TAFEL
Argeloosheid en onwetendheid kenmerken van
houding christenen bij machtsovername Hitier
ficidócSoma^!
lïfïül
IaSSÈNHEIM Herv. Gem.: 9 en
10.30 ds. v. Achterberg, 19 ds. Ger-
DE
KRANT
BRENGT
DE WERELD
BIJU
THUIS.
ACHTERGROND
Cridoe Sou/rant
ZATERDAG 29 JANUARI 1983 PAGÈ
Na de Eerste Wereldoor
log, die Duitsland ver
loor, was er niet alleen
veel verwarring, maar
ook grote neerslachtig
heid. Men had algemeen
het gevoel, dat het vader
land zijn eer verloren
had. In de eerste jaren
schaamde men zich bijna,
dat men een Duitser was.
Maar langzamerhand
sloeg dat om in het ver
langen om op de een of
andere manier die eer
weer terug te krijgen.
Aan het eind van de jaren
twintig was dat verlan
gen vooral bij de jonge
mensen heel sterk. Men
wilde weer trots op het
vaderland kunnen zijn.
En de kerken speelden
hierop in door de mensen
voortdurend terug te roe
pen tot hun nationale erf
goed!
In deze hele situatie paste het
programma van de nationaal-
socialistische partij prachtig.
Het sloot zich opzettelijk bij
deze gevoelens aan. Het sprak
van het communisme of bols
jewisme als hèt grote gevaar.
Nu, daar waren de meeste
christenen het helemaal mee
eens. Het programma wilde
ook een kerk, die geworteld is
in het volk en die het gezonde
volksleven opwekt en onder
steunt. Ook dat klonk zeer
veel christenen als muziek in
de oren.
Daar kwam nog bij, dat in de
grondwet van de nieuwe re
publiek, die na de oorlog de
plaats van het keizerrijk had
ingenomen, de officiële schei
ding van kerk en staat was
vastgelegd. De meeste ker
kleiders waren hier helemaal
niet mee ingenomen. Het aan
de macht komen van Hitier
scheen een nieuwe kans voor
de kerk te zijn om weer echt
een machtige kerk te worden.
Tegen deze achtergrond ver
baast het ons niet meer dat
veel christenen in Duitsland
blij waren, toen Hitier rijks
kanselier werd. Nu werd ook
een nieuwe toekomst voor de
kerk geopend.
Uiteraard waren er ook chris
tenen in Duitsland die grote
zorgen hadden. Ik noem hier
Hoe hebben Reformato
rische christenen in
Duitsland vijftig jaar
geleden gereageerd op
de machtsovername
door Hitier en de natio-
naal-socialisten? Dat is
de vraag, die prof. dr. K.
Runia, hoogleraar aan
de theologische hoge
school van de Gerefor-
meerde Kerken in Kam
pen, probeert te beant
woorden in bijgaand ar
tikel. Om hun houding,
en ook die van veel Re
formatorische christe
nen in het Nederland
van een halve eeuw ge
leden te kunnen begrij
pen, duikt hij in de ge
schiedenis en tracht van
daaruit een antwoord te
geven op de vraag:
„Waarom zagen de
meesten het niet?" Een
antwoord, dat een com
plex van factoren om
vat.
Prof. dr. K. Runia
alleen maar de namen van
enkele bekende figuren: Die
trich Bonhoeffer en Karl
Barth. Deze mensen begrepen
heel goed dat de kerk hier
mee een totaal verkeerde,
doodsgevaarlijke weg opging.
De geschiedenis heeft hun ge
lijk gegeven. Maar toen was
het natuurlijk al te laat. De
meesten zagen het niet.
In een pamflet uit 1933 werd
het heel simpel zo geformu
leerd: „Zonder Hitler is er
geen nationaal-socialisme.
Zonder het nationaal-socialis
me is er geen Derde Rijk.
Zonder het Derde Rijk is er
geen Duits-christelijke bewe
ging. Zonder de Duits-christe
lijke beweging is er geen
Duitse Evangelische Kerk".
Zó simpel was het voor velen!
Nederland
En wat was de reactie van de
christenen in ons eigen land?
Over het algemeen was die
merkwaardig kalm. „De Stan
daard" (AR) schreef op 30 ja
nuari: „Wat ons gisteren nog
onwaarschijnlijk leek, is toch
gebeurd. Hitler is rijkskanse
lier en heeft zijn kabinet
reeds gevormd Wij ver
wachten voor ons van dit ka
binet niet veel goeds. Met Hu-
genberg als minister voor
Voedselvoorziening is er voor
onze bodemprodukten al heel
weinig te hopen".
Een merkwaardige reactie:
we kunnen straks onze aard-,
appelen, groenten, boter, en
zovoort, niet kwijt!
Verder troostte „De Stan
daard" zijn lezers met de me
dedeling, dat in elk geval in
de buitenlandse politiek en op
het terrein van de defensie
wel niet veel zou veranderen,
want de oude ministers zijn
hiervoor aangebleven. Ook
werd er nog aan toegevoegd
dat velen niet „kunnen gelo
ven, dat Hitier het lang zal
kunnen bolwerken met het
ministeriële, heterogene alle
gaartje".
Maar op 3 februari stond er
ook een brief van een Duitse
medewerker in „De Stan
daard", waarin deze schreef:
„Er was er slechts één in
Duitsland, die 't historisch ge
worden recht kon opeisen de
post van Rijkskanselier te be
kleden, namelijk Adolf Hitler,
de machtige leider van de na-
tionaal-socialistische bewe
ging Niemand kan de loop
der dingen voorspellen, maar
waarschijnlijk is 't wel, dat
een kabinet-Hitier in het cha
otische Duitsland een zegen
rijke invloed zal uitoefenen!"
Waardering
Deze zelfde toon van waarde
ring blijft eigenlijk het hele
eerste halfjaar 1933 in de
christelijke pers in Nederland
doorklinken, ondanks het feit,
dat er allerlei slechte berich
ten uit Duitsland kwamen.
Dr. Ger van Roon heeft het
uitvoerig beschreven in zijn
boek „Protestants Nederland
en Duitsland 1933-1941" (213
vv.) Hij noemt verschillende
oorzaken, waarbij hij telkens
bekende scribenten (zoals: K.
Dijk, H. Diemer, W. F. A.
Winckel, P. J. Kromsigt, H.
Jansen, e.a.) uitvoerig citeert.
Wij noemen de volgende oor
zaken:
1. het anti-communisme van
het nationaal-socialisme; 2.
zijn maatregelen tegen nudis
me en pornografie; 3. zijn ver
diensten voor kerk en chris
tendom; 4. zijn opkomen voor
rust en orde („law and or
der").
Daar kwam nog bij, dat men
heel goed kon begrijpen, dat
Hitier en de zijnen zo fel op
Versailles reageerden en dat
men zelf ook een grote afkeur
had van de Republiek van
Weimar, waarin praktisch
niet geregeerd werd.
Hoezeer men alles door een
gekleurde bril bekeek, blijkt
wel uit het volgende citaat
van dr. K. Dijk, die in de zo
mer van 1933 zelf een bezoek
aan Duitsland had gebracht:
„Het nationaal-socialisme
kampt met niets-ontziende
gestrengheid tegen alle schen
nis der eerbaarheid, tegen
pornografie en schandlitera-
tuur, tegen de vuiligheden in
toneel en film, en een jonge
kelner, die mij met warme
aandrang vroeg om toch veel
goeds van Duitsland te vertel
len, verzekerde mij, dat deze
worsteling, door de grote
Führer ingezet, voor hem en
velen met hem tot zegen
was Officieel (d.w.z. door
Hitier en de zijnen) wordt in
Duitsland erkend, dat zonder
God geen volk heil kan ver
wachten en dat het geheim
van een gezegend volksleven
ook mede hierin gelegen is,
dat de kerk, maar dan als ge
tuige Gods, een centrale
plaats in het volksleven in
neemt. Dat alles wil ik met
dankbaarheid erkennen".
Er waren ook wel enkele
stemmen die een felle veroor
deling uitspraken, zoals bij
voorbeeld die van ds. J. J.
Buskes, maar zulke stemmen
waren eerder uitzondering
dan regel. De algemene hou
ding was van afwachtend tot
gematigd positief.
Vanwaar deze verblinding? Ik
wil vooropstellen dat we van
daag zo'n vraag achteraf stel
len. Wij staan achter de ge
schiedenis en weten hoe ze af
gelopen is. Dat wisten deze
mensen niet. Maar toch, je
kunt niet aan de vraag ontko
men: waarom zagen de mees
ten het niet? Het hele pro
gramma van Hitier en zijn
trawanten, inclusief het pro
gramma tegen de joden, stond
toch al zwart op wit in „Mein
Kampf"?
Ik denk dat het een heel com
plex van factoren geweest is.
Ik noem zo maar wat dingen.
Men kon het zich gewoon niet
voorstellen, dat mensen zo
slecht waren, dat ze dergelijke
dingen zouden doen. Men was
ook veel te weinig op de
hoogte. Weinigen hadden
„Mein Kampf" ooit gelezen.
Zo'n boek hoefde je toch niet
serieus te nemen? Men ver
keek zich op bepaalde dingen
die men wel goed vond, om
dat ze zo geheel in eigen
straatje pasten. Bovendien
waren Hitier en Goebels
meesters in het inspelen op
gevoelens van anderen. De
Duitse kerk heeft het later tot
haar groot verdriet en haar
grote schande gemerkt.
Opletten
Heeft het veel zin om deze
dingen op te halen? Ik geloof
van wel. We moeten niet den
ken dat het fascisme dood is.
Als levensinstelling is het nog
springlevend. Dat zien we on
der meer in het feit dat een
Centrumpartij er zonder veel
moeite in slaagt om een zetel
in de Tweede Kamer te krij
gen. Volgens de laatste prog
nose zou die partij, als er van
daag een verkiezing was, er
zelfs twee krijgen. We leven
in een economische situatie
die veel op die van de jaren
dertig begint te lijken: achter
uitgang, werkloosheid, onrust^
enzovoort. Een echte voe-~
dingsbodem voor fascistische
ideeën. En we hebben ook
groepen waar we ons tegen af
kunnen zetten: Surinamers,
Turken, enzovoort. Kansen
genoeg voor nieuwe vormen
van fascisme.
En daar dan tegenover men
sen, die zeggen, dat we het
vooral van het „socialisme" in
zijn Oosteuropese vorm moe
ten hebben. In een recent ar
tikel in Hervormd Nederland
schreef ds. Bé Ruys, predi
kante in West-Berlijn: „30 ja
nuari 1933 is de belangrijkste
datum voor de geschiedenis
van Europa". Nee, het was
maar geen „bedrijfsongeval".
„Het was gewoon het einde
van een kapitalistische, juist
Duits-Middeneuropese ont
wikkeling en er moest ge
woon iets nieuws komen. Er
kwam ook wel iets nieuws in
de vorm van het reële socia
lisme". Dat is dan (want an
ders kan ik het niet lezen) het
Oostduitse socialisme.
In een wereld, waarin zulke
vreemde, volstrekt tegenge
stelde tendensen aan te wijzen
zijn, is het voor allen „oppas
sen" geblazen. Zeker voor
christenen, want ze hebben
van geen van beide bewegin
gen ook maar iets goeds te
verwachten. Ze zijn immers
allebei principieel anti-chris
telijk. Inderdaad, het is „op
passen" geblazen.
PROF. DR. K. RUNIA
Propagandaslag
TERWIJL het overleg in Genève is hervat, woedt de j
gandaslag tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie?
de plaatsing van nieuwe kernwapens in West-Europa oi
minderd voort. Het is vooral Moskou dat met zijn ogensi]
lijk vredelievende voorstellen indruk maakt op de optyw
het Westen. Jarenlang heeft men in het Westen vrijw^'
bewust geleefd onder de bescherming van de Ameriki
atoomparaplu, maar men beseft nu onvoldoende dat do|'
constante opvoering van de Russische bewapening die f
plu steeds minder voorstelt.
Dat is dan ook de keerzijde van de vredelievende voo;
len van de Sovjet-Unie. Het jongste aanbod haakt opi
gretig in op de angst voor kernwapens in Europa die do
westerse vredesbeweging is verspreid. Zouden de Rus;
voorstellen met betrekking tot een kernwapenvrije zo
Midden-Europa in praktijk worden gebracht, dan zo
nieuw de NAVO het meeste moeten inleveren. Het
zeer beperkte nucleaire afschrikkingspotentieel va»
NAVO op Westeuropees grondgebied zou opnieuw op ob
vaardbare wijze worden aangetast. De plaatsing van de
hing-II-raketten in West-Duitsland als meest effectievt
woord op de dreiging van de SS-20-raketten zou er doe
mogelijk worden, terwijl Moskou wel zijn eigen rakette
mogen behouden. Daarbij moet men tevens niet uit hej
verliezen dat de NAVO reeds in 1979, toen zij het modej
ringsbesluit nam, tevens besliste duizend kernrakettei
het Westeuropees grondgebied weg te halen. Wapenl
sing is bij de NAVO wel degelijk aan de orde.
TEGENOVER het gerichte, weliswaar slechts met woi
beleden, vredesoffensief van de Sovjet-Unie valt op, hoi
brokkeld en onsamenhangend de Amerikanen hun keij
penbeleid presenteren. De Amerikaanse regering had I11
schijnlijk wel reden het in de vorige zomer bereikte vï
pige akkoord over de nieuwe kernwapens in Europa
wijzen, want daarin kwamen de 108 Pershing-II-rak^
die alleen in West-Duitsland worden gestationeerd, nietp
voor, maar de wijze waarop de afwijzing van dit akf"
naar buiten werd gebracht, was uiterst ongelukkig, f
deze wapens worden op grond van hun snelheid en pre
slagkracht door de Sovjet-Unie het meest gevreesd. Dil
dan ook de reden waarom premier Lubbers deze wet
Bonn verklaarde dat hij het niet eens kon zijn met een
wapenakkoord waaruit de Pershing-II-wapens zijn ger
Het tekent niettemin de werkelijke instelling van Mcj
dat met die relatief gunstige overeenkomst niet aklQ
wenste te gaan! jt
*c
Dit alles maakt slechts duidelijk dat de Sovjet-Unie js
nu haar versterkte positie kan uitbuiten in het onderhal
lingsproces. Tegenover 340 schietklare, uiterst precie:
20-raketten is het Amerikaanse onderhandelingsaanb
de nuloptie inderdaad niet langer reëel. De AmerilJ^
houden weliswaar formeel vast aan de volledige verdv
van de SS-20-raketten, maar vice-president Bush die va-a
de week West-Europa aandoet, zal met een minder ven I
kend voorstel bij de Westeuropese leiders moeten aank#'
omdat de nuloptie voor hen immers al een gepasseerd s
is. Het maakt de vrees reëler dat de legitieme veilighel
langen van West-Europa in de nu woedende propaganlj"
worden verontachtzaamd.
Paprikaschnitzel
met tuinbonen en
aardappelen
ananaspudding
Voor twee personen hebt u
nodig:
2 halfs- of varkensschnitzels
van tenminste 75 g, zout,
bloem, paprikapoeder, ei,
paneermeel, 35 g boter, 1 uit
je, 1 kleine paprika, 2 dl wa
ter, half bouillontablet, aro
ma, Engelse saus;
.450 g tuinbonen uit diep
vries, blik of pot, zout;
0J> tot 1 kg aardappelen;
2 schijven ananas, 1JÏ5 dl
ananassap, 3,5 blaadje gela
tine, 30 g suiker, 1 eiwit, 1 dl
slagroom 0,5 dl slagroom,
12 g basterdsuiker, 1 schijf
ananas.
Zout de schnitzels, haal ze na
een paar minuten door bloem
met paprikapoeder, losgeklopt
ei en paneermeel. Laat de bo
ter lichtbruin worden en bak
er het vlees in acht a tien mi
nuten in bruin. Leg de schnit
zels op een warm bord en fruit
in het overgebleven vet een
fijngesnipperde ui lichtgeel.
Bak vervolgens steeds om
scheppende de in reepjes ge
sneden paprika even mee. Doe
er dan een flinke mespunt
bloem bij en al roerende het
water. Laat de saus met het
bouillontablet nog vijf minu
ten pruttelen en maak haar
dan af met paprikapoeder,
aroma en Engelse saus.
Maak de pudding een dag te
voren want hij moet kunnen
opstijven. Breng het sap aan
de kook, zet de pan af, los er
de in koud water geweekte en
daarna goed uitgeknepen gela
tine in op en dan de suiker.
Zet de pan in koud water.
Klop het eiwit en de eerste
portie slagroom stijf en meng
ze met de in stukjes gesneden
ananas (2 schijven) door het
afgekoelde, maar nog vloeiba
re sap. Laat deze massa lobbig
worden en doe haar dan in
een met olie bestreken pud
dingvorm. Zet de pudding koel
weg, keer hem kort voor het
gebruik en versier hem met
opgespoten room en stukjes
ananas.
Menutip voor maandag:
Gehakt met witlof en aardap
pelen yoghurt met appel en
kaneel
JEANNE
zondagsmissen
en avondmissen
LEIDEN: O.L.Vr. Hemelvaart: za.
11.00 euch.vlering mmv Dames- en
herenkoor, zo. 11.00 Idem.
H. Leonardus: za. 19.00 jongerenvie
ring; zo. 09.00 euch.vlering. 10.45
hoogmis.
H. Middelares: za. 19.00; zo. 9.30 ge
zongen viering, 11.30.
H. Lodewijk: za. 10.00 en 19.00, zo.
8.30, 10.00 hoogmis. 11.30, 18.00,
19.00 Lof.
St. Anthonlus van Padua: za. 19.00
euch., zo. 9.30 en 11.30 euch.
H. Petrus: za. 19.00; zo. 9.00, 10.30
hoogmis, 12.00.
O.L.Vr. Onbev. Ontv.: za. 19.00; zo.
9.30, 10.45 hoogmis, 12.15.
Oud Katholieke Kerk: zo. 10.00.
AARLANDERVEEN: za. 19.00; zo,
10.30 hoogmis.
AARDAM: za. géén; zo. 9.00 hoogmis,
12.00.
ALPHEN AAN DEN RIJN: H. Plus: za.
19.00; zo. 9.00, 10.30 hoogmis.
H. Bonlfatius: za. 19.00; zo. 9.45
hoogmis. 11.30.
De Heilige Geest: za. 19.00; zo. 9.30
en 11.00.
BOSKOOP: za. 17.30 „De Stek";
19.00 In kerk; zo. 9.30 en 11.00.
HAZERSWOUDE DORP: za. 19.00
met orgel; zo. 9.30 hoogmis; 11.30
wisselend van opzet.
HAZERSWOUDE-RIJNDIJK: za. géén,
zo. 10.00. Dep. Het Anker: za. 19.00;
zo. 8.45 en 11.15.
HILLEGOM: St. Jozef: za. 19.00 met
Ned. liederen; zo. 10.00 gezinsmis
(kinderkoor), 11.30 Ned. liederen.
HILLEGOM: H. Martlnus: za. 19.00;
zo. 9.00 en 11.00.
HOOGMADE: za. 19.00; zo. 10.00.
KATWIJK A.D. RIJN: za. 19.00 euch
.vlering met zang; zo. 9.30 hoogmis,
11.15 met zang. Dep. Rijnsburg: za,
gebeds- en communieviering; zo.
10.30 met zang.
(Buiten) KAAG/AP' ENES: za. 19.00;
zo. 10.00.
LANGERAAR: za. J0; zo. 9.30 en
11.30.
LEIDERDORP (H. Menswording): za.
19.00; zo. 9.00, 10.30, 12.00 (Jonge
renkoor).
LEIMUIDEN: za. 19.00; zo. 7.30. 9.30,
11.15.
LISSE: Agathakerk: za. 19.00 euch.;
zo. 10.00 en 11.30 (kinderneven-
dienst). Dep. Poelpolder: za. 19.00
euch., zo. 9 en 11.30 euch.vlering.
Marlakerk: za. 19.00; zo. 8.30, 10.00
hoogmis, 11.45.
H.H. Engelbewaarders (Beekbrug): za.
19.00; zo. 9.30 hoogmis, 11.00 en
17.45.
NIEUWKOOP: za. 19.00; zo. 9.00
hoogmis, 10.45.
NIEUWVEEN: za. 19.00; zo. 9.00,
11.00.
NIEUW-VENNEP: za. 19.00 avondmis;
zo. 10.00 hoogmis.
NOORDEN: za. 19.00; zo. 9.00, 10.30
hoogmis.
NOORDWIJK-BINNEN: za. 16.00 In
Kerkhofkapel; 19.00 In de kerk; zo.j
8.00, 10.00 hoogmis. 11.30.
NOORDWIJK AAN ZEE: za. 19.00
euch.; zo. 9.30 hoogmis, 11.00 euch.
NOORDWIJKERHOUT: St. Victor: za.
19.00 met koorzang; zo. 9.30 hoog-|
mis, 11.00 mis met samenzang. St.
Jozef: za. 19.00; zo. 10.00 en 11.30.
OEGSTGEEST: St. Willlbrord: za.
19.00; zo. 9.00 en 10.30.
OUD-ADE: za. 19.00 avondmis: zo.
8.30 hoogmis. 10.30 gezinsmis.
OUDE-WETERING: za. 19.00 avond
mis; zo. 9.30 en 11.30.
ROELOFARENDSVEEN: Marlapre-
sentatie: za. 19.00; zo. 9.00 en 11.00.
Petrusbanden: za. 19.00 avondmis;
zo. 9.30 hoogmis. 11.30.
RIJPWETERING: za. 19.00 avondmis;
zo. 7.30, 9.00 hoogmis (herenkoor),
10.30 mis.
SASSENHEIM: za. 19.00 euch.; zo.
9.30 hoogmis, 11.00 euch.
STOMPWIJK: za. 19.30 met zang
(laatste zaterdag v.d. maand thema
viering), zo. 9.30 hoogmis, 11.00,
18.00.
VOORHOUT: za. 19.00; zo. 9.00
hoogmis, 10.30, 11.45.
VOORSCHOTEN: St. Laurentlus: za.
19.00; zo. 11.30. Moeder Gods: za.
19.00; zo. 10.00.
WARMOND: za. 19.00; zo. 8.30, 10.00
hoogmis, 11.30.
WOUBRUGGE: za. 19.00; zo. 10.00.
ZEVENHOVEN: za. 19.00; zo. 9.00
hoogmis, 10.45.
ZOETERWOUDE-RIJNDIJK: Meer
burgparochie: za. 19.00 met wisselen
de koren; zo. 10.00 hoogmis met wis
selende koren, 11.30 met orgel en
Ned. liederen.
ZOETERWOUDE: St. Jan: za. géén
opgave; zo. 9.30 hoogmis. 11.00. Chr.
Dienaarkerk: za. 19.00 met zang; zo.
10.00 hoogmis.
DE ZILK (Noordwijkerhout): H. Hart-
kerk: za. 19.00; zo. 10.00 hoogmis,
11.30.
predikbeurten
STAD LEIDEN Herv. Gemeente:
Hoogl. kerk: 10 ds. Pannekoek, 11.45
Oec. Studentendtenst. Marekerk: 10
Kand. de Boo, Koudekerk. 17 ds. de
Jong. Maranathakerk: 10 ds. Kramer.
Regenboog: 9.30 past, van Well,
11.15 ld. en ds. van Leeuwen. Bethle-
hemkerk: 10 ds. Bouwhuys. Bevrij
dingskerk: 10 ds. Eekhof. Vredes-
kerk: 10 ds. de Mey-Meulendljk. Egll-
se Wallone: 10.30 pasteur Ribs.
Acad. Ziekenhuis: 10.15 ds. Bakker.
Diaconessenhuls: 10.30 ds. van 't
Hoff. Jeugdkapeldlensten: 10.30 Mo-
lenwIjk-Pnlël, 10.30 Bevrijdingskerk.
Geref. Kerken en andere kerken stad
Lelden. Zuiderkerk: 10 Vredeskerk
ds. de Mey-Meulendljk. Petrakerk: 10
ds. Plomp. Oude Vest: 10 ds. v.d.
Horst. Maranathakerk: 10 herv. Be
vrijdingskerk: 10 herv. Bejaardenhuls
Groenhoven: 10 ds. Hemmes.
Merenwijk aula Valkenpad 9.30 en 11
Eucharistie/Avondmaal. Chr. Geref.
Kerk: 10 en 17 drs. den Hertog. Ge
ref. Kerk Vrijg.: 10 en 17 ds. Hordijk.
DoopsgezVRem. kerk: 10.30 Dienst.
Bapt. gem.: 10 ds. Bosveld. Ev. Luth.
Kerk: 10.15 ds. K. v.d. Horst. Nieuw
Apost. Kerk: Diensten 9.30 en 16.00.
Ev. Chr. Gemeenschap: 10 Evang.
Dlkkes. Leger des Hells: 10 en 19 sa
menkomsten. Zevende-Dags Adven
tisten: 11 ds. Bouwer. Evang. Cen
trum Zljlslngel 2a: 19 dhr. Zijlstra.
Zendlngsgroep „Jeruel": samen
komst 17.00. Pinkstergemeente Oude
Vest 13: 10 Evang. van Wlerlngen.
AARLANDERVEEN Herv. Gemeen
te: 10 dhr. Bor, 19 kand. de Boo. Ge
ref. Kerk: Diensten 10 en 17. Chr. Ge
ref. Kerk: 9.30 Dienst des Woords.
TER AAR Herv. Gem.: 9.30 ds.
ABBENES Herv. Gem.: 9.30 dhr.
Hoffenaar, 19 ds. Bergsma.
ALPHEN A.D. RIJN Herv. Gem.:
Opstandlngskerk Diénsten 10 en
18.30. Adventskerk: Idem. Kruiskerk:
Idem. Geref. Kerk Maranathakerk: 10
drs. Vree, 18.30 ds. Stolk. Salvator-
kerk: 10 ds. Stolk, 18.30 ds. Ver
doorn. Baptistengemeente: 10 en
18.30 ds. Koekkoek (m.m.v. Gospel
groep Trust). Leger des Hells: 10 en
19.30 samenkomsten. Volle Evangelie
Gemeente: 10 dhr. van Putten.
ALPHEN-NOORD Herv./Geref.
diensten: Goede Herder: 10 ds. Nleu-
wenhuls, 18.30 comm.slnglng. De
Bron: 9 en 10.30 ds. Mulder. 18.30
ds. Nleuwenhuls. Ashramcollege: 10
ds. Hoogendljk. Albanians 10 dhr.
Taselaar.
Herv. Gem.: Slonskerk: 9.30 dr. Zwa
nenburg, 18.30 ds. Ouwendijk. Oud-
hoornseweg: 10.00 ds. Oort.
BODEGRAVEN Herv. Gem.:
Dorpskerk: 10 ds. Wiegman, 18.30
ds. Richter. Salvator-kerk: 10 ds.
Richter. Evang. dienst, 18.30 ds. v.d.
Hoef. Bethlehemkerk: 10 ds. v.d.
Hoef. 18.30 ds. Oosterom.
Geref. Kerk: 9.30 en 18.30 d$. v.d.
Berg.
BOSKOOP Herv. Gem.: Dorps
kerk: 9.30 ds. Laprè, 18.30 ds. Bo-
gaards. De Stek (Herv./Geref.): 9.30
drs. Bakker. Geref. Kerk: 9.30 ds. van
't Hoff. 17 drs. Bakker. Chr. Geref.
Kerk: 9.30 en 17 stud, de Bruyne,
Apeldoorn.
HAZERSWOUDE Herv. Gem.: 9.30
en 18.30 ds. de Graaf. Geref. Kerk:
10 en 17 ds. Snel.
HOOGMADE Herv. Gem.: 10 ds.
Hanemaaljer.
DE KAAG Herv. Gem.: 10 ds. Kolk-
KATWIJK A.D. RIJN Herv. Gem.:
Dorpskerk: Diensten 10 en 18. Ont-
moetingskerk: Diensten 10 en 18.30.
KATWIJK AAN ZEE Herv. Gem.:
Nieuwe Kerk: 10 ds. Driebergen, 18
ds. Vroeglndewey. Oude Kerk: 10 ds.
van Sliedrecht, 18. ds. Rijksen. Icht-
huskerk: 10 ds. Vroeglndewey, 17 ds.
van Roon. Pnlëlkerk: 9.30 ds. Rijksen,
18 ds. v. Sliedrecht. Bestevaer Mavo:
10 ds. Visser. Overduinkapel: 14.15
ds. Baas.
Geref. Kerk: Open Hof: 10 en 17 ds.
Kersten. Triumphator: 10 ds. Kool
stra. 17 ds. v.d. Horst. Vredeskerk:
10 en 17 ds. Koster.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 17 ds. Slag
boom.
KOUDEKERK A.D. RIJN Herv.
Gem.: 10 ds. Mackaay, 19 ds. Lapré.
Geref. Kerk: 10 ds. Bade, 19 ds. La-
LEIDERDORP Herv./Geref. dien
sten: Dorpskerk: 10 ds. Doesburg,
18.30 ds. v.d. Born. Hoofdstraat: 10
ds. v.d. Bom. Schepplngskerk: 9 en
10.30 ds. v. Loenen.
LEIMUIDEN Herv. Gem.: 9.30 ds.
Schalk.
Geref. Kerk: Diensten 9.30 en 19.
LISSE Herv. Gem.: Dorpskerk 10
ds. 't Hooft. Pauluskerk 10 ds. de
Gelder, 19 ds. 't Hooft.
Geref. Kerk: 10 ds. Boswijk, 19 prof.
v.d. Beek, Jeugddienst.
Chr. Geref. Kerk: 10 en 19 (evang.
dienst) ds. van Dijken.
Geref. Gemeente: 10 en 16 ds. Hak
kenberg, woe. 19.30 ds. Hakkenberg.
Geref. Kerk Vrijg. (Pr.str.): 8.45 ds. de
Putter. 15 ds. Grutter.
Ned. Geref. Kerk (Salvatorl): 9 Dienst.
17 ds. Rietkerk (gez. dienst In Heem-
NIEUWKOOP Herv. Gem.: 9.30 en
18.30 ds. Bronsgeest.
Geref. Kerk: 9.30 en 18.30 drs. Noo-
teboom.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 Dienst.
NIEUWVEEN Herv. Gem.: 9.30 en
18.30 ds. Molenaar.
NIEUW VENNEP Herv. Gem.: 9.30
ds. Bergsma, 19 Jeugddienst.
Geref. Kerken: 9.30 en 16.30 ds.
Rang.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 Leesdienst.
NOORDWIJK Herv. Gem.: Grote
Kerk: 10 ds. v.d. Lee, 19 ds. Keunlng.
Kerk aan Zee: 10 Dienst. De Rank: 10
Dienst. Grote Kerk: 17 Dienst.
Geref. Kerk: Hoofdstr. kerk (Buurt
kerk): Dienst 10. Vlnkelaan: Diensten
9.30 en 17. Stlchtlngskerk: 11 ds.
Slofstra. Sole Mlo: 9.00 Dienst.
NOORDWIJKERHOUT Herv. Gem.:
10 ds. Meyering.
OEGSTGEEST Herv./Geref. dien
sten: Maurltslaan: Dienst 10. Groene
Kerkje: Dienst 11. Pauluskerk: Dienst
10. Gem. centrum: Diensten 10.30 en
19. Endegeest: Dienst 9.30. Acad.
Ziekenhuis: Dienst 10.15. Diacones
senhuls: Dienst 10.30. Van Wijckers-
loot: Dienst 16.00. Ned. Geref. Kerk:
8.45 en 16 ds. de Lange. 20.00 Zon
dagavondgesprek.
OUDE WETERING Herv. Gem.:
9.30 ds. de Korte.
Geref. Kerk: 9.30 en 17 ds. Jaspers
RIJNSATERWOUDE Herv. Gem.:
9.30 ds. v.d. Kamp.
RIJNSBURG Herv. Gem.: Grote
Kerk: 9.30 ds. Romel. 17 ds. v. Niel.
Bethelkerk: 9.30 ds. van Niel.
Geref. Kerk: Petrakerk: 9.30 dr. v.
Oeveren, 17 ds. Damsma. Immanuel-
kerk: 9 en 10.30 ds. Czlrla, 17 ds.
Baaljen. Maranathakerk: 9.30 ds.
Damsma, 17 dr. v. Oeveren.
Chr. Geref. Kerk: 9.30 en 17 ds. van
Geref. Kerk: 10 ds. Ferwerda, 19 ds.
Chr. Geref. Kerk: Diensten 10 en 17.
Ned. Prot. Bond Sassenheim/Llsse:
VALKENBURG Z.H. Herv. Gem.:
10 ds. Vermeulen, 18.30 ds. Bakker
jeugddienst.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Rietveld, 18.30
ds. Rang.
VOORHOUT Herv. Gem.: 10 ds.
Brokerhof.
VOORSCHOTEN Herv. Gem.:
Dorp: 10 ds.v.d. Schoot, 19 Jeugd
dienst.
Geref. Kerk: 10 ds. de Zeeuw, 19
Jeugddienst In Herv. Kerk. „Ontmoe
ting": Herv./Geref.: 10 ds. Blanken.
WARMOND Herv. Gem.: 10 ds.
Krispijn, 17 ds. v.d. Boon, zangdienst.
WASSENAAR Herv. Gem. Dorp:
Diensten 10, 16.30 en 19. Kievltskerk:
Dienst 10. Dorps-centrum: Diensten
10.30 en 19. Shalom (Jeugdkerk v.a.
12 \.y
Ned. Prot. Bond: 10.30 mw. Bosman-
Huizlnga.
Geref. Kerk: 10 en 17 ds. v.d. Meulen.
WOUBRUGGE Herv. Gem.: Dienst
9.30.
Geref. Kerk: 9.30 ds. Broer, 18.30 ds.
Aalders.
Ned. Prot. Bond: 19 mw. Thleme.
ZEVENHOVEN Herv. Gem.: 9.30
kand. de Boo, 19 ds. v. Doorn.
Geref. Kerk: 9.30 dhr. Vermeer.
ZWAMMERDAM Herv. Gem.: 10
ds. Koeiewijn, 18.30 ds. Haakman.
Geref. Kerk: 10 ds. Buikema, 18.30
ds. Mondeel.
dienstverlening
ARTSEN Leiden: Wijk 1: Boerha-
vedistrict, Binnenstad-Noord, Groe-
noord. Kool, Merenwijk, za dr. Klaas-
sen, tel. 213546, zo dr. Crul, tel.
142888. Wijk 2: Blnnenstad-zuld.
Tuinstadwijk, Professorenwijk, de
Waard, za dr. Engel, tel. 121344, zo
dr. Taytelbaum, tel. 120266. Wijk 3:
Mors, Haagwegkwartler, Zuidwest, za
Roos, tel. 766123, zo dr. Schellekens
tel. 764035. Voor de praktljkgebleden
van Groeneveld, Van Leeuwen, Mey
er, Relnders, Tan, Van Tol: za. dr.
Groeneveld tel. 133834, spreekuur
van 11.00 uur tot 11.30 uur In ge
zondheidscentrum Merenwijk, zo dr.
Meyer, tel. 215510 spreekuur 11.00
tot 11.30 uur aan de Stokroos 1.
Oegstgeest: Dr. Hugenholtz tel.
155666. Leiderdorp: za dr. De Ry
tel. 891100, zo. dr. Velzen, tel.
891100, spreekuur van 12.30 tot
13.00 aan de Vlaskamp 16. Voor-
echoten: za dr. Baars tel. 2520, zo dr.
Meiman tel. 2493. Warmond -
Voorhout: Dr. De Gijzel tel. 01711-
10834. Noordwijk: Groepspraktljk
tel. 19300. Noordwijkerhout: Dr.
Van Ronnen tel. 02523-2285. Kat
wijk aan Zee: Dr. Henneman tel.
12182. Katwijk - Rijnaburg - Val
kenburg: Dr. Hagen tel. 13222. Us
ee: Antwoordapparaat eigen huisarts.
Sateenheim: Dr. De Graaft tel.
12479. Hillegom: Dr. Zimmerman
tel. 15121. Alkemade - Rijnsater-
woude - Leimuiden: Dr. Stoffels tel.
01713-2329. Alphen: Voor de prak
tijken van Stehouwer, Van Gemeren,
Plag, Visser, Varkevlsser, Van Enge
len en Zlkel: za Dr. Visser, tel 22088,
zo. dr. Plag, tel. 23896. Voor de prak
tijken van Boss, Eradus, Van Der
Steen, Hetzberger, Kleinhaneveld en
Wijnmaalen: za dr.Boss, tel. 72472,
zo. dr. Eradus 72072. Hazerswoude
Koudekerk: Dr. Uhlenbeck tel.
01728-9281. Langeraar - Nieuw-
veen - Ter Aar - Woubrugge: Dr.
Gunst. tel. 01722-2139. Nieuwkoop
Noorden: Dr. Essens, tel 01724-
^82.
TANDARTSEN Lelden - Leider
dorp - Oogst geest: Dr. Remmert, Ge
versstraat 50, Oegstgeest. tel.
154418, zaterdag en zondag spreek
uur om 13.00 uur. Leidschendam:
Voor spoedgevallen tel. 238356.
Bollenstreek: Dr. De Jongh, Zwaluw
laan 3, Noordwijkerhout tel. 02523-
2717.
APOTHEKEN Lelden - Leiderdorp
- Oegstgeest - Voorschoten: Apo
theek Lelden zuid-west en Apotheek
Boehmer In Leiderdorp. Alphen:
Apotheek Rldderveld. Katwijk: Apo
theek Sloothaak, tel 01718-20400
Noordwijkerhout: za geopend van 9-
13. u. en van 17-18 u. en zo van 12-
13 u. en 17-18 u. Spoedrecepten tel.
3511 of dienst bel.
WIJKVERPLEGING BOLLENSTREEK
Sassenheim - Warmond Lisse -
Beekbrug: mw. Van der Laan tel.
01719-17143. Noordwijkerhout -
Voorhout - De Zilk: mw. Epping tel.
02523-5604. Hillegom: Opgave via
het antwoordapparaat tel. 02520-
16217. Leidschendam: Leldschen-
damse Kruisvereniging tel. 070-
455300.
DIERENARTSEN Leiden: Dr. Hel
der tel. 220513 en Dr. Vestjens tel.
144323. Oegstgeest: Dr. van Duyn
tel. 153266. Voorschoten - Leid
schendam: Dr. Frencken tel. 070-
271110.
ONGEVALLENDIENST ZIEKENHUI
ZEN LEIDEN Ongevallendienst
elke dag Academisch Ziekenhuis be
halve van dinsdag 13.00 u. tot woens
dag 13.00 u. (Diaconessenhuls) en
van vrijdag 13.00 u. tot zaterdag
13.00 u. (Ellsabeth-zlekenhuis).
BEZOEKUREN ZIEKENHUIZEN
Diaconessenhuls: Bezoekuur dage
lijks van 16.00 tot 20.00 uur. Kinder
afdeling dagelijks van 14.00 tot 20.00.
Niet meer dan twee bezoekers per
patlönt Sint Elizabeth-zlakenhuis:
Volwassenen dagelijks van 14.00-
14.45 u. en van 18.30-19.30 u.; klas
se-afdelingen ook 11.15-12.00 u.
Kraamafdeling: dag. van 11.15-12.00
u. (alleen voor echtgenoten) van
15.00-16.00 u. en van 18.30-19.30 u.
Kinderafdeling dag. 15.00-18.30 u.
CCU (hartbewaklng) dag. van 14.00-
14.30 u. en van 19.00-19.30 u. Inten
sieve verpleging: dag. van 14.00-
14.30 u. en van 18.30-19.00 u. Sport-
Medisch Adviescentrum: Spreekuur
ma. 19.30-20.30 u. In het St. Elisa-
beth-ziekenhuls. Endsgeest: Dl. en
vr. 13.00-14.30 u.; zo. 11.00-12.00 u.
en 14.00-15.00 u.; eerste klasse: de
gehele dag. Academisch Zieken
huis: Voor alle patiënten (behalve kin
deren) zijn de bezoekuren als volgt:
Dagelijks 14.15-15.00 u. en 18.30-
19.00 u. Avondbezoekuur afdeling
verloskunde: 18.00-19.00 u. De Prae-
maturenafdeling dagelijks van 14.30-
14.45 u. en 18.30-18.45 u. Bezoek
aan ernstige patiënten: wanneer aan
ernstige patiënten doorlopend be
zoek wordt toegestaan kan de hoofd
verpleegkundige hiervoor speciale
kaarten verstrekken. De bezoektijden
van de kinderkllnlek zijn dagelijks
15.00-15.45 u. en 18.30-19.00 u. De
bezoektijden van de kinderafdeling
(alleen voor ouders van kinderen kan
er een afwijkende tijd afgesproken
worden met de hoofdverpleegkundi
ge) zijn dagelijks van 14.15-15.00 u.
en van 18.30-19.00. Rijnoordzie-
kenhuis: Dagelijks 14.30-15.15 u. en
18.30-19.30 u. Extra bezoek hartbe
waklng: 11.00-11.30 u. Extra bezoek
vaders kraamafdeling: 19.30-20.30 u.
Kinderafdeling 15.00-15.30 u. alleen
voor ouders 18.00-18.30 u.
S.0.3.-DIENST Telefonische hulp
dienst, tel. 071-125202. Voor allen die
In moeilijkheden verkeren of eenzaam
zijn. Vertrouwelijk. Dag en nacht be
reikbaar.
BUREAU VOOR RECHTSHULP
Herengracht 50, tel. 123942; spreeku
ren ma. en dl. 10.00-12.30 u.. wo.
13.30-16.00 u.; do. 18.30-20.30 u.
LEIDSE RECHTSWINKEL Juri
disch Adviesbureau, Noordeinde 2a
(voormalige marinecomplex), tel.
130775. (Met ingang van maandag 22
november verhulst de Leidse recht
swinkel. Het nieuwe adres luidt: Ke-
telboetersteeg 10. De openingstijden
blijven hetzelfde
Afdeling wonen en werken: ma.
18.30-20.30, wo. 10.00-12.00, do.
18.30-20.30. Afdeling belastingen:
dl. 18.30-20.30, wo. 18.30-20.30.
Klachtenbureau: dl. 18.30-20.30, do.
18.30-20.30.
DIERENHULPDIENST Hulpverle
ning aan verongelukte honden, kat
ten, vogels, e.d. In de gemeenten Lel
den. Leiderdorp, Oegstgeest, War
mond en Zoeterwoude. Tel. 071-
125141.
BURGERRAADSLIEDEN Koren
brugsteeg 2, tel. 143171 (kantooru
ren). Spreekuren ma., dl. en wo.
11.00-12.00 u., do. 18.30-20.00 u.
GEZINSVERZORGING Stichting
gezinsverzorging Lelden. Aanvragen
hulp voor bejaarden en langdurige
zieken en gezinsverzorging, Rem-
brandtstraat 17, tel. 149441 (ma. t/m
vr. 9.00-10.00 u. en 13.00-14.00 u.).
KINDER- EN JONGERENTELEFOON
Op woensdag- en zaterdagmiddag
van 14-18 u. telefoon 071 - 120611.
MAATSCHAPPELIJK WERK Bu
reau Maatschappelijk werk, Oude
Rijn 44c, spreekuur dagelijks 14.00-
15.00 u.; do. ook 19.00-20.00 u.. tel.
142144. Spreekuur gemeentelijke so
ciale dienst: dl 14.00-15.00 u. Apollo-
laan 1a. Zuid-West; do. 14.00-15.00
u. Herensingel 3, Lelden Noord. Ook
tel. van 09.00-10.30 vla 766600, afde
ling maatschappelijk werk.
RAAD VAN ARBEID Hoge Rijndijk
306, Leiden, tel 071-899375. Kantoor
geopend ma. t/m vr. 9-12 u. 14-16 u.
Telefonische Informatie
bijslag: 8-12 u.
SOCIALE RAADSVROUW i
uren sociale raadsvrouw. Blnri
Gerecht 10, wo. 17.00-182
Noord: Van Hogendorpstraat
10.30-11.30 u.; Kooi: Driftstratt
dl. 10.30-11.30 u.; Morskfo
Buurthuis Morskwartler, TopaL
10.00-11.00 u. wo. 10.00-13f
Tuinstadwijk: Herengracht f'
10.30-11.30 u. U
SOCIALE RAADSVROUW
SCHOTEN Spreekuren: ma0
20.00 u. wo. en vr. 9.00-10.30 l
seweg 33, Voorschoten. Tel. f
SP HULP- EN INFORMATIEF
Groenesteeg 33, Lelden. Tg<
134640 of 071-144600. Hulp etf
matle op medisch, juridisch en r
gebied, werk, sociale verzeker
huurkwestles. Spreekuur: elk*
derdag van 20.00-21.00 u. 0
STICHTING VRIJWILLIGERS
TRALE Pallasstraat 1. AlpfL
den Rijn. Tel. 01720-33033.
ding en opvang van mensen, I
welke reden dan ook. tljdellji
nodig hebben. Bovendien word
matle verstrekt over andere m<
heden van hulpverlening en f
reik baarheid daarvan. r
VRIJWILLIGERS CENTRALE f
gegracht 246a, Leiden. Tel. r
Dagelijks bereikbaar van 9.0i
u. voor informatie over vrljvfc
werk en cursussen of een per^
gesprek.
WERKENDE JONGEREN
kantoor Koppenhlnksteeg 2, c
Tel. 071-121139. j
WERKLOZEN ADVIESCENTf(
Adviescentrum: Breehuys, Brd
19 (Ingang Schoolsteeg) tel.
Openingstijden: ma. t/m wo. 1P'
vr. 14-16 u. Belangenveri
buurtwinkel. Haarlemmerstra»;
tel. 125736. Geopend: wo. 10|,
WETENSCHAPSWINKEL \l'
tiecentrum voor onderzoek I1
Leidse universiteit. Stations*»
tel. 071 - 148333. Geopend: i>
vr. 10.00-16.00 u. k
FIOM Hulpverlening bij rL
schap en alleenstaand oudr
Noordeinde 40 b, tel. 144715*
GASTOUDERPROJECT S
Gastouderproject, Merenwljto
dorhorst 1, tel. 210430 (dag.,
15.30 u
HULP VOOR MOEDER EN K
Bij niet gewenste zwangersch^
foon 071-895724 en 01728-8»
HUURAANGELEGENHEDEN r
Spreekuren huurcommlssle. V|
den: Schuttersveld 9 (tel. 071-
van 10.00-12.00 u.). Spreekt»'
t/m vr. 8.30-10.00 u. Voor P
Opstandlngskerk, Prinses ni
straat 69. Spreekuur do. 14-11,
MOEDERS VOOR MOEDERS
vrouw zuster E. Janssen-Nk
Hofdljck 32, Oegstgeest, te
153652. f
ONDERWUSW1NKEL SopNi
36. tel 071-214256 of 126325,
maandag tot en met vrijdag
17.30 u.
OPVANGCENTRUM
Crisiscentrum voor
eventuele kinderen) li
Maarten, St. Jacobsgracht 1,1
tel.071-142497. Dag en nachtt
baar.
HULP AAN BUITENLAND^
Spreekuur voor Marokkanen,!
aan den Rijn, Emmalaan 2, te»
- 94841. ma. 9-10 u. dl. 14-ISi
den. bureau voor maatscM
werk. Oude Rijn 44c tel. 071 -n
en 146049. do. en vr. 14-15
M VROUW'
i) In nood. H
Geen
tussen
terdags t
uur, telefoonnr. 071-1222
uw krant wordt nog de!
avond nabezorgd.
