Von Hindenburg
tragische figuur in
wereldgeschiedenis
4
HITLER NAM VIJFTIG JAAR GELEDEN
ZIJN INTREK IN RIJKSKANSELARIJ
luiveringwekkende tentoonstelling over kinderen in het Derde Rijk
Walfher Btichle
ZATERDAG 29 JANUARI 1983
ficieel is er geen bepaalde datum, waarop de eerste Duitse repu-
;k beter bekend als de Republiek van Weimar heeft opgehou-
i te bestaan. De ene historicus plaatst die gebeurtenis op 27 maart
J0, toen de laatste parlementaire regering aftrad en een ander
jemt pas het overlijden van president Von Hindenburg, op 2 augus-
f 1934, als laatste feit van de democratische republiek. Toch wordt
jvoonlijk de meest opvallende en ingrijpende gebeurtenis, de benoe-
ng van Adolf Hitler tot rijkskanselier op 30 januari 1933, als „grens-
il" van de Republiek van Weimar gezien.
irgen is het dus vijftig jaar geleden, dat de leider van de National-
feialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) zijn intrek in de
Icskanselarij in Berlijn nam. In dit artikel worden de gebeurtenis-
h, die uiteindelijk tot Hitiers „Machtübernahme" leidden, op een rij-
Igezet. Temidden van alle verkiezingsrumoer, kabinetswisselingen
1 politieke terreur is er een stabiele factor: rijkspresident Paul von
hdenburg. Hij staat in deze beschouwing min of meer centraal.
lll/lk 10 april 1932 worden er in
litsland presidentsverkiezingen
«ouden. Het is de tweede keer i
geen van de kandidaten de
ffcolute meerderheid behaald, al
de zittende president Paul von
ndenburg er met 49,6 procent
de uitgebrachte geldige stem-
in dichtbij. In de tweede ronde is
eenvoudige meerderheid voor
i van de kandidaten voldoende,
n Hindenburg, een 85-jarige
jrmalige veldmaarschalk uit de
rste Wereldoorlog hij had als
intigjarige zelfs nog meegevoch-
in de Pruisisch-Oostenrijkse
log van 1866! neemt het op
en de „Führer" van de natio-
il-socialisten, Adolf Hitler en de
nmunistische voorman Ernst
almann. Hij blijft in april vrij
nakkelijk op de been (53,0 pro-
ït tegen 36,8 procent voor Hitier
10 procent voor Thalmann),
oral dank zij de steun van de so-
al-democratische SPD en de ka-
ilieke Zentrumspartei. De katho-
le kanselier, dr. Heinrich Brü-
ftg, had zich erg voor de herver-
zing van Von Hindenburg inge-
Zijn benoeming als kanselier,
1930, had hij (zo meende hij) aan
m<oude president te danken en als
daarvoor hield hij op allerlei
0* ïenkomsten in het land een
%m pleidooi voor Von Hinden-
nirp
ie
,eemd genoeg vormde Brünings
aan Von Hindenburg juist de
lfeeiding tot zijn eigen val. Het was
1 Hindenburg namelijk niet on-
'emerkt voorbijgegaan, dat zijn
°de, conservatieve vrienden op
re tier hadden gestemd en dat hij,
in n Hindenburg, nu als president
sn n de „Katholen" (de katholie-
'a in) en de „Sozis" (de sociaal-de-
at xraten) stond aangemerkt. Voor
feit, dat zijn adellijke vrienden
iet kamp van die „ordinaire Bo-
mse korporaal,, (citaat Von Hin-
^Tiburg) waren overgelopen kreeg
"'lning de schuld.
de schermen werkte intus-
vai generaal Kurt von Schleicher
6 aan de val van Brüning.
mileicher, die via een belangrijke
!el t op het ministerie van defensie
ani opgeklommen tot een der be-
8 grijkste raadgevers van de rijks-
!e' sident, had in 1930 de onbeken-
?n Brüning als kanselier naar vo-
lin\ geschoven, nadat de sociaal-de-
eeicratische regering van Hermann
Von Papen trachtte op allerlei ma
nieren Von Hindenburg ervan te
overtuigen, dat de vorming van een
kabinet-Hitier noodzakelijk was.
Adolf Hitler: nog op 27 januari
1933 had Von Hindenburg ver
klaard, dat hij „De Boheemse kor
poraal" nooit tot kanselier zou be
noemen, maar al drie dagen later
werd het eerste kabinet-Hitier beë
digd.
Müller ten val was gekomen. Brü
ning formeerde een kabinet, dat
weliswaar niet op een meerderheid
in de Rijksdag (het Duitse parle-
f Von Hindenburg toe, verward als zijn
ment) kon bogen, maar dat door de
grote SPD-fractie werd „gedoogd".
Viel die steun dan een keer weg,
dan kon Brüning, door middel van
de beruchte paragraaf 48 uit de
grondwet, met behulp van nood
wetten of door het uitschrijven van
nieuwe verkiezingen, zijn plannen
tóch verwezenlijken.
Die paragraaf uit de grondwet ver
leende namelijk aan de rijkspresi
dent allerlei volmachten, die dan
meestal door de rijkskanselier wer
den toegepast. Schleicher nu wilde
door Brüning én met gebruikma
king van de economische crisis het
falen van de republiek aantonen,
waarna de parlementaire democra
tie voor een monarchistisch getinte
staatsvorm waarbij een groot
deel van de macht bij het leger
moest liggen zou moeten wijken.
Nu echter Brüning er in slaagde
tegen alle verwachtingen in de
Toen Hitier op 13 augustus 1932
een eerste gesprek met Von Hin
denburg over het kanselierschap
had en de rijkspresident ver
klaarde, dat voor zijn geweten en
het Duitse volk niet te kunnen
verantwoorden, stamelde Hitier,
nogal aangeslagen, dat hij echt
niet de bedoeling had een staats
greep te plegen. De hardhorende
Von Hindenburg verstond alleen
het woord „staatsgreep'
(„Putsch") en dreigde Hitler met
opgeheven wijsvinger: „Herr Hit-
Ier, ich schiesze
crisis tot staan te brengen en bo
vendien bij het buitenland bereik
te, dat de herstelbetalingen uit de
Eerste Wereldoorlog aan de geal
lieerden voorlopig opgeschort wer
den, vreesde Schleicher, dat deze
successen van „dem guten Hein
rich" zijn eigen plannen wel eens
konden dwarsbomen.
Samen met onder anderen de zoon
van Von Hindenburg, Oskar, wist
hij Brüning bij de president in een
kwaad daglicht te stellen, door te
zeggen dat de kanselier een ver
kapt „bolsjewisme" bedreef, omdat
hij landgoederen zou onteigenen.
Feitelijk deed Brüning niets meer
of minder dan het saneren tegen
schadeloosstelling van een aantal
onrendabele stukken land. Voor
Von Hindenburg, sedert 1927 eige
naar van het landgoed Neudeck,
was het in elk geval aanleiding
Brüning nieuwe volmachten te
weigeren en opheffing van het ver
bod voor Hitiers „privé-legers" SA
en SS te eisen; een verbod, waar
aan hij eerst zijn medewerking had
verleend. Voor Brüning was het
een hard gelag: op 30 mei 1932 bood
hij het ontslag van zijn kabinet aan.
Overigens doet zich hierbij een in
teressante staatsrechtelijke vraag
voor: had Brüning niet op een mo
tie van wantrouwen van de Rijks
dag moeten wachten in plaats van
aan de „motie van wantrouwen"
van de president zijn conclusies te
verbinden?
Toch Hitier
Twee dagen na Brünings ontslag
was er al een nieuwe regerings
chef: Franz von Papen, afgevaar
digde voor de Zentrumspartei in
het parlement van de deelstaat
Pruisen 'en verder weer een volsla
gen a-politiek persoon, met enige
goede contacten met de adel en de
grote industriëlen en aldus passend
in de plannen van Schleicher. De
laatste had intussen met Hitier ge
sproken en hem de opheffing van
het SS- en SA-verbod beloofd in
ruil voor steun aan het kabinel-
Von Papen. Bovendien bood
Schleicher Hitler nieuwe verkie
zingen aan, die op 31 juli 1932 wer
den gehouden.
Het leverde de NSDAP ruim een
verdubbeling (110-230) van het
aantal zetels in de Rijksdag op. Hit-
Ier eiste het kanselierschap, alsme
de alle ministersposten op, hetgeen
Von Hindenburg weigerde. Het
was de eerste tegenslag voor Hitier.
Het kabinet-Von Papen, dat onder
tussen verder regeerde, sneuvelde
echter bij de eerste de beste motie
van wantrouwen en zo werden op
6 november (voor de vierde keer in
vier jaar) opnieuw parlementsver
kiezingen gehouden. En zie: bijna
40 van de 230 zetels moest Hitier
weer inleveren!
Een mogelijke oorzaak kan de sta
king bij het openbaar vervoer in
Berlijn van 2 november zijn ge
weest; de staking werd uitgeroepen
door de communisten en (zeer ver
rassend) de nationaal-socialistische
„vakbond" sloot zich bij zijn gezwo
ren doodsvijand aan. Bij veel Duit
se kiezers vatte de opvatting post,
dat Hitier wel eens een „halve
communist" kon zijn (en sinds de
Russische Revolutie van 1917 werd
in Duitsland het communisme als
bedreiging nummer één gezien). De
NSDAP geraakte nu in een crisis,
ook al, omdat Schleicher binnen de
partij begon te infiltreren en Hit-
Ier-tegenstanders (zoals bijvoor
beeld de topman Gregor Straszer)
voor zijn plannen probeerde te
winnen. Op 8 december, terwijl
Schleicher inmiddels zelf kanselier
is geworden, schrijft Hitiers mede
werker Goebbels vertwijfeld in zijn
dagboek:
„In der Organisation herrscht
schwere Depression. Die Geldsor-
gen machen jede zielbewuste Ar
beit unmöglich Wir sind sehr
deprimiertDer Führer sagt
nur: „Wenn die Partei einmal zer-
fallt, dann mache ich in drei Minu
ten mit der Pistole Schlusz".
Intriges
Terwijl de NSDAP echter met
zichzelf worstelde, kwam ook aan
de intriges van Schleicher een ein
de. Eenmaal zelf kanselier gewor
den, bemerkte hij de moeilijkheid
van het regeren met een „gedoogd"
kabinet, dat elk moment kan wor
den weggestuurd. Bovendien zat
ex-kanselier Von Papen ook niet
stil. Boos, omdat hij door Schleicher
was vervangen, zocht hij in januari
1933 contact met Hitier. Samen be
sloot men Schleicher ten val te
brengen om vervolgens Von Hin
denburg van de noodzaak van de
vorming van een kabinet-Hitier te
overtuigen. Alleen: hoe?
Terwijl Schleicher meer en meer
het vertrouwen van Von Hinden
burg en de overige politici ver
speelde, intrigeerde Von Papen (die
tot de intimi van Von Hindenburg
gerekend mocht worden) bij de
oude president, die zich in de laat
ste jaren van zijn leven toch al door
een kring van twijfelachtige advi
seurs liet omringen. Nog op 27 ja
nuari 1933 had Von Hindenburg
verklaard, dat hij de „Boheemse
korporaal" nooit tot kanselier zou
benoemen, maar op 30 januari
werd het eerste kabinet-Hitier toch
beëdigd.
Men had Von Hindenburg ervan
weten te overtuigen, dat Hitier
door de overige ministers geheel
„overschaduwd" zou worden; met
andere woorden: de drie NSDAP-
ministers (Hitier, Frick en Göring)_
zouden tegenover de overige acht
(conservatieve) ministers weinig
kunnen bereiken. Overigens
scheelde het weinig, of het kabinet-
Hitier had niet beëdigd kunnen
worden, doordat vijf minuten(!)
voor de eedsaflegging de beoogde
minister voor economische zaken,
Hugenberg, nog een toezegging van
Hitier wenste over eventuele ver
kiezingen. Daarvan had Hitier ge
sproken en Hugenberg vreesde
voor zijn Deutsch-Nationale Volks
partei (DNVP) minder goede resul
taten. Pas toen Hitier hem zijn ere
woord had gegeven, dat hij (Hitier)
zich in géén geval van zijn coalitie
partner zou ontdoen en nadat Von
Hindenburgs secretaris Meiszner de
aanstaande kabinetsleden had op
geroepen, de president niet langer
te laten wachten met de beëdiging,
gaf Hugenberg zijn verzet op. Na
dat alle ministers de eed op de
grondwet hadden afgelegd, sloot
Von Hindenburg de plechtigheid
op oud-Pruisische wijze: „Und nun,
meine Herren, vorwarts mit Gott!"
Verwarde geest
Zo werd Paul Ludwig Hans Anton
von Beneckendorff und von Von
Hindenburg (1847-1934) een enigs
zins tragische figuur in de wereld
geschiedenis. Een groot staatsman
was hij niet, daarvoor was zijn
geest te weinig flexibel, te zeer
rechtlijnig; daarvoor ook liet hij
zich in de laatste jaren van zijn re
gering te gemakkelijk met verkeer
de adviseurs in. Toch was hij zeker
niet argeloos of dom! Pas toen
„heel Duitsland" de benoeming van
Hitier tot kanselier eiste, gaf hij
toe, verward als zijn geest was door
het vele gekonkel rondom hem. Zo
liggen de voornaamste redenen
voor het falen van „Weimar" eer
der op de weg van de politici, de
militairen en de burgers, bij wie de
juiste mentaliteit ontbrak. Ook het
onvermogen van (vooral) de politi
ci om de dreiging en de problemen
het hoofd te bieden mag zeker tot
het einde van de eerste Duitse Re
publiek hebben bijgedragen. Het
had ook beter kunnen aflopen;
kansen daarvoor zo concludeert
de historicus Hagen Schulze zijn
er in elk geval geweest.
WIM SLAGER
dertigste januari 1933 markeert het begin van een der donkerste'
i soden uit de geschiedenis. Het Derde Rijk, dat duizend jaar zou
pleten duren, was na twaalf jaar al ten einde.
was het eigenlijk om kind te zijn in het Derde Rijk? Correspon-
"d(it Gerard Kessels ging naar Karlsruhe om daar de tentoonstelling
1inderen in het Derde Rijk" te bekijken.
lai RLSRUHE „Alleen voor
hiërs", staat er op de bank. Een
Cl in meisje gaat zitten. „Dat mag
mt", zegt de moeder, „wij zijn jo-
Even later zitten moeder en
d er toch. Ze praten zacht. Over
igfa; over het Derde Rijk. Zulke
it iirvallen spelen zich bijna dage-
s af in Karlsruhe. De bank staat
»et Kindermuseum van de Duit-
r «stad. Temidden van die unieke
an toonstelling, die de mens .niet al-
1 laat kijken, maar vooral laat
Uen. „Karlsruher kinderen in
Derde Rijk" is de titel van de
v< toonstelling. Beelden van hoe
De schoolboekjes, de Hit-
gjeugd, de zomerkampen van de
meisjes, de jubelende versla
van het bezoek van de „Füh-
aan de stad in 1936. Al het ma-
^«Jaal is bijeengebracht door de be-
neking van de stad. Een bevolking
zodoende opnieuw geconfron-
"d werd met een periode uit de
tse geschiedenis die veel Duit-
L verdrongen hebben in plaats
e' verwerkt.
orj huiveringwekkende tentoon-
hling, die de bezoeker de rillin-
al over de rug doet lopen. Geen
el terrein van het leven lieten
^Nazi's onberoerd. Neem het on-
ra|wijs. Oude deugden en waarden
aksten zo snel mogelijk verdwij-
'e om plaats te maken voor de
orjderfelijke fascistische denkwe-
pci Leren lezen in de eerste klas
fcon met „HHH, Heil Hitier". De
jv d werd vanaf 1933 systematisch
eüevoed voor de oorlog. Reken-
ee metjes over tanks, vliegtuigen.
opgave uit de derde klas:
bieveel vluchten tegen de vijand
■t de piloot nog doen om tot
derd te komen, als hij er al 91
ter de rug heeft?"
5r de vernietiging van „onvol-
ïrdig leven", die de Nazi's enke
le jaren later meedogenloos in
praktijk zouden brengen, werden
de geesten van de Duitse kinderen
al rijp gemaakt. „Een gehandicapte
kost het Rijk elke dag 2,25 Mark,
een scholier 2,30 Mark per week.
Hoeveel maal is de gehandicapte
duurder?"
Echt, zo staat het er. Het is een re-
kenopgave uit een schoolboek voor
twaalfjarige kinderen uit 1936.
Twee jaar voordat de Nazi's met
hun euthenasie-wet kwamen.
Schoolbord
Een schoollokaal is helemaal gere
construeerd in de stijl van de jaren
dertig. „Wij houden allemaal erg
veel van Adolf Hitler", staat er op
het schoolbord. In de klas werd ge
beden: „Führer, mein Führer, van
God mij gegeven, bescherm en.be
houd nog lang mijn leven".
Aan de muur een kaart van het
Duitsland zoals het uit de Eerste
Wereldoorlog was gekomen. Boven
de lessenaar een grote foto van Hit-
Ier. Op de schoolbanken boeken
met foto's van „arische, noordelij
ke, mensen".
Even verderop een uithangkast
met een uitgave van het SS-blad
„Der Stürmer". Bakkers en slagers,
die in het Karlsruhe van de jaren
dertig te goeder naam en faam be
kend staan adverteren onder de
kop: „Denk Duits!-. Koop Duits!
Nooit bij joden!"
Ook het befaamde Keuls water
„4711" heult mee met de fascisti
sche wolven in het bos. „Zum
Deutschen Wesen, klar und unge-
kunstelt passt 4711, das Kölnisch
Wasser".
Turken raus
Zwei Toge vor Vollendung
seines 20. Lebensjahres fiel
bei einem Sturmangriff im
Osten unser tapferer, hoffnungs-
voller oohn und Enkel
SS-Scharf. und O.-A.
Abituriënt 1941, inhaber verschïed.
Kriegsauszeichnungen u. Trager des
gold. Ehrenzeichens der HJ., ehem.
ötandortführer der Etrlinger HJ.
Getreu seinem Fahneneid opferte
er sein junges Leben zur Rettung
seines von ihm über alles gehebten
Vateriandes. Wirgeben uns. Bestes.
Ettlingen, den 2. Marz 1943
-Steigenhohl 24.
Hans Btichle und Frau
Martha, geb Stutz; Elisa
beth Bachle Wwe.
Bitte keine Bcileidsbesuche.
Op zijn 19e komt het einde. SS'er Walther Bachle sneuvelt twee dagen
voor zijn twintigste verjaardag aan het Oostfront.
de Bondsrepubliek. De „Wehr-
sportgruppen", de opschriften
„Turken raus", de demonstrant
met de ezelskop en het bord: „Ik
ezel geloof nog dat er in het Derde
Rijk zes miljoen joden vergast zijn",
dat alles laat zien dat het fascisme
bij lange na nog niet dood is. Dr.
Anne Reuter die de tentoonstelling
heeft ingericht is er zelfs van over
tuigd dat bij een aanzienlijk deel
van de bevolking nog ideeën leven
die nauw aansluiten bij de fascisti
sche denkwereld. „Hoeveel oude
ren zeggen niet dat het tegenwoor
dig maar niets is met al die jonge
ren met lang haar, terroristen en
buitenlanders. In de tijd van Hitier,
wordt dan gezegd, waren er geen
terroristen en werden er autobanen
gebouwd. Het zijn geen opa's en
oma's die dat beweren. Het zijn ook
geen neo-nazi's die het bos ingaan
om daar schietoefeningen te hou
den. Het zijn keurige, nette, men
sen, zoals ze in elke straat wonen.
Het nazisme blijft in Duitsland la
tent aanwezig".
Jongeren die de tentoonstelling be
zoeken zijn geschokt. Sommige le
zen urenlang. In het dagboek bij
voorbeeld van dat joodse meisje uit
de stad. „Het is geweldig dat jullie
dit gedaan hebben. Het is gruwelijk
dat dit gedaan moet worden", staat
op het briefje dat de dertienjarige
Christiane in de bus op de tentoon
stelling achterlaat.
Nog nooit heeft mevrouw Reuter
naar aanleiding van een tentoon
stelling in het Kindermuseum zo
veel post gekregen. De jeugd lijkt
vaak beter te begrijpen wat er ge
beurd is dan de generatie die in de
jaren 1933-1945 opgroeide. Reuter:
„Er zijn hier leraren geweest, die
midden op de tentoonstelling ston
den te roepen dat die vergassing
van de joden helemaal niet heeft
plaatsgevonden".
Het is niet waar dat de periode
1933-1945 op de scholen consequent
wordt genegeerd, zegt Anne Reu
ter. „Op het gymnasium wordt het
heel goed behandeld. Soms is het
verbazingwekkend hoe goed de
kinderen geïnformeerd zijn. Maar
bij het beroepsonderwijs wordt er
jammer genoeg minder aan gedaan.
Die scholen komen ook niet naar
de tentoonstelling, hoewel die het
juist het hardste nodig hebben".
Verdrongen
Het museum organiseert regelmatig
discussies tussen jongeren en oude
ren over het Derde Rijk. Daarbij
blijkt dat de ouderen deze periode
vaak volkomen verdrongen heb
ben. Reuter: „De ouderen hebben
eigenlijk ook nooit goed de kans
gehad om van het fascisme af te
komen. Na de oorlog kwam de
Koude Oorlog, de strijd tegen het
communisme. De Koude Oorlog
heeft Duitsland een goede gelegen
heid ontnomen om af te rekenen
met het fascisme. Het felle anti-
-communisme van Hitier.en de Na
zi's werd in de Koude Oorlog in
feite gewoon doorgetrokken".
„De afrekening met het fascisme
heeft nooit plaatsgevonden. Daar
om horen we op de tentoonstelling
ook voortdurend van ouderen: toen
was het niet goed, maar wat willen
jullie dan: communisme?"
GERARD KESSELS
Walther Bachle, een van die kinderen, die „carrière" maakten i
Derde Rijk. Als Hitlerjongen op de foto met zijn trotse vader
