Laatste jaar,
swartste uur:
khaos, honger, terreur
ijftienjarige jongen onschuldig gefusilleerd
i
L DE JONG OVER 1944-'45
s
n Haagse jongen van ongeveer vijftien jaar bevond zien
der de 263 Nederlanders, die op 8 maart 1945 werden
geschoten bij de Duitse „vergelding" wegens de zoge-
mde aanslag op Rauter. Dr. L. de Jong noemt die vergel-
gsactie de afschuwelijkste die de bezetter in ons land
ft gepleegd.
unt, de Duitse chef van het Einsatzkommando-Den Haag,
t (als zijn aandeel in de 263) tachtig reeds ter dood ver-
rdeelde gevangenen aanwijzen. Omdat hij er zoveel niet
ter beschikking had, besloot hij in plaats van louter „Todes
kandidaten" ook Nederlanders te laten doodschieten, die
voor gewone misdrijven gevangen zaten. De Haagse politie
had net 36 mensen gearresteerd die ervan werden verdacht
geplunderd te hebben in het op 3 maart zwaar bebombar-
deerde Bezuidenhoutkwartier. Daar zag Munt een mogelijk
heid in. De „foute" hoofdcommissaris van politie riep er re
cherchechef G. W. Valken bij, die echter alle medewerking
weigerde en ook de processen-verbaal niet wilde afstaan.
Munt liet toen de 36 overbrengen naar de Cellenbarakken
en ging ze daar om middernacht persoonlijk verhoren,
waarbij hij voor de meesten echter niet langer dan een of
twee minuten uittrok. Van 24 arrestanten accepteerde hij
de verklaring dat zij de gocjereg^die zij bij hun arrestatie
bij zich hadden op straat hac/Jen gevonden. Bij de 12 overi
gen ging Munt ervan uit dat zij geplunderd hadden.
Onder hen was een iongen van ongeveer vijftien jaar die
Munts vragen wellicht verkeerd heeft begrepen. Toen hij
werd opgepakt had hij weliswaar blikjes levensmiddelen bij
zich, maar later bleek dat hij die had gekregen van een be
woonster van het Bezuidenhoutkwartier, die hij had gehol
pen haar woning te ontruimen. Tot de 12 behoorde ook een
vader van tien kinderen. Zijn leven werd door Munt ge
spaard. De elf overigen, onder wie de onschuldige 15-jarige
jongen, werden in de ochtend van de achtste maart samen
met 27 „Todeskandidaten" in de Waalsdorper duinen gefu
silleerd.
DINSDAG 15 DECEMBER 19S1 PAGINA 15
SfNENLAND
LEIDSE COURANT
de radio te luisteren maak-
vervaardigers van het Parool
van een accu. Het opladen
gebeurde met behulp van
Weinig beelden maken duidelijker hoe groot
het gebrek aan brandstof was als deze foto van
boomstompen aan een gracht in Leiden. We
schrijven maart 1945.
2
HAAG Vier boeken heeft dr. L. de Jong nodig
pf zijn geschiedschrijving van het laatste oorlogsjaar
land. Vorig jaar verscheen in twee banden deel
-over het regeringsbeleid plus de gebeurtenissen in
"elijk Nederland. Vandaag is de eerste helft van
i 10b vrijgegeven, meer dan 700 pagina's met de
"Ikkende verhalen over wat zich tussen september
Ben het voorjaar 1945 boven de grote rivieren heeft
-speeld.
verhaal van Putten staat er in en de grote
|ja's waarmee de bezetter op mannen joeg, de ver
dikkingen van de hongerwinter en van de terreur
honderden Todeskandidaten ten offer vielen,
^r ook een fascinerend overzicht van het verzet, de
prestaties van de illegaliteit hand in hand met de
^rlinge ruzies rond de clandestiene geboorte van de
sienlandse Strijdkrachten. Het is een boek waar
U treurig van wordt, en dat tegelijk bewondering
X voor het vernuft, de moed en de volharding
de Duitse vijand de voet werd dwars gezet.
inantal mensen dat de hier vallen was of zich voor hun
wreven tijd nog bewust geweer vertoonde. Hun hoog
ste chefs moedigden hen aan,
voorop de ten onrechte voor
gematigd gehouden vlieger-ge
neraal Christiansen, die als
een brave oude man nog vele
idagen. Want het blijft laatste levensjaren in zijn Hei-
wat de Harderwijker po-mat sleet.
De afschuwelijkste „vergel
ding" werd door Himmler en
Seyss-Inquart bevolen voor de
zogenaamde aanslag op Rauter
tegen middernacht van 6
maart 1945 nabij de Woeste
Hoeve tussen Arnhem en
Apeldoorn, een uit de hand ge
lopen gebeuren met een onno-
0v zele inzet. De Apeldoornse BS
•l/e een Mekka van zorg en had namelijk een vrachtauto
—?rdak): „Iemand die dit nodig teneinde op 7 maart bij
een exportslagerij in Epe drie
ton varkensvlees voor de neus
van de Wehrmacht weg te ha
len. Vier man werden er op
uit gestuurd in uniform
van de Waffen-SS gekleed
om langs de Arnhemse weg
zo'n passerend vehikel te ver
donkeremanen. In het nachte
lijk duister hielden ze de auto,
waarin toevallig Rauter van
zijn toenmalig hoofdkwartier
in Didam naar Apeldoorn on
derweg was, vanwege het mo
torlawaai voor de buit die ze
zochten. Bij aanhouding bleek
de vergissing, maar die kon
niet meer ongedaan worden
gemaakt: in een vuurgevecht
werd Rauter zwaar gewond,
zijn chauffeur en een Ober-
leutnant gedood.
De represaille voor wat als een
als zodanig beraamde moord
aanslag op de Höhere SS- und
Poliziefübrer werd be
schouwd, is alle maat en ver
beelding te boven gegaan: 263
Nederlandse gevangenen wer
den op 8 maart doodgeschoten:
53 op Rozenoord bij Amster
dam, 6 in het fort De Bilt, 38
in de Waalsdorper duinen, 49
bij het kamp Amersfoort en 117
ter plekke van het onheil bij
Aantal mensen dat de hier
breven tijd nog bewust
t meebeleefd, daalt uiter-
04 met de dag, en daarmee
som van herinneringen
irifigen ervaring, zo onmis-
fy voor het echte beeld van
an Kraaijenbrink
van die winter
•ef bij de aanblik van de
bertocnten langs de grote
[Amersfoort-Zwolle, de le
ider die west met oost en
verbond en per dag ka
nnen zag van vijftien- tot
voedselzoekers
vonden in gastvrij
Me een Mekka van zorg en
ïrdak): „Iemand die dit
heeft, zal zich nooit
inaar een flauwe voorstel-
I van de omvang en de
pzaligheid van deze hon-
ptocht kunnen maken",
leeft ook De Jong niet zelf
en. Hij brengt bijeen wat
r anderen is ervaren en in
)alen en verslagen vastge-
L de zorgvuldige compilatie
een chaotische werkelijk-
Hij doceert, verwijst, vat
pn, en neemt daar de tijd
Ie ruimte voor. En voor het
It verschaft dat hier een
I op een geheel dat ieders
h ervaringen verre over-
I, de talloze facetten van
meest bewogen maanden
pns volk ooit heeft beleefd,
arre nood, bitter lijden en
verweer.
de somberste conclusies
rtoe een lezer kan komen
lort wel de overtuiging,
nodeloos veel levens er in
winter zijn verkwist, en
gering een leven telde. De
sers executeerden bij hon
en, veelal langs de open-
weg en zonder vorm van
es, wie in hun handen ge-
Altes wat branden kon was In
de zeer strenge hongerwinter
het meenemen waard. Tussen
de tramrails werden de houten
blokjes weggebroken. Beeld
uit Amsterdam.
Bij de Centrale Keukens in Den
Haag. In een pannetje of een
schaal ontvingen de hongerl-
gen een waterige soep.
maakten ruïnes van 1500 pan
den (een zak hout kostte er
zwart al gauw 40,-, destijd
het weekloon van een ge
schoolde arbeider).
Op de zwarte markt kwamen
trouwens nog veel absurder
prijzen tot stand. In Rotterdam
deed begin februari '45 een
bon, goed voor één brood van
800 gram (dat in de winkel
toen 19 cent mocht kosten)
50,-; een pakje eenheidssiga
retten, merk „Consi" (officiéél
90 cent) deed gemiddeld 60,-,
een pak lucifers U"0,15) vroeg
een tientje, een liter jenever
(officiëel 3,50) liep op naar
140,- en ook wel tot het dub
bele daarvan. In de Amster
damse Jordaan werden eind
december uit een teiltje dam
pend water ongeschilde peren
grif verkocht voor een gulden,
en in de Haagse zwarte handel
liep de prijs van een kilo aard
appelen (officieel een dubbel
tje) in oktober '44 op tot 25,-,
in december 45,-, in februari
90,-, in april '45 tot 100,; het
duizendvoudige dus.
Fietsen waren goud waard. En de Duitsers wisten dit. Hier een fietsenrazzia bij het Rijksmuseum In
Amsterdam.
de Woeste Hoeve. Tot deze
laatsten behoorden SD-gevan-
genen uit Apeldoorn, Zwolle,
Assen en Groningen, waarbij
mensen, wier enige vergrijp
was geweest dat zij zich s a-
vonds na acht uur op straat
hadden bevonden.
Kwalijker voorbeeld van de
Duitse terreur is moeilijk
denkbaar, maar spiegelbeeld
van het gebeuren bleef de
vraag, of de inzet zelfs maar
de mogelijkheid van zo'n offer
waard was geweest. In dit ge
val duidelijk niet, maar het
verzet heeft zich in deze
maanden vaak zo'n soort
vraag moeten stellen. Dat gold
ook voor het doen voortduren
van een zo omvangrijke actie
als de spoorwegstaking, door
de hele hongerwinter heen.
Hongersnood
De hondersnood '44-'45 in de
stedelijke centra van het wes
ten des lands immers was, als
feitelijk elke hongersnood in
de wereld is, allereerst een di
stributie- en vervoerspro
bleem. Er was in ons land een
essentieel voldoende voedsel
voorraad aanwezig, maar die
bevond zich vooral ten oosten
van de IJssel en het IJssel-
meer. In een poging de spoor
wegstaking te breken werden
door Seyss-Inquart van 27 sep
tember tot 8 november 1944
alle voedseltransporten van
oost naar west verboden en
gel werd later wel verzacht,
maar distributie, transport en
voorraadvorming waren toen
in het westen al beslissend
ontwricht en die achterstand
kon zeker na het invallen van
de winter niet meer worden
ingelopen.
De Jong becijfert tenminste
22.000 doden door echte ver
hongering of door voedselge
brek verminderde weerstand
tegen ziekten. Alleen al in
Amsterdam stierven 2477
mensen van de honger, meest
bejaarden boven de 65 (1462)
en zuigelingen (507); veruit de
meeste doden (1856) waren
van het mannelijk geslacht.
En hoe sterk is in die winter
het zogeheten zwakke geslacht
gebleken
Het zijn vooral de vrouwen en
meisjes geweest die de verre
hongertochten ondernamen,
ook al omdat elke man tussen
16 en 50 de kans liep bij raz
zia's te worden opgepakt voor
spitwerk aan de nieuwe stel
lingen die de Wehrmacht door
de Organisation Todt langs de
IJssel en noordwaarts tot Delf
zijl toe liet aanleggen. Berucht
is vooral de enorme klopjacht
gebleven, die op 10 en 11 no
vember 1944 uit Rotterdam en
Schiedam meer dan vijftigdui
zend mannen wegvoerde,
20.000 per schip, 10.000 per
trein en 20.000 te voet. Sommi
gen moesten via Gouda en
Utrecht lopen tot Amersfoort
en verder; ruim 12.000 van de
binnenschepen en vrachtauto's gegrepen Rotterdammers kwa-
in beslag genomen. De maatre- men in bijna 600 verschillende
plaatsen in Duitsland terecht,
tot in Berlijn, Dresden en
München toe.
Ook „per trein" stond hier
zoëven, en terecht, want Duit
se treinen bleven er in Neder
land rijden ondanks de staking
en veel (telkens weer snel her
stelde) sabotage. Het militair-
strategisch effect van de sta
king ging dus snel verloren, zij
bleef als symbool van verzet
gehandhaafd, maar tegelijk
bijdragen tot de chaos en de
sintegratie van de samenle
ving vooral in westelijk Ne
derland.
In kou en duisternis
Geen voedsel maar ook geen
steenkool; de verbinding met
de Limburgse mijnen was
trouwens afgesneden, de reser
ves snel verbruikt en Duitse
aanvoer geschiedde maar
mondjesmaat voor eigen be
hoeften. Geen elektriciteit dus,
geen gas, geen huisbrand: bij
de honger kwamen kou en
duisternis. Men trachtte zich te
behelpen met massale hou-
troof, parken werden omge
kapt, huizen uit- en afgebro
ken: ramen, deuren, betimme
ringen. vloeren, dakbeschot,
balklagen. Alleen al in Den
Haag werden zo bijna 1800
door evacuatie of deportatie
van de bewoners leegstaande
panden gesloopt en meer dan
tienduizend beschadigd. In de
Amsterdamse jodenbuurt gin
gen wilde sloopploegen, de
zgn. balken ploegen rond en
Rolls Royce
Genoeg daarover: het wegval
len van het spoor- en veel an
der vervoer betekende ook
een extra handicap voor het il
legaal verkeer. Koeriersdien
sten wrochten uit die nood on
voorstelbare deugd. De Jong
vertelt o.a. uitvoerig over de
Rolls Royce-groep, kort na
Dolle Dinsdag al begonnen als
een fietsdienst tussen Amster
dam en Delft en geleidelijk
uitgebreid tot een net van ver
bindingen dat tot Zwolle en
Enschede reikte. De afstanden
waren verdeeld in trajecten
van 10 tot 15 kilometer tussen
de verschillende „stations".
Elk station bracht met eigen
koeriersters de (illegale) post
van he» verzet aan zijn buur
man. Zo reden Amsterdamse
meisjes naar Halfweg, meisjes
uit Halfweg naar Haarlem,
Haarlemse meisjes naar Lisse
en zo verder. De stukken
droegen geen adres, maar een
cijfercode; er was tenslotte o.a.
tweemaal per dag een verbin
ding Amsterdam-Rotterdam
vice versa en drie tot viermaal
per week een dienst Amster
dam-Zwolle, Amsterdam-Doe-
tinchem, Zutphen-Zwolle en
Zutphen-Enschede.
De eerste koerierster vertrok
dagelijks om zes uur uit Am
sterdam, de post was rond
twaalf uur in Den Haag, de
tweede dienst kwam daar te
18.20 uur aan, vroeg genoeg
om het de Haagse stadskoe-
riersters nog mogelijk te ma
ken de stukken verder te di
stribueren. In totaal waren al
leen al bij dit clandestiene net
tussen de 1000 en 1500 perso
nen actief door weer en wind
betrokken; het werk heeft
70.000,- gekost, vooral aan
„zwarte" fietsbanden.
Dat geld kwam van het Natio
naal Steunfonds, een ander
schitterend hoofdstuk uit het
f;eschiedverhaal van de illega-
iteit, de vernuftige miljoenen
affaire van Walraven en Gijs-
bert van Hall, over wier gooc
heltoeren met schatkistpro
messen het boek eveneens uit
gebreid vertelt
Crossings
Zo waren er ook clandestiene
telefoonnetten tot in de Duitse
kwartieren toe en Biesbosch-
routes tussen bezet en bevrijd
Nederland, waarlangs de
groep „Albrecht" in totaal 374
crossings zuid- en noordwaarts
volbracht, terwijl knokploegen
voorts nog 66 andere crossings
organiseerden, één keer met
twaalf boten tegelijk, waarvan
er vier vol wapens in het duis
ter langs de Duitse posten voe
ren. Er viel maar éénmaal een
crossing in Duitse handen met
Aaike van Driel aan boord, die
vaker dan wie ook met succes
had gecrosst: 53 keer. Hij werd
op 30 april bij Utrecht gefusil
leerd.
De dood door de kogel was
ook het lot van andere groten
uit het verzet als Lange Jan
Thijssen, oprichter en topman
van de RVV (Raad van Ver
zet) en Johannes A. van Bij-
nen (Frank-KP), de landelijk
sabotage-commandant van de
LKP, de landelijke knokploe
gen. Over hun onderlinge ver
houdingen en die met jonk
heer Pieter Jacob Six, de ziel
van de meer militair-géoriën-
teerde orde-dienst OD en ko
lonel Henri Koot, vanaf 21
september '44 optredend als
bevelhebber van de BS (Bin
nenlandse Strijdkrachten) be
richt De Jong evenzeer in den
brede. Koningin Wilhelmina
had prins Bernhard opperbe
velhebber van de BS gemaakt
met o.a. de bedoeling, net ver
zet tot eenheid te smeden,
maar dat bleef maandenlang
in hoofdzaak een constructie
op papier. Want KP en RVV
moesten niets hebben van de
OD die zij meer als salonhel
den voor na de bevrijding be
schouwden, terwijl zij zelf nu
actief het harde verzetswerk
deden. Het was de KP die o.a.
gevangenen bevrijdde uit de
huizen van bewaring in Leeu
warden en Assen, en de poli
tiebureaus van Rotterdam,
Meppel en Sneek. Vijf man
van de KP-Almelo kraakten
op 15 november het plaatselijk
bijkantoor van de Nederlandse
Bank en maakten er een for
midabele buit, een nooit over
troffen record: 46 miljoen. En
eind maart '45 verhuisde een
Twentse knokploeg alle per
soonskaarten van het bevol
kingsregister in Hengelo naar
de katholieke begraafplaats.
De doodgraver spitte ze keurig
onder: er stonden zelfs bloe
metjes op het graf.
Wild-west rond
Zwolsman
Het boek wemelt van dit soort
kleurrijke details. Bijzonder
pikante onthullingen heeft De
Jong ditmaal niet te doen, op
een Indianenverhaal na, waar
in de toen nog vrij jeugdige
Reinder Zwolsman (hij is van
1912) een hoogst avontuurlijke
rol speelt. Kort na de bevrij
ding is dat verhaal al in de
openbaarheid geweest; de
zaak-Zwolsman diende in no
vember '46 voor het Haags Bij
zonder Gerechtshof, dat hem
geen straf oplegde voor wat
overigens als hulpverlening
aan de vijand en het onrecht
matig plegen van overvallen
werd gekwalificeerd, omdat
daartegenover „op velerlei ge
bied verdienstelijk werk voor
de nationale zaak" werd ge
constateerd (hem werd zelfs in
juli '50 de Bronzen Leeuw toe
gekend wegens „moedige en
beleidvolle daden in de strijd
tegen de vijand". Aan die
moed twijfelt De Jong niet,
over het „beleidvolle" valt
volgens hem te twisten.
Waarom hij desalniettemin het
hele verhaal nog eens in geu
ren en kleuren pure Wild-
West ten tonele voert,
wordt niet helemaal duidelijk,
tenzij hij vooral de bijzondere
verhoudingen in het licht
heeft willen stellen die met
name in Den Haag tussen de
plaatselijke Sicherheitsdienst
en een deel van de illegaliteit
hebben bestaan, een onvoor
stelbaar soort „gentleman's
agreement", waarbij men
Zwolsman in zijn auto nu eens
SD-gevangenen bij het kamp
Amersfoort ziet afleveren en
dan weer de topmannen van
het nationaal verzet als Drees
en Koot naar illegaal overleg
in Amsterdam ziet rijden oi
crossers naar de Biesbosch
brengen. Een wonderlijk
hoofdstuk in een opnieuw zeer
lezenswaardige geschiedschrij
ving.
JAN ONSTENK
Dr. L. de Jong: „Het Ko
ninkrijk der Nederlanden in
de Tweede Wereldoorlog".
Deel 10b Het laatste jaar
II -, eerste helft. 730 blz. met
94 ill. Staatsuitgeverij, Den
Haag.
Als de kachel niet brandde en er toch iets
moest worden gekookt, zorgde de vindingrijke
vrouw des huizes voor een noodkacheltje. Een
paar stukjes hout deden de rest.
Eindeloos waren de hongertochten richting Zwolle. Met fietsen en bakfietsen gingen vrouwen uit het Westen naar Overijssel
om aardappalen te kopen, In de hoop dat hun aankopen onderweg niet door Duitsers werden geroofd.
