Buskruitramp zorgde voor een
reeks van menselijke drama 's
Leiden Noord heeft
gezondheidswinkel
5B
Premie voor
initiatieven
energiebesparing
J^ff AD/REGIO
LEIDSE COURANT
DINSDAG 9 FEBRUARI 1982 PAGINA S
geeft
n de
Ort
dat
r met
agrii
Spir
Ihaget
Spei
ponn
Ti peld
e ui ti
Daa
Opruimingswerk aan het Steenschuur, na de rampzalige klap van 12 januari 1807. Een vrij zeldzaam gereproduceerde prent.
DREUN VAN 12 JANUARI1807 WERKTE NA IN GEMEENTEARCHIEF
Ian d
De oorverdovende dreun
van de explosie van „Het
Kruitschip" op een kou-
fljBde 12 januari 1807 is 175
^|jaar later nog te horen.
1 1 I De ramp kostte destijds
^^aan 151 mensen en drie
^Bkoeien het leven; er wa-
^^ren meer dan 2000 ge
wonden, van wie verre
weg de meeste het leven
konden vervolgen de
zwaargewonden onder
hen werden veelal lang
durig verpleegd in het
Militair Hospitaal (voor
heen Pesthuis, thans
krikkemikkig Legermu
seum) en in het Cecilia-
gasthuis (thans, evenzeer
krikkemikkige, Boerhaa-
vezalen). Een aanmerke
lijk deel van de Leidse
hl binnenstad een bui-
tenstad was er toen nog
niet lag in puin; rond
om was de glasschade
enorm, bijvoorbeeld bij
de Pieterskerk, die aan
de zuidzijde bijkans inge-
ii^ deukt werd en het pas
opgeknapte orgel kon de
hele restauratierit op
nieuw beginnen.
De hele stad door begaven
daar schoorstenen het. werden
I dakpannen weggeslagen. Al-
;lfleen de Lodewijkskerk bleef,
waarschijnlijk zelfs tot verba
zing van het Franse revolu
tionaire Opperwezen der
Rede. hoegenaamd ongerept
overeind. Dat het Steen-
schuur, het vaarwater dat de
bakermat van zoveel rampza
ligs werd, een ogenblik zo
goed als droog stond, mag als
eeen typische bijzonderheid
worden aangemerkt. Enfin,
dit allemaal is alweer 175 jaar
geleden gepasseerd, en in
1982 is de zaak genoegzaam
opgerakeld in publikaties. En
met een tentoonstelling in
het Gemeente Archief aan de
Boisotkade.
Afgelopen zaterdag was de
dt v laatste dag van deze rasechte
Leidse show, die om in
ontploffingstermen te blijven
is ingeslagen als een bom.
De klap kwam voor het Ar
chief aan als een verrassing:
in de afgelopen tien jaar zijn
aan de Boisotkade een kleine
dertig exposities (ongeveer
over twee per jaar, en een paar
extra) gehouden. „Maar deze,
over de kruitramp, heeft al
les overtroffen met voor het
Archief welhaast ongedachte
cijfers" die we niet noe-
en men, want dan ga je vergelij
ken met bezoekersaantallen
in „echte" musea, en het Ar
chief is nooit als een „mu
seum" gedacht. Niettemin
zijn de archiefmensen terecht
ervan overtuigd, midden in
de roos te hebben geschoten
met hun „De Ramp van
1807".
Ik noem de heer P. J. M. de
Baar, medewerker van het
Gemeente Archief. Natuur
lijk is hij, als „archief-man",
uiterst accuraat, maar boven-
(Cl
D
i\ zei
rog
dien enthousiast. In een
geestdriftige bui besloot hij
alle namen van de 151 omge
komen Leidenaars op een
lijst bijeen te zetten. Hij ver
telde mij daarover, en de
vonk van deze begeesterde
ambtenaar sloeg over. Dank
zij De Baar, die via via ver
der kwam, kunnen we be
schikken over de vrijwel vol
ledige personalia van dege
nen die de 12e januari 1807
niet overleefd hebben, dank
zij een desastreuze fout van
(kruit)schipper Adam van
Schie. De Baar tekende op,
kreeg een inzicht in familie-
ellende en geraakte, zo goed
als, in een nachtmerrie: hij
kan nu zo'n beetje al die na
men dromen. „Eigenlijk zijn
het doodsaaie gegevens, maar
je kunt er een boeiende
bloemlezing van maken".
„Ik begrijp best, dat aan het
einde van de 20ste eeuw een
kruitramp met 151 doden
weinig indruk meer maakt.
We zijn gewend aan veel gro
tere rampen: één vliegtuigon
geluk, en je komt algauw aan
hetzelfde aantal slachtoffers.
Maar in 1807 kwam die klap
heel hard aan. Ook al stond
de plaatselijke (Leidse) Cou
rant er niet vol van. In die
kranten werd meer aandacht
besteed aan politiek en bui
tenland..". Zo ging dat, in die
langvervlogen dagen, toen
ons land nog net gben deel
uitmaakte van het Franse
keizerrijk, en Hollander wor
dende koning Lodewijk als
eerste de beurs opentrok ter
leniging van de ergste nood.
En men volgde zijn voor
beeld. Des te treffender, als
men bedenkt dat de (schrifte
lijke) communicatiemedia
destijds nog niet zo snel uit
de voeten kwamen.
Speurder De Baar dan is in
gegaan op een vaak geuite
wens, naar aanleiding van de
tentoonstelling, om een volle
dige lijst van de slachtoffers.
„Een moeizaam karwei; er
waren veel niet-geïdentifi-
ceerde doden. Sommige lij
ken waren zo zwaar geha
vend of zwartgeblakerd door
de uitgebroken branden, dat
identificatie met de toenmali
ge middelen onmogelijk was.
Ja zeker" het lijkt alsof De
Baar zelfs groeit in de ver
geelde ramspoed „zeker,
het zijn drama's, die achter
nuchtere woorden schuil
gaan. Wat, bijvoorbeeld, te
denken van de notitie van de
commissie die de namen der
doden, vermisten en zwaar
gewonden moest noteren: Jo
hannes Carlier, timmermans-
knegt bij Van Berendrecht,
woonagtig bij zijne ouders
(also zijn huis is ingestort,
waardoor hij zeer veel van
zijne klederen en meubelen,
alsook zijn horologie, is
kwijtgeraakt) geeft kennis
van de dood zijner huys-
vrouw Johanna Wildschut,
tussen de 5 en 6 maanden
zwanger, welke met een
kindje, oudt 2 1/2 jaar, 't
geen zij op haar arm droeg, is
verpletterd en nog vermist".
Of: „Willem de Vroede, war
moesier (tuinman), geeft ken
nis van de dood zijner huys-
vrouw Magdalena Somerwil
en van zijn zoon, Teunis ge-
naamt, en van zijn dienst
maagd Judic Laschuyt, zijnde
deese 3 personen allen onder
de puyn van het eigen huys
gehaald, en gemelde Willem
de Vroede heeft verklaart,
dat hij door deeze ramp zijn
huys, meubelen, en met een
woord alles heeft verlooren".
Magdalena was 43 jaar, Teu
nis 11 maanden en Judic 21
jaar". De Baar: „De ramp
spaarde jong noch oud, aan
zienlijk noch onbelangrijk,
rijk noch arm. Er werd een
naamloze bedelaar gevonden,
maar ook de alom bekende
hoogleraar Adriaan Kluit, 72
jaar, met zijn tweede vrouw
Johanna Oursel. Zo verloor
barones Adelaide Jeanne van
Zuylen van Nijevelt, in ver
wachting van wat later de
stamhouder van de graven
van Randwijck zou blijken te
zijn, haar man Frans Steven
Carel graaf van Randwijck,
„en verloor ene Hendrik van
der Moolen zijn vrouw
Adriana van der Voort, die
hoogzwanger met enige goe
deren ter bezichtiging naar
het Steenschuur gegaan
was".
Een tijdgenoot van Adriana
schreef: „Men heeft haar, ge
heel misvormd, maar echter
natuurlijk verlost, onder het
puin gevonden, gelijk ook het
geboren, maar doode wich
tje". Onder sommige huizen
vonden hele families een,
Erovisorisch, massagraf, zoals
ij Hendrik van Struyck: hij
zelf, z'n vrouw Elisabeth des
Bordes, dochter Maria Mag
dalena (32 jaar), schoonzoon
Pieter Rietmulder, commies
„van de Financie van Hol
land" in Den Haag, en klein
kind Maria Johanna Riet
mulder, ca. 10 weken, dat
voor het eerst aan de groot
ouders getoond werd". Veel
kinderen waren er bij, Jood
se kinderen speciaal; vier
scholen stortten ineen, waar
onder één Joodse. En in de
dood zijn we allemaal het
zelfde. Al denken de leven
den daar, roezemoezig, ver
schillend over. Die Joodse
school was van David Ha-
gens, die behalve vele leer
lingen ook zijn vrouw en vier
kinderen verloor.
Ga maar door, na 12 januari
1807: bij advocaat mr. Willem
van Riebeeck thuis vielen zes
doden, bij de oud-secretaris
van Leiden mr. Josias Hu-
brecht werd een heel gezel
schap van 14 mensen tijdens
de (vroege) maaltijd kwart
over vier, dat is toch geen
tijd om te tafelen bedol
ven; vier van hen konden
het niet meer navertellen.
Nooit meer hebben de kinde
ren Messiel van 6, Abraham
van 10, Flip van 10, na die
12e januari kunnen zeggen:
mijn vader was Trompetter.
Maar toch was hun vader
Moses Levy Trompetter. De
synagoge kreeg materieel een
slag mee. Ook de kinderen
van Levy Gerson Werthei-
mer kwamen om. Vaderland
se geschiedenis in een dode-
Op mijn omwegen door stad en land kom
ik graag mensen tegen. Elke morgen tussen
tien en elf uur kunt u mij telefonisch vertel
len wie u graag in deze rubriek zou willen
tegenkomen. Het nummer van mijn geduldi
ge telefoon is 071-122244; u kunt dan naar
toestel 18 vragen.
lijke notendop. Bij vele tien
tallen werd in enkele secon
den tijds het levenslicht uit
geblazen. Eveneens het eeu
wige licht zagen de „aan
stichters van dit haast onbe
schrijfelijke drama": Adam
van Schie, schipper en hoofd
verantwoordelijke, zoon Sa
lomon, 28 jaar, schippers
knecht, zoon Adam, 14 jaar
„en zeer gebrekkig", en Jan
van Engelen, schippers
knecht.
Zand en 175 jaar erover. Zo'n
explosieve „onnauwkeurig
heid" zal niet snel meer
voorkomen. Ofschoon de ge
schiedenis zich herhaalt.
Want „kruit" is nog steeds
overal alom. Het zijn maar
resten van een voorgeslacht
die op 12 januari zijn wegge
vallen. De vaderlandse histo
rie verloor toen weduwen
(onder anderen van een ze
kere Jan Populeus), een
ventster met katoen, het
kindje Willemien van wijlen
mr. Hieronymus van Alphen,
Franciscus Aniba van 13,
stiefkinderen en de weduwe
van kolonel Pompeyra, een
butler (lijfknecht) Jan Lode
wijk Hein, Cornelius Gerar-
dus van den Heuvel, onder
meester in de school van het
Nut van 't Algemeen kwe
keling 16 jaar oud. Daar
waren de weduwe van Ba
rend Choufour, Adriana
Landmeeter, ongehuwd, vele
dienstbodes, en, amdere, we
duwen, en Hendrikje Noord-
ziek, Jan Willem, 8-jarige
zoon van prof. Jan Hendrik
van der Palm, een kindje van
Cornelis van Persijn, een
weeskind. Ach, ga maar door;
het was een heel onverwach
te klap, die behoorlijk veel
indruk heeft gemaakt.
We staan er weer even bij
stil. In 1982. Zoals je bij on
telbare klappen in de ge
schiedenis stil kunt staan.
Het is allemaal niet zo erg,
want het is voorbij. Maar je
zult er steeds maar, achteraf,
weer bij moeten zijn Die be
proeving blijft ons, goddank,
bespaard. Het is zö al erg ge
noeg. Dat waren dus 151 do
den; inclusief vernielingen,
nazorg en wederopbouw. In
de natuur heft alles wat ge
knakt is zich weer op. Het is
bij de wilde spinnen af. Maar
als mensen gaan we daarmee
door. Anders was het geen
leven meer. Meneer De Baar
en ikzelf zouden door kun
nen gaan met opsommingen
aangaande de 12e januari
1807. Doen we dus niet. Hoe
wel De Baar tot veel bereid
is. Maar de triestheid, hoe
sprekend ook, zou tot verve
ling kunnen leiden.
Daarom: wie meer wil
weten van de persoonlij
ke, dodelijke nasleep van
de kruitramp, kan een
integrale alfabetische
lijst bekomen van de do
den anno 12 jam. 1807. Ad
een gulden, bij het Ge
meentearchief, Boisotka
de 2A. En nu op, naar
het volgende ramplu
strum. Ik lust um.
LEIDEN Leiden heeft
sinds vandaag een gezond
heidswinkel. De latente
behoefte aan een dergelij
ke winkel in het noorde
lijke stadsdeel is overdui
delijk gebleken. Toch zal
het opbouwen van een
respectabele klantenkring
een van de grootste pro
blemen zijn, waar de eer
ste gezondheidswinkel
mee te maken krijgt. Ze
ker waar het gaat om
mensen met niet-lichame-
lijke problemen. Met
name in Noord blijkt, dat
mensen niet snel over
dergelijke problemen
spreken. In de gezond
heidswinkel aan de Bern-
hardkade is alles be
spreekbaar.
Het idee van een gezondheids
winkel is afgekeken van ande
re steden. Leiden kent binnen
kort twee gezondheidswinkels.
In buurthuis 't Spoortje start
de eerste. Binnen afzienbare
tijd wordt ook de Tuinstadwijk
met dit opmerkelijke win
keltype verrijkt.
De werkgroep maatschappelij
ke dienstverlening in Noord
signaleerde de behoefte. De
wijkverpleging, het bejaarden-
werk en welzijnswerkers bij
club- en buurthuizen kwamen
door het dagelijkse werk in de
wijk tot het besef, dat een ge
zondheidswinkel geen overbo
dige luxe zou zijn. Het nodige
bleek bij de bewoners scheef
te zitten. Te vaak werd de me
dicijnkast geplunderd, medicij
nen werden door elkaar ge
bruikt, een zeer hog percenta
ge kinderen bleek te dik, met
psychische problemen wist
men geen raad en velen aten
hun moeilijkheden als het
ware de wereld uit. Kennelijk
worden deze en andere diep
gaande, maar ogenschijnlijk
futiele zaken als „het zich niet
lekker voelen" juist niet met
de huisarts besproken
Antwoorden
Antwoorden op het gebied van
de WAO, het ziekenfonds en
op andere problemen, die aan
de orde van de dag zijn, hopen
de winkeliers van de gezond
heidswinkel in huis te hebben.
„Men is zich er niet genoeg
van bewust, dat bepaalde gees
telijke problemen lichamelijk
tot uiting kunnen komen. De
vrouwen in Noord hebben
'veelal niet geleerd over hun
problemen te praten en even
min om naar hun lichaam te
luisteren En de problemen zijn
legio, vooral hier: huisvesting,
gebrekkige opleiding en dito
inkomen, het rollenpatroon,
waar enkelen hun twijfels
over hebben. Toen de Adler
fabrieken dicht gingen, wer
den de problemen bijvoorbeeld
ineens heel duidelijk. Het
fnuikende is, dat de vrouwen
de problemen bij zichzelf zoe
ken. Je behoort gelukkig te
zijn, maar je bent het niet. Je
kan even niet zo goed met je
zelf overweg. En dan is er
hoegenaamd niemand, die zegt
hetzelfde te voelen. De ellende
wordt opgekropt. Als dat alles
bespreekbaar wordt zoals in
de gezondheidswinkel de be
doeling is blijkt plotseling,
dat je geen eenling bent. Dat
er best iets aan gedaan kan
worden. Alleen al door met
anderen over de ongenoegens
te praten," aldus mevrouw M.
Kluiters, één van de 'winke
liers in gezondheid'.
Behalve de psychische span
ningen betaat er op tal van
punten onwetendheid. Het
voedingsspatroon bijvoorbeeld:
makkelijke maaltijden, veel
sno^p en patat. Ook ouderen
bleken nogal eens problemen
te hebben op het gebied van
voeding (vooral met diëten).
Maar staan deze doelgroepen
te trappelen van ongeduld om
bij de gezondheidswinkel gra
tis wijsheid te gaan halen. Be
jaarden met specifieke vragen
waarschijnlijk wel, maar veel
verder zal de cliëntèle zich
spontaan niet uitstrekken.
„We moeten het voor een be
langrijk deel van mondrecla-
me hebben. Aan de andere
kant komen hier per week al
honderden mensen, die al zo
ongeveer weten, wat er in de
gezondheidswinkel te halen is.
Ouders van peuters, die in het
buurthuis komen, kunnen
langzamerhand gewezen wor
den op het belang van goede
voeding en een gezond li
chaam. Geleidelijk aan moeten
de mensen meer inzicht krij
gen in hun eigen situatie," al
dus mevrouw Kluiters.
Drempel
Zeker in het begin zal de
drempel hoog blijken te zijn.
„Vertrouwen van de mensen
win je niet zomaar," beseft
mevrouw Kluiters. Maar de
winkeliers staan alvast hulp
vaardige klaar: een arts, ver
pleegkundigen en buurthuis-
werkers. Bij problemen over
medicijnen, voeding, andere
geneeswijzen en zo voort, staat
hen een hulpvaardige achter
ban ter beschikkig (onder
meer apotheker, diëtiste en fy-
sioterapeuten). Van concur
rentie met de huisartsen in de
wijk is geen sprake. In tegen
deel, samenwerking staat hoog
in het vaandel geschreven.
De gezondheidswinkel in
buurthuis 't Spoortje aan de
Bernhardkade 40 is dinsdaga
vond geopend van 19.30-20.30
uur en woensdagmorgen van
10.30-11.30 uur. Aan de inge
wonnen adviezen zijn geen
kosten verbonden.
De gezondheidswinkel.
PROVINCIE ZUID-HOLLAND:
DEN HAAG/LEIDEN Van de provincie kan dit jaar
alle actieve steun worden verwacht voor projecten die
energiebesparing ten doel hebben. Maar geld om die
projecten allemaal te financieren is er niet. Dit blijkt
uit het aktiviteitenplan-1982 dat volgende week door
het Provinciaal Bureau Energiebesparing wordt gepre
senteerd.
Het Bureau stelt daarom voor
tweemaal per jaar een stimule
ringsbijdrage te geven aan één
uit een serie van ingediende
projecten. De bijdrage kan tien
procent zijn van de totale kos
ten van het project met een
maximum van 15.000 gulden.
Dat zou de provincie dan jaar
lijks niet meer dan 30.000 gul
den kosten.
De provincie gaat wel probe
ren om het komende jaar in
eigen huis nog meer te bespa
ren op het energiegebruik, ook
al is het Zuidhollandse provin
ciehuis naar eigen zeggen het
zuinigste in Nederland.
Ondermeer wil men maatrege
len gaan nemen ten aanzien
van het terugwinnen van
warmte en een betere isolatie.
Per kwartaal wil men in het
personeelsblad publiceren hoe
veel elk provinciaal gebouw
aan gas en licht heeft gebruikt.
Doel is het personeel energie-
bewuster te maken. Daarom
ook wordt er voor de ambte
naren van 1 april tot een met 7
mei een tentoonstelling gehou
den over het zuinig omgaan
met de schaarse energie.
Om de Zuidhollandse gemeen
ten onderling op de hoogte te
houden van wat er zoal aan
besparing wordt gedaan, komt
er een kwartaalbulletin dat
aan alle gemeentebesturen en
ook aan woningbouwvereni
gingen wordt toegestuurd.
Zoetermeer mag
niet te
snel groeien
DEN HAAG/ZOETERMEER
Zoetermeer moet het streef
getal van 100.000 inwoners
veel later bereiken dan altijd
is gesteld. Dat blijkt uit een
ambtelijke nota van de provin
cie, waarin wordt geconclu
deerd dat de Haagse agglome
ratie in 1990 minder inwoners
zal hebben dan verwacht, ter
wijl Zoetermeer wel op zijn
streefgetal zit. Omdat dat als
een ongewenste ontwikkeling
wordt gezien (de nota spreekt
over „scheefgroei tussen Den
Haag en Zoetermeer" en „ver
smalling van het bevolkings
draagvlak van Den Haag"),
wil de provincie dat de groei
van Zoetermeer wordt afge
remd tot na 1990. Eventueel
zou dan wel de 100.000 bereikt
kunen worden,aldus de nota,
die morgen wordt besproken
door het college van gedepu
teerde staten.
Eredoctoraat prof. Van Rood
LEIDEN L'université Claude Bernard in Lyon heeft
prof. dr. J. J. van Rood, hoogleraar in de inwendige
geneeskunde in Leiden, een eredoctoraat toegekend.
Het wordt hem eind juni uitgereikt tijdens de „Cours
International de Transplantation Immunologique" in
Lyon.
Prof. Van Rood is al eredoctor van de universiteit van Santiago.
Turijn. Rome. en Maastricht. Hij heeft ook veel internationale
prijzen, ontvangen en hij maakt deel uit van vele internationale
adviescommissies en redacties van tijdschriften op zijn vakge
bied.
Prof. Van Rood dankt zijn internationale reputatie aan baanbre
kend werk op het gebied van de herkenning van weefselstruc
turen. Daardoor is het mogelijk geworden, transplantaties uit te
voeren met minder risico voor afstoting van het getransplan
teerde orgaan door het lichaam van de ontvanger.
Prof. Van Rood heeft ook het initiatief genomen tot de oprich
ting van de Stichting Eurotransplant die bemiddelt bij trans
plantaties van nieren en ai
land, België en Oostenrijk.
