft doen ontstaan. De lappende
keneconomie, het scharrelwerk,
biedt flexibiliteit, kleinschaligheid,
de mogelijkheid tot persoonlijke in
zet en vindingrijkheid. Allemaal
heel wezenlijke, menselijke behoef
ten waarvoor veel werknemers in
hun baan geen bevrediging vinden.
Daarom durf ik de voorspelling
aan dat het grijze circuit nu het
er eenmaal is niet meer zal ver
dwijnen, maar eerder zal uitdijen".
Illegaal
In de schemerzone zijn illegale ac
tiviteiten terug te vinden, varië
rend van het klussen met een uit
kering of het kappen aan huis tot
criminele bezigheden als drugshan
del en fraude. Maar vooral sprin
gen activiteiten in het oog die (nog)
wel bij de wet verboden zijn, zon
der dat grote delen van de maat
schappij zich daar nog aan storen.
De kraakbeweging heeft waar
schijnlijk de grote stoot gegeven.
Vooral in de handel is de laatste ja
ren een sterke toename zichtbaar
buiten de formele kanalen om. Op
markten of aan de deur wordt van
uit de achterbak van de auto ver
kocht, op straat zijn de meest uit
eenlopende zaken te koop en elke
zichzelf respecterende gemeente
kent wel zijn braderie. In een iets
meer geformaliseerd kader is er
een enorme groei van winkeltjes in
tweedehands kleren of boeken.
„Als je kijkt naar de factoren die
meespelen, kun je stellen dat de
ontwikkeling niet te stuiten is",
zegt Renooy. „Ik noem het feit dat
de produktiviteit in de dienstensec
tor achterloopt bij die in de pro-
duktiesector. Maar de loonontwik
kelingen zijn in beide sectoren ge
lijk. Het betekent dat diensten rela
tief duurder zijn dan produkten.
Dus komt er minder vraag naar die
dure diensten loodgieters, was
serettes en wenden de mensen
zich voor hun klusjes naar het in
formele circuit. Vroeger liet je de
timmerman komen. Maar omdat
zijn diensten onbetaalbaar zijn ge
worden en zijn gereedschappen
de boormachine, de elektrische
zaag, de workmate steeds goed
koper, ben je gauw geneigd te zeg
gen: ik zoek wel iemand die het
even doet. Het proces dat mensen
hun toevlucht nemen tot goedkope
re diensten, zal zich volgens ons ze
ker doorzetten".
Dit allemaal zo zijnde, achten de
twee onderzoekers de tijd rijp om
het grijze circuit maar eens te wit
ten en licht te brengen in de sche
mer. „Dan geef je de mensen ten
minste het idee dat ze legaal bezig
zijn en hoeven ze niet meer schich
tig over straat te lopen. Alles wat
zich in de lappendekeneconomie
van pro-sumers afspeelt, is ook
werk. En er bestaat vraag naar.
Nou: breng dat aanbod en die vraag
bij elkaar. Het zou voor de over
heid uiterst nuttig zijn heel het dy
namisch gebeuren van de schemer
zone te betrekken bij zijn werkge
legenheidsbeleid. Nu is de hele filo
sofie gebaseerd op de vraag: wat
kunnen we doen binnen de be
staande regelgeving..., hoe moe
ten we het plooien binnen het uit
keringenstelsel? Maar je kunt ook
denken aan een heel andere maat
schappelijke inkomensoverdracht
die niet louter gekoppeld is aan de
factor formele arbeid
Drempels verlagen
Veel deelnemers aan het grijze cir
cuit zijn verstoken van betaalde of
bevredigende arbeid. De gevolgen
daarvan stress, sociaal isole
ment, geldgebrek vormen aan
leiding om te gaan schemeren.
„Binnen een werkgelegenheidsbe
leid zou aansluiting gevonden kun
nen worden bij de ontwikkelingen
die zich in de schemerzone voor
doen", ronden Renooy en Mevissen
af. „Vooral lijkt het ons in dit ver
band belangrijk om ruimte te
scheppen voor de ontplooiing van
allerlei activiteiten, ruimte in fi
guurlijke zin door de drempels
voor het zelfstandig worden te ver
lagen. Wij denken hierbij niet in
eerste instantie aan financiële rege
lingen zoals startsubsidies en derge
lijke, maar veel meer aan het
Piet Renooy
(rechts) en Jos
Mevissen.
Gepromoveerd
naar het witte
circuit dank zij
een onderzoek
dat zij hebben
gewijd aan de
betekenis van
informele
arbeid.
