chiphol was geen hel voor schepen
Nieuw tijdperk
begon 25 jaar
geleden met
lancering van
Spoetnik-1
Schipho
„Iedereen kan
zo'n brok oud
metaal
in de ruimte
schieten
ers 1>
m npendel
as
'rimeurs
Het verhaal van Spoetnik-1 is in
feite zo oud als de ruimtevaart zélf.
Énkele uren na de bekendmaking
van de lancering liet een kennelijk
nogal gefrustreerde Amerikaanse
Ichout-bij-nacht weten dat ieder-
jen wel zo'n „brok oud metaal" in
lie ruimte kon schieten. De man
terkondigde daarmee natuurlijk
f|rote onzin, want als dat werkelijk
let geval was geweest, zouden de
Amerikanen echt niet op de Russi-
Iche concurrentie hebben gewacht,
r zélf wel zo'n stuk ijzer (of iets
linvollers hebben gelanceerd,
pet was gewoon de reactie van een
teleurgesteld man; de Amerikanen
- zijn landgenoten hadden door
[reuzelen en intern geruzie simpel
weg de boot gemist.
is het de afgelopen 25 jaar trou-
Ivens veel vaker gegaan. Ettelijke
Jnalen hebben de Russen kans ge
zien de Amerikanen een tot de ver
gelding sprekende ruimteprimeur
if te snoepen, met name de eerste
jen tot vijftien jaar. De Sovjets lan
terden niet alleen de eerste kunst-
iaan (Spoetnik-1), ze zonden ook
eerste ruimtesondes naar de
iaan (Loena-1 en -2), fotografeer-
len als eersten de „achterkant"
an diezelfde maan (Loena-3),
Iprachten als eersten een mens in de
'uimte (Gagarin), lanceerden ook
le eerste vrouw (Teresjkova), lie-
;en als eersten een kosmonaut een
limtewandeling maken (Leonov),
igen kans om met zeer bijzondere
uimtesondes zachte landingen op
et verschroeiend-hete oppervlak
ap Venus te maken (Venera-pro
ject) en zo zou men nog wel een
etit'éijdje door kunnen gaan.
Pas later zou blijken, dat die pri
meurs bepaald niet altijd ook een
duidelijke voorsprong van de Rus
sen inhielden. Meer dan eens kwa-
ien de Amerikanen naderhand
et min of meer gelijksoortige on-
0Jernemingen in de ruimte, maar
te F'e waren dan doorgaans kwalita
tief wel een stuk beter, al mag
laarbij ook gesteld worden, dat de
jrüfAmcrikanen, met al hun openheid
en gevoel voor spektakel, de zaken
/aak ook veel beter wisten (en we
len) te verkopen aan het grote pu
bliek.
a ik i
Achterstand
merikaanse astronauten en ande-
idaal^ ruimtevaartexperts, die in de ja-
^■en 1973-75 verscheidene malen de
lovjet-Unie bezochten ter voorbe-
pOeiding van de gezamenlijke Ame
rikaans-Russische Apollo-Sojoez-
limtevlucht, kwamen zelfs tot de
:onclusie dat de Russen op tal van
[ebieden van de ruimtevaart (ook
'He bemande ruimtevaart) wel onge-
°veer zeven tot acht jaar op de Ame
rikanen achter lagen.
?°M|ntussen is overigens wel duidelijk
/er ^eworden- dat de Russen een deel
ij' die achterstand hebben wegge-
do rT61"^1- *n de Peri°de 1975-'81
P°5oen de Amerikanen de handen
TTieer dan vol hadden met proble-
hfnen bij de ontwikkeling van hun
Space Shuttle boekten de Russen
bp een enkele tegenslag na) in het
;ader van hun Saljoet-Sojoez-pro-
amma onweerlegbare successen.
i>bet name de verbeterde en opge-
er poerde versie van hun al sinds de
jaren zestig in gebruik zijnde Sojoez
de thans dienst doende „T"-uit-
'oering wordt, ook door Ameri-
aanse deskundigen, wel degelijk
ils een belangrijke stap vooruit ge-
>ie Sojoez zal de komende jaren
Amerika's Space
Shuttle zal de komende
decennia een
belangrijke rol kunnen
spelen in de
ruimtevaart.
nog wel tot de belangrijkste hoek
stenen van het Russische ruimte
vaartprogramma blijven behoren,
samen met de Progress (een specia
le transportversie van de Sojoez) en
de als ruimtestation dienstdoende
Saljoet. Er mag dan al jaren sprake
van zijn, dat ook de Russen bezig
zijn met de ontwikkeling van een
(gevleugelde) ruimtependel, het
ding is nog steeds niet aan proef
vluchten toegekomen; wel werd-
eerder dit jaar een klein schaalmo
del van het toestel aan ruimtelijke
tests onderworpen.
De algemene indruk in het Westen
is, dat de Sovjet-ruimtependel veel
kleiner zal zijn dan zijn Ameri
kaanse soortgenoot, de Space
Shuttle, en dat hij hoogstens zal
worden ingeschakeld voor korte
pendelvluchten tussen de aarde en
ruimtestations, waarbij dan maxi
maal drie kosmonauten (en vrijwel
geen vracht) kunnen worden ver
voerd. Het project doet sterk den
ken aan het X-20 „Dyna Soar"-pro-
gramma van de Amerikaanse
luchtmacht uit het begin van de ja
ren zestig; een plan overigens, dat
nooit werd gerealiseerd.
Trouwens, ook de veelbesproken
Russische mammoet-raket, die te
gen het eind van de jaren zestig en
in het begin van de jaren zeventig
gigantische explosies in plaats van
de vurig gewenste successen schijnt
te hebben opgeleverd, blijkt nog
steeds niet vliegklaar, tenzij Mos
kou er nu eentje op het nieuwe lan-
ceerplatform van de basis Tjoera-
tam heeft staan om voor spectacu
lair vuurwerk te zorgen bij de 25e
verjaardag van Spoetnik-1. Volgens
westerse deskundigen zou met die
Amerika's ruimtestation-van-de-toekomst kan omstreeks 1990 werkelijkheid worden. De verschillende onderde
len voor het station worden met behulp van Space Shuttles in een baan om de aarde gebracht en daarna aan
elkaar gekoppeld.
raket een lading van minstens 200
ton in een betrekkelijk lage baan
om de aarde kunnen worden ge
bracht of een compleet Saljoet-
ruimtelab in een baan om de maan
of zelfs naar de planeet Mars
Maanrace
In de jaren 1966-'69 verloren de
Russen de wedloop om de maan, al
hebben ze naderhand meer dan
eens getracht de indruk te wekken,
dat er althans van hun kant
nooit van een dergelijke wedloop
sprake is geweest. De landing van
de Amerikaanse astronauten Neil
Armstrong en Buzz Aldrin in de
stoffige maanvlakte „Zee der Rust"
(21 juli 1969) wordt door velen nog
steeds gezien als het onbetwiste
hoogtepunt van de eerste 25 jaar
ruimtevaart. Maar er zijn er ook
die daar anders over denken.
Spectaculair waren de zes maan
landingen ongetwijfeld daar kan
geen enkel misverstand over be
staan maar zuiver technologisch
gezien waren de geslaagde landin
gen op Mars door de onbemande
Amerikaanse ruimtesondes van het
type Viking minstens even knap.
En de Russische Venera-landingen
op Venus deden daar niet of nau
welijks voor onder (de Russische
Mars-experimenten boekten geen
of nauwelijks succes
Verder dan Venus en Mars zijn de
Russen de afgelopen 25 jaar nooit
gekomen, de Amerikanen daaren
tegen wél. Die zonden namelijk een
Mariner langs Venus naar de ver
schroeiende wereld van Mercurius
en lieten bovendien enkele Pio
neers en Voyagers langs Mars vlie
gen naar de reusachtige, koude gas-
bollen Jupiter en Saturnus met hun
vele satellieten en hun intrigerende
ringen. Een van die Voyagers is in
tussen al geruime tijd onderweg
naar de zeer verre planeten Uranus
en Neptunus.
Sovjet-geleerden hebben bij meer
dan één gelegenheid laten door
schemeren dat men jaloers is op de
indrukwekkende successen van
Amerika bij de verkenning van de
vaak even kleurrijke als verrassen
de stelsels van Jupiter en Saturnus.
Technologisch echter blijken deze
verre en daardoor ook zeer langdu
rige interplanetaire vluchten ook
nu nog te zwaar voor de Sovjet-
ruimtevaart, die met name haar
achterstand op het gebied van mi
Op de Russische basis Tjoeratam (Kazachstan) wordt in schijnwerper-
licht een Sojoez-combinatie in gereedheid gebracht voor de start. De
draagraket die daarvoor wordt gebruikt, is in principe dezelfde als die voor
de lancering van Spoetnik-1 werd gebruikt.
cro-elektronica en computersyste
men nog steeds niet heeft kunnen
wegwerken.
Toepassing
Er zijn in de ruimtevaart overigens
ook toepassingen tot stand geko
men, die juist van groot belang zijn
voor het leven van elke dag. Men
hoeft maar te denken aan de nog
steeds in mogelijkheden en vermo
gen groeiende communicatiesatel
lieten (ook kunstmanen voor recht
streekse tv-uitzendingen,, waarmee
men in sommige landen niet zo
goed raad weet, maar die men in
elk geval moeilijk kan tegenhou
den kunstmanen voor weer
kundige waarnemingen (door bij
voorbeeld tijdig tropische stormen
te signaleren, is er berekeningen
hebben het ondubbelzinnig aange
toond voor vele miljarden aan
schade voorkomen, om over de be
scherming van mensenlevens nog
niet eens te praten), navigatiesatel-
lieten (niet alleen voor militaire
doeleinden, maar ook voor civiel
gebruik; drie bij een vliegtuigonge
luk betrokken Canadezen hadden
enkele weken geleden zelfs hun le
ven te danken aan een dergelijke,
met zoekapparatuur uitgeruste na-
vigatiekunstmaan van Sovjet-ma
kelij en kunstmanen voor aard
observatie (opsporing bodemschat
ten, oogstcontrole en -bewaking,
signalering van bodem-, lucht- en
watervervuiling, enzovoort). Bij al
deze praktische toepassingen van
ruimtevaarttechnologie is het einde
nog lang niet in zicht.
Toch wordt, merkwaardig genoeg,
daarover door tegenstanders van
de ruimtevaart niet of maar heel
zelden gesproken. Des te meer ech
ter over „militarisering" van die
ruimtevaart en dan vooral van de
Amerikaanse ruimtependel, die de
laatste tijd weer opmerkelijk vaak
onderwerp is van de meest zonder
linge Indianenverhalen.
Militair
De werkelijkheid is in feite zo sim
pel. De Amerikaanse ruimtependel
de „Space Shuttle" is een
transportmiddel dat voornamelijk
bedoeld is om de tot dusver inge
schakelde wegwerp-raketten, die
slechts voor één lancering konden
worden gebruikt, te vervangen
door een gevleugeld toestel dat
minstens honderd vluchten achter
elkaar kan maken. Vandaar ook
dat te beginnen met de voor vol
gende maand geplande vijfde
Shuttle-vlucht, de eerste „operatio
nele" missie dit toestel de ko
mende jaren vooral dienst gaat
doen bij het in de ruimte brengen
van kunstmanen voor allerlei doel
einden (wetenschappelijk, prak
tisch, technologisch, enzovoort). Tot
die lading behoren van tijd tot tijd
ook militaire satellieten, die voor
dien en al meer dan twintig jaar
lang steeds met gewone weg
werp-raketten werden gelanceerd.
Het is dan ook onzin om daaruit
maar meteen te concluderen dat de
Space Shuttle „dus" een militair
systeem is.
„Killers"
heb 1
gebel
lézenSCHIPHOL Van de drieëenheid
erhjjtke sinds het begin de Nederlandse
als (luchtvaart heeft beheerst KLM,
i". (Fokker en Schiphol was tot dus-
(ver alleen de eerste twee een vol-
^waardige geschiedschrijving in
(boekvorm ten deel gevallen. De
^^Jnationale luchthaven moest het
^^fconder stellen, ofschoon jaarlijks
jaarfmeer dan een miljoen dagjesmen-
;ig v|sen vanaf de dakpromenade naar
bizahet vliegtuiggedoe komt kijken,
2e isjdaarmee Schiphol bestempelend tot
en#één van de oudste en belangrijkste
gegaoeristische trekpleisters in ons
:r befiand. Deze merkwaardige leemte is
ï.levagevuld, nu René de Leeuw het
lotisaées- en kijkboek „Schiphol lucht-
xvaartstad" heeft samengesteld. Ein-
n s^delijk staat er volledig op een rijtje
irs 'V*oe een vliegweide met zeven man
eheripersoneel de pan uit kon rijzen tot
ndbüffe onpersoonlijke betonklomp met
Kreu'm 29.000 werknemers en tien
ia F^djoen passagiers per jaar, die er
rie ipu staat. Zelfs de oorlogsjaren ont-
■C Jbreken niet, een periode waarover
Ber(de auteur opmerkt „dat hij in de
ogralXroegere uitgaven over Schiphol
^gemakshalve vergeten is". Het zou
Tv® maken kunnen hebben met de
^hulpvaardigheid waarmee de ge-
.meente Amsterdam en beunhazen-
jde aannemersbedrijven de Duitse
bezetters indertijd terzijde stonden
bij de inrichting van hun „Flieger-
horst" zoals de naam toen luidde.
René de Leeuw heeft niet ge
schuwd ook deze zwarte bladzijde
op te rakelen en zo hoort het bij ge
schiedschrijving.
Meer nieuwe feiten brengt zijn'
boek aan het licht. De oorsprong
van de naam bijvoorbeeld. De eers
te vermelding „Sciphol" stamt uit
1447 en staat in een verkoopacte
van Hendrik van Borselen, heer
van Veere. Tot op de dag van van
daag heeft de populaire verklaring
geluid dat „hol" een verbastering
zou zijn van „hel" en dat het oor
spronkelijke „Sciphol" begrepen
moest worden als een hel voor
schepen, een uithoek van de Haar
lemmermeer, waar het danig kon
spoken voordat de plas in het mid
den van de vorige eeuw werd leeg-
gemalen. Het boek komt met een
andere uitleg. Daarin zou „Scip" af
komstig zijn van het Oost-gotische
„scipuar", dat gebruikt werd voor
iemand die een bos bezat of in de
buurt er van woonde. Scip heeft
dus niets met scheepvaart te rpa-
ken, maar alles met bomen. En hol
betekent niet hel, maar gewoon
laaggelegen, moerassig land.
In Twente ligt op het ogenblik nog
steeds een stuk moerassige heide
dat de naam „Schipholt" draagt.
Maar het was natuurlijk romanti
scher onze nationale luchthaven in
het buitenland als een voormalige
scheepshel te verkopen. Dat gold
met name voor de felbegeerde
Amerikaanse klandizie die er bij
zonder gevoelig voor bleek dat Ne
derland als enige land ter wereld
over een vliegveld beneden de
zeespiegel beschikte. Amerikanen
zijn nu eenmaal verzot op buitenis
sigheden.
Verrukt luisterden ze dan ook toe
wanneer Jan Dellaert (de „vader
van Schiphol"; 40 jaar directeur)
weer eens met dit verhaal op de
proppen kwam: „Er zijn vier lucht
havens, helaas ook Schiphol, die
een luchtslag boven zich hebben
gehad, maar er zijn er weinig die
zijn begonnen met een zeeslag er
boven. Ik doel op het maritieme
treffen dat 26 mei 1573 op de Haar
lemmermeer is uitgevochten tussen
Spanjaarden en Geuzen. Een vloot
van meer dan 100 Geuzenschepen
was uitgevaren om, vijf jaar na het
begin van de 80-jarige oorlog, het
belegerde Haarlem te ontzetten. De
Spanjaarden beschikten weliswaar
over minder schepen, maar ze wa
ren beter bemand en bewapend, zo
dat de Geuzen het onderspit moes
ten delven".
waar. Schiphol was toen een sop-
pig, ruig begroeid land waar nau
welijks een roeiboot kon komen,
laat staan een armada. En is dat
nog steeds. Men vindt het terug op
de huidige kaarten van het Am
sterdamse bos, links van de Am-
stelveense poel. Het bevat de stads-
kwekerij van Amsterdam en het
zogenaamde Oeverlandenreservaat.
Wie er gaat kijken, ontwaart een
lap moeras, bedreigd weliswaar
door moderne woekeringen als
vuilstorting en oprukkende wo
ningbouw, maar vliegtuigen, ho
maar. Geen miljoen toeristen per
jaar, hoogstens een enkele botani
cus tussen de 270 verschillende
soorten planten, waarvan 22 zeld
zaam, die er bloeien.
Natuurlijk gaat René de Leeuw in
op de plannen van voor en kort na
de oorlog om Schiphol op te doeken
en te vervangen door een nationale
luchthaven bij respectievelijk Lei
derdorp en Burgerveen. Minder be
kend zal een nog ouder plan zijn
dat uiteindelijk eveneens in de
prullenmand verdween: dat van
het jonge gemeenteraadslid Manas
sen die in 1917 voorstelde een
„Vlieghaven" aan te leggen midden
in Amsterdam-Zuid. Schiphol was
toen een militaire basis, maar Ma
nassen voorspelde dat de luchtvaart
na beëindiging van de Eerste We
reldoorlog een grote ontwikkeling
zou gaan doormaken. Aangezien hij
voor het gebeuren op de vliegha
ven een overweldigende publieke
belangstelling verwachtte, stelde
hij voor het geheel bovendien te
omgeven met tribunes. De overige
raadsleden stemden het plan hoon
lachend af omdat ze de luchtvaart
louter als een vorm van waaghalze
rij beschouwden, waaraan geen
droog brood te verdienen zou zijn.
Hoe verpletterend hun ongelijk
was, bewijst de tegenwoordige
luchtvaartstad Schiphol. Hoezeer ze
ondertussen gelijk hadden, dat ze
geen vlieghaven in Amsterdam-
Zuid wensten, bewijst de geluidso
verlast, door, datzelfde Schiphol
aangericht, zelfs al bleef het in de
polder liggen.
Bouwplannen
Ook daaraan besteedt René de
Leeuw ruim aandacht. „Het schrij
nendste aspect van de geluidssitua
tie is, dat veel overlast voorkomen
had kunnen worden", schrijft hij.
„Maar het is moeilijk voor dit fa
lend beleid een schuldige aan te
wijzen. Er was in de jaren vijftig,
toen Schiphol aan zijn grote ver
nieuwing en uitbreiding begon,
lucht vaartstad
over geluidshinder nog erg weinig
bekend en velen rekenden er op
dat met geluidsdempers veel betere
resultaten te behalen zouden zijn
dan uiteindelijk het geval is ge
weest. Verder heerste er grote wo
ningnood en moesten politici de
huizenbouw afwegen tegen iets wat
ze niet kenden. Ook dreigde het
schrappen van allerlei bouwplan
De geringe militaire betekenis van
de ruimtependel (hetzelfde geldt
voor de Russische Saljoet) neemt
niet weg, dat er zowel in de Sovjet-
Unie als in de VS (helaas) wel de
gelijk plannen in voorbereiding
zijn, die van de ruimte een waar
slagveld zouden kunnen maken.
De Russen beschikken al minstens
tien jaar over hun (Kosmos-)satel-
lietkillers, die andere kunstmanen
kunnen uitschakelen door vlak in
hun nabijheid tot ontploffing te
worden gebracht. De Amerikanen
werken nu ook aan iets dergelijks,
te weten een satellietkiller die van
uit een straalvliegtuig kan wordcr
gelanceerd. Dat alles is echter nog
maar kinderspel in vergelijking tot
de plannen die er schijnen te be
staan voor de bouw van ruimtesta
tions die met laserstraal-installaties
moeten worden uitgerust.
En dat is dan aan het begin van
de tweede 25 jaar ruimtevaart
ongetwijfeld een schaduw over dit
jubileum van Spoetnik en Viking,
van Gagarin en Armstrong, van
Saljoet en Columbia. Er staat ge
lukkig veel tegenover.
nen de rond Schiphol gelegen ge
meenten handenvol geld te gaan
kosten. En tenslotte kon er op
grond van de Luchtvaartwet wei
nig tegen woningbouw in de toe
komstige geluidstroggen van Schip
hol worden gedaan. Het heeft daar
om weinig zin om over de gemaak
te fouten door te zeuren. De omwo
nenden van de luchthaven hebben,
dank zij allerlei maatregelen, in
middels het ergste achter de rug".
Los van dit soort nieuwe of actuele
informatie is „Schiphol luchtvaart-
stad" ook een grabbelton vol nos
talgische anekdotes. Wie in de hui
dige aankomsthal snuffelhonden op
zoek ziet naar verdovende midde
len in de bagage van passagiers,
kan al bladerend herleven hoe het
er allemaal mee begonnen is dat,
bij aankomst van een vliegtuig, de
douane te Amsterdam telefonisch
verwittigd moest worden, waarna
een ambtenaar zich per fiets naar
de vliegweide spoedde. Het unieke
illustratie-materiaal, bestaande uit
200 grotendeels onbekende foto's,
benadrukt dit aspect van het boek.
Veel luchtvaartliefhebbers zullen
er kostbare herinneringen in terug
vinden.
PIET SNOEREN
Schiphol luchtvaartstad. Auteur.
Rene de Leeuw. Uitgeverij Ro
men, Haarlem, 27,50.
ZATERDAG 2 OKTOBER 1982
(Van onze redacteur ruimtevaart)
»pe ruimtevaart viert maandag 4 oktober a.s. haar zilveren jubi
leum. En 25 jaar na de baanbrekende lancering van de bolvor
mige Russische kunstmaan Spoetnik-1, die de wereld met ont
zag vervulde door hoog en ongrijpbaar boven de aardse damp
kring zijn snerpende „bliep-bliep"-signalen uit te zenden, be
gint diezelfde ruimtevaart een steeds volwassener indruk te
maken. De Russen werken nu al tien jaar met ruimtestations,
I )Éie zeer langdurige, bemande vluchten mogelijk maken. De
g r Amerikanen staan op het punt (eerste helft november) hun
1 jhrete operationele ruimtependel-missie uit te voeren en West-
j^JÉuropa, Japan, China en India laten ook al geen enkele twijfel
sm^rrieer bestaan over hun ruimtelijke ambities. Kortom, de ruim
tevaart valt niet meer uit het bestaan van alledag weg te den-
(ii-ken.
