„Gemor" bij curiekardinalen
over Poolse voorkeuren paus
„Vrolijk lachend'
stapte Etty Hillesum
op de trein naar
Auschwitz
m-
Fragmenten uit
,Het verstoorde leves
Vredesconferentie
in Noordwijkerhout
KORTE METTEN
BINNENLAND
LEIDSE COURANT
DINSDAG 13 OKTOBER 1981
Bijna 38 jaar na haar gru
welijke dood is het dag
boek van Etty Hillesum
verschenen. De schrijfster
Marga Minco hield het de
zer dagen in Amsterdam
ten doop onder de titel
„Het verstoorde leven".
Het dagboek is een intelli
gente, zielsnijdende be
schrijving van twee oor
logsjaren (1941-1943) zoals
Etty Hillesum die als jo
din in Amsterdam en
Westerbork beleefde, al
vorens zij naar Auschwitz
werd afgevoerd waar ze
met haar hele familie om
kwam. Etty heeft haar
meisjesjaren in Deventer
doorgebracht als dochter
van dr. L. Hillesum, de
rector van het Stedelijk
Gymnasium, naar wie
binnenkort een straat
naam zal worden ver
noemd. Al eerder, in 1962,
zijn enkele van Etty's
brieven uit Westerbork
gepubliceerd, door wijlen
dr. J. Presser ooit „on
overtroffen" genoemd.
Pas vorig jaar werd haar
complete dagboek ontdekt
door drs. J. G. Gaarlandt
van Uitgeverij De Haan te
Haarlem. Het had al die
tijd ergens op een zolder
gelegen.
Vrolijk pratend en lachend,
vol tintelende en tegelijk wat
weemoedige humor, een aar
dig woord voor ieder die op
haar weg kwam. Zo stapte de
29-jarige Etty Hillesum op
7 september 1943 in Wester
bork op de beestentrein naar
Auschwitz. Ze wist wat haar
en haar familie te wachten
stond: vernietiging. Nog geen
drie maanden later meldde het
Rode Kruis haar dood. Ook
haar ouders en beide broers
keerden niet terug.
De levenslustige, begaafde
Etty, die nog zoveel van haar
leven wilde maken, wilde zich
niet onttrekken aan wat zij zag
als het massale noodlot van de
joden. Onderduiken wilde ze
niet. Ze verkoos de lijdensweg
van het joodse proletariaat, dat
geen geld en geen relaties had
om zich te verbergen. Ze deed
dat zonder een spoor van lijd
zaamheid en zonder haat, niet
als een stom schaap ter slacht
bank, maar als een lichtende
persoonlijkheid voor vriend en
vijand.
Hoe was dat mogelijk?
Haar dagboek verschaft het
antwoord. Het is een ontroe
rend relaas van twee oorlogs
jaren (1941 tot '43), waarin zij
de wachtkamer van de dood
doorworstelt en waaruit zij in
nerlijk bevrijd te voorschijn
treedt. Het is tegelijk een bril
jant verslag van het verstoorde
leven om haar heen, in Am
sterdam en Westerbork, neer
geschreven in heldere, beel
drijke taal van een grote zeg
gingskracht
Jeugd
Wie was Etty Hillesum?
Over haar jeugd is nog weinig
bekend. Ze werd op 15 januari
1914 in Hilversum geboren.
Als meisje van tien verhuisde
ze naar Deventer. Haar vader,
de erudiete classicus dr. L. Hil
lesum, werd daar conrector en
in 1928 rector van het Stede
lijk Gymnasium. Het gezin
woonde in het statige hoge
huis aan de Geert Grótestraat
nummer 9. Etty's moeder was
een Russin, die na de zoveelste
pogrom naar Nederland ge
vlucht was. Etty en haar beide
jongere broers Mischa en Jaap
waren uitzonderlijk begaafd.
Mischa gold als een geniaal
pianist door dirigent Willem
Mengelberg ooit als „het groot
ste muzikale talent sinds ia-
ren" geprezen. Zijn begaafd
heid bracht hem soms in grote
moeilijkheden en zelfs in psy
chiatrische inrichtingen. Van
Jaap is alleen bekend dat hij
arts werd. Etty verliet in 1932
de school van haar vader en
vertrok naar Amsterdam. Spe
lenderwijs haalde ze daar haar
doctoraal rechten en daarnaast
rondde zij haar studie Slavi
sche Talen af. Als ze in 1941
haar dagboek begint is ze druk
bezig met de studie psycholo
gie.
„Ik kan me Etty maar heel
vaag herinneren als een lief
en heel wijs meisje", vertelt
mevrouw J. C. J. van Nooten
uit Deventer, toentertijd lera
res klassieke talen aan het De
venter gymnasium. „Het was
een heel bijzonder gezin. Dr.
Hillesum zelf was een spiritue
le persoonlijkheid, vol fijnzin
nige humor en ongelooflijk be
lezen. Ik durf hem gerust een
geniaal mens te noemen. Het
gezin ademde een sfeer van
eruditie". De hele school er
voer het gedwongen ontslag
van rector Hillesum, op 29 no
vember 1940, als een geweldi
ge schok. Nog diezelfde mid
dag is een foto gemaakt waar
op alle leerlingen en docenten
stonden, ter herinnering.
„De familie is toen naar Am
sterdam vertrokken. Ik heb ze
daar nog vaak bezocht. Ze ver
keerden in moeilijke omstan
digheden, maar sloegen zich
daar met een bewonderens
waardige moed en lotsaan-
vaarding doorheen. Nee, on
derduiken wilden ze niet Dr.
Hillesum heeft mij meermalen
verteld, dat ze zich in die zin
niet wilden onderscheiden".
Op de vraag waarom precies
moet mevr. Van Nooten het
antwoord schuldig blijven. Zo
ook dr. J. van Kuik, oud-rec
tor van het Stedelijk Gymnasi
um en ten tijde van de familie
Hillesum leraar wiskunde aan
deze school Hij is opgetreden
als bewindvoerder van de na
latenschap van de familie. „Er
viel niet zo heel veel te behe
ren, want er was nog maar
weinig overgebleven. Ik her
inner me, dat ik de vleugel
van Mischa die ergens in Am
sterdam stond, heb weten te
redden. Die staat nu nog in de
Deventer muziekschool".
Vrijbrief
Toch is er een poging gedaan
om het gezin van de onder
gang te redden. Namelijk door
zoon Mischa. Hij riep de be
middeling in van dirigent Wil
lem Mengelberg, zelf ook een
jood, die zich bij de Duitsers in
een goed muziekblaadje had
weten te boeken. Mengelberg
kreeg het inderdaad voor el
kaar om Mischa de status van
cultuur-jood te verschaffen,
wat hem voor deportatie kon
behoeden. Maar Mischa wilde
die vrijbrief alleen maar ac
cepteren als zijn hele familie
gespaard zou blijven. Daar
gingen de Duitsers in de per
soon van Rauter niet op in. In
tegendeel, vermoedelijk uit
vergelding voor de afwijzing
van hun goedgunstigheid, zet
ten de Duitsers de hele fami
lie, inclusief Mischa, kort
daarna op transport.
Terug naar Etty Hillesum.
Waarom wordt haar dagboek
nu pas gepubliceerd?
Drs. J. G. Gaarlandt van uitge
verij De Haan in Haarlem:
„Omdat ik er vorig jaar pas
mee in aanraking kwam. Ik
was toevallig op bezoek bij ene
dr. Smelik. Die vertelde, dat
hii acht dichtbeschreven,
schriften op zolder had liggen.
Hij had ze gekregen van "zijn
zuster, een vriendin van Etty.
Het handschrift was klein, erg
moeilijk leesbaar. Hii had ooit
wel eens een gedeelte ontcij
ferd en had gepoogd er een
uitgever voor te interesseren,
maar dat was al weer jaren ge
leden. Niemand had belang
stelling, vertelde hij. Ik kan
me dat wel voorstellen, want
de uitgeverswereld was toen
meer gericht op boeken over
het fysieke oorlogsgeweld,
veel minder op dit soort belij
denisdocumenten. Als u na
gaat, dat het Dagboek van
Anne Frank acht of negen uit
gevers heeft gepasseerd voor
dat iemand het aandurfde.
Maar goed, vanaf de eerste
drie regels was ik gefasci
neerd. Ik heb. er alle haast
achter gezet Ik was ervan
overtuigd, dat ik iets heel bij
zonders in handen had".
Hoe bijzonder?
„Als je toch ziet hoe deze
vrouw verslag doet van die
twee jaar oorlog, hoe zij een
persoonlijk tegenscenario
schreef tegen de onafwendba
re jodenvemietiging die toen
overal in Europa voltooid
werd. Dat is aangrijpend. En
dan de manier waarop. Haar
stijl is zonder meer groots. Etty'
was begiftigd met een opval
lend literair talent. Maar wat
me vooral aansprak is haar
persoonlijke ontwikkeling die
twee jaren, die uitloopt, hoe
'gek het ook klinkt, op een
ware bevrijding. In dat opzicht
is haar dagboek veel minder
tragisch dan dat van Anne
Frank, die in de beslotenheid
van het Achterhuis zich een
eigen wereld schept die plotse
ling in elkaar stort De wereld
van Etty Hillesum was niet
meer te vernietigen".
„Ondanks haar materiële ver
nietiging en die van haar volk
vond zij het leven toch zinrijk.
Het is een belevenis om haar
stap voor stap in het dagboek
te volgen op weg naar die le
vensovertuiging. In de be
schrijving van haar leven in
Amsterdam-Zuid en de laatste
maanden in Westerbork is het
niet alleen uitermate boeiend
om kennis te nemen van haar
verhouding met de veel oude
re psycholoog dr. Julius Spier,
en andere mannen, haar fami
liebetrekkingen, haar visie op
het vrouwenvraagstuk, haar
bevindingen in de literatuur
van de Russen en Duitsers,
haar kijk op de geschiedenis
en het jodendom, enzovoort.
Wat vooral fascineert is dat
niet aflatende, haarscherpe,
meedogenloze zelfonderzoek.
Ik bedoel: Etty Hillesum be
schrijft in haar dagboek zich
zelf, maar evengoed de mense
lijke mogelijkheden van ieder
een, op ieder willekeurig tijd
stip. En dat is voor mij het
meest waardevolle in dit
boek".
HOMME KROL
Zaterdag 9 maart 1941: „Erotisch ben ik geraffineerd, c
haast zeggen doorgewinterd genoeg om tot de goede mini tie
sen te behoren en de liefde lijkt dan ook volmaakt, maai en
blijft het Spielerei om het essentiële heen en blijft diep j
iets gevangen. En zo is het ook met de rest Intellectueel t ,rz
zo gezegend, dat ik alles kan peilen, alles kan aanroerei tie
heldere formules, ik lijk zeer überlegen in vele problemi ei
levens, maar toch, daar heel diep zit een samengebalde kl Esl
en houdt iets me vast in de greep en ik ben af en toe toe v
angstige stakkerd, ondanks het heldere denken".
10 november 1941: „Levensangst over de hele linie. Gebre rvl
zelfvertrouwen. Afkeer. Angst".
3 juli 1942: „Goed, deze nieuwe zekerheid dat men onze
vernietiging wil. Ik wéét het nu. Ik zal anderen niet met
angsten lastig vallen, ik zal niet verbitterd zijn wanneer ant
niet begrijpen waar het bij ons joden om gaat. De ene zeke
zal door de andere niet aangevreten of ontkracht worde
werk en leef door met dezelfde overtuiging en vind het
zinrijk, tóch zinrijk, al durf ik dat nauwelijks meer in gezel
te zeggen".
28 juli 1942: „Het is natuurlijk nooit meer goed te make
één gedeelte der joden meehelpt om de overgrote rest w
transporteren. De geschiedenis zal hier later haar oordeel
moeten vellen".
5 september 1942: „Praten met jou, mijn God. Is dat wel
Met voorbijgaan van de mensen heb ik alleen nog maar bel
met jou te spreken. Ik heb de mensen zo verschrikkelijk
omdat ik in ieder mens een stuk van jou liefheb, mijn G<x
ik zoek jou overal in de mensen en ik vind vaak een stuk
jou".
17 september 1942: „Het levensgevoel is zo sterk en gro
rustig en dankbaar in me, dat ik maar helemaal niet prol
zal het in één woord uit te drukken. Er is zo'n volmaakt ei
komen geluk in me, mijn God. Het is toch weer het beste i
drukt met de woorden: „ruhen in sich". En hiermee is miss
het meest volkomen uitgedrukt mijn levensgevoel: ik n
mijzelve. En dat mijzelve, dat allerdiepste en allerrijkste i m,
waarin ik rust, dat noem ik „God".
ng
„Het is niet voldoende om alleen maar jou te prediken, 1 c
God, om jou op te graven in de harten van anderen. Men et
de weg tot jou in de ander vrij maken, mijn God, en daa ?r'
moet men een groot kenner van het menselijk gemoed zijn. 01
geschoold psycholoog moet men zijn. Verhoudingen tot vad Vi
moeder, jeugdherinneringen, dromen, schuldgevoelens, mil
waardigheidsgevoelens, nou ja en de hele santekraam. In j ird
een die tot mij komt begin ik een behoedzame, zoekende lrdÉ
ijs
Het gereedschap om de weg tot jou te banen in de andei >ov
nog maar gering. Maar er is toch al wel wat gereedschap ter
zal het verbeteren, langzaam en met veel geduld".
ro
„Ik wilde dat ik alles in woorden kon bewaltigen, die
maanden tussen dit prikkeldraad, die de intensiefste en r d<
maanden uit m'n leven waren en die zulk een bevestiging nb
ren voor de laatste en hoogste waarden uit m 'n leven. Ik he
zo liefgekregen, dat Westerbork, en ik heb er heimweh m tl
lar
28 september 1942: „Men zegt: je bent te vroeg gestorven. ,an
nu, dan zal er een psychologisch boek minder geschreven Ien
den, maar er is een beetje liefde meer gekomen in de wen ^en
offi
3 juli 1943: „Met vader liep ik laatst door de stuivende i
woestijn wat te kuieren, hij is allerschattigst en van een se !SVl
gelatenheid. Hii zei heel vriendeljk en rustig langs z'n neus om
„Eigenlijk ga ik maar het liefst gauw naar Polen, dan bem 'e 1
des te gauwer af, in drie dagen ben ik er geweest en zo heefi °sb
toch geen zin meer om dit mensonwaardig bestaan voort te ^d(
ten. En waarom zou mij ook niet kunnen gebeuren, wat dui
den anderen gebeurt". Later lachten we samen wat over het ''8er
passelijke landschap, het is soms net een woestijn, ondanks. 1
se lupinen en koekoeksbloemen en sierlijke vogels die opi
wen lijken. „De joden in de woestijn, we kennen dit larite
nog van vroeger". ?uij
10 juli 1943: „Mischa wil mee en het lijkt me toe dat hij h tw
ook maar doen moet; als hij zijn ouders van hier zal ziei !en
trekken, raakt hij verbijsterd. Ik ga niet mee, ik kan he z\
Het is gemakkelijker om uit de verte voor iemand te biddt Pli
hem naast je te zien lijden. Het is geen angst voor Polen,
niet met m 'n ouders samen ga, maar angst om ze te zien lij
Uit een andere brief: „Dit hoorde Anne-Marie op de ht 6e
moeder tegen haar kind zeggen: „En als je nou niet zoet jt
ding opeet, dan moetje zonder mammie op transport".
Uit een brief aan Etty's vrienden van baar vriend m
Vleeschouwer. „In wagon no. I zie ik moeder, vader H. t
scha instappen. Etty komt in wagen no. 12 terecht, nadat i w'
goede kennis in wagon no. 14 had opgezocht die er op 't P1
nog werd uitgehaald. Daar gaat de trein weg, een schrilli S°'
en de 1000 „transportfëhigen" zetten zich in beweging. Nt
flits van Mischa die.uit een spleet van goederenwagon
zwaait en dan bij no. 12 een vrolijk déóég van Etty en we,
Het breed moderamen (algemeen bestuur) van de
Christelijke Vredesconferentie, waarvan bisschop
Karoly Toth uit Hongarije voorzitter is, zal van 24 tot
en met 28 oktober bijeenkomen in Noordwijkerhout.
De vergadering zal worden bijgewoond door kerke
lijke leiders uit verschillende landen en wereldde
len.
Het is de bedoeling, dat tijdens de bijeenkomst ook een infor
meel gesprek wordt gehouden met vertegenwoordigers van„
de Nederlandse kerken. Doel van dit gesprek is een uitwisse-,
ling van gegevens en gezichtspunten over het vredesgedrag'
binnen de kerken, zowel in Nederland als in het buitenland.
Verder heeft de Christelijke (voorheen Praagse) Vredesconfe
rentie de kerken opgeroepen op 25 oktober aandacht te beste
den aan de „Zondag van de Verenigde Naties", die door de
conferentie is ingesteld. Deze (negende) keer is deze dag ge
richt op het internationale jaar van de gehandicapten en op
de tweede speciale bijeenkomst van de Verenigde Naties rond
vrede en ontwapening, die wordt gehouden van mei tot en
met juli in New York.
Volgens het Italiaanse
nieuwsmagazine
„Espresso" van gisteren
zijn invloedrijke Ita
liaanse curiekardina
len steeds minder ge
sticht over de manier
waarop paus Johannes
Paulus II de kerk be
stuurt
In een hoofdartikel onder de
kop „Italiaanse kardinalen
tegen de paus", schrijft
„Espresso", dat de kardinalen
de bestuursfuncties in Vati
caanstad uitoefenen ongeluk
kig zijn over de nadruk die
de paus legt op Poolse zaken
en met lede ogen zien hoe hij
.zich omringt met Poolse me
dewerkers.
„Zij vergeven het Wojtyla
niet dat hij Pool is", aldus het
tijdschrift over de Italiaanse
curiekardinalen, „dat hij zich
omringt met een ondoor
dringbare muur van Poolse
assistenten, dat hij het veel
vuldig over Polen heeft en
dat hij aan audiënties met
Poolse pelgrims de voorkeur
geeft".
de „Anti-Wojtylavleugel": de
69-jarige kardinaal Pietro Pa-
lazzini, de 70-jarige kardinaal
Silvio Oddi en de evenoude
kardinaal Pericle Felici, alle
drie theologisch conservatie
ve prelaten. Oddi is prefect
van de congregatie voor de
geestelijkheid, Palazzini zit in
een aantal organen en Felici
is prefect van de „Hoge
Raad" (Segnatura Apostoli-
ca).
„Espresso" schrijft, dat de
wrevel onder de Italiaanse
kardinalen al gauw na de uit
verkiezing van Johannes
Paulus II begon, maar in in
tensiteit toenam na de aan
slag die op 13 mei op hem
werd gepleegd. Het vooruit
zicht dat de paus vervangen
zou moeten worden, aldus
het nieuwsmagazine, deed de
oude rivaliteit onder de cu
riekardinalen herleven en
enkele van deze rivaliteiten
zouden bijzonder bitter zijn.
„Maar toen Wojtyla herstel
de", vervolgt het blad, „richt
te het offensief van de oude
curiale oligarchie zich niet
meer tegen rivaliserende
kardinalen, maar recht
streeks tegen de paus".
Mikpunt van de ontevreden
kardinalen is daarnaast de
Vaticaanse staatssecretaris,
Agostino Casaroli, een Ita
liaan die tweede in gezag on
der de paus is. Hij zou bij af
wezigheid van de paus zijn
machtspositie proberen te
versterken.
Vaticaanse kringen geven
toe, dat er enkele Italiaanse
prelaten zijn, die niet geluk
kig zijn over de nadruk die
de paus legt op Polen, maar
zij wijzen erop dat zulk ge
mor zich gewoonlijk voordoet
wanneer accenten in het ker
kelijk gezag worden verlegd
wanneer een nieuwe paus
optreedt
De algemene ledenvergade
ring van de r. k. vredesbe
weging Pax Christi heeft
een dringend beroep ge-
.daan op de Nederlandse re
gering en het parlement
om zich nog voor de
NAVO-vergadering in de
cember in alle duidelijk
heid uit te spreken tegen
de produktie, de plaatsing
en financiering van de
nieuwe middellange-af-
standsraketten. De Neder
landse regering mag, vol
gens Pax Christi, evenmin
aanvaarden, dat een afwij
zend Nederlands besluit
zou moeten worden gecom-
penseerd door versterking
van de bestaande kernwa-
pentaken en/of conventio
nele bewapening.
Het streven naar een kem-
wapenvrije zone in Europa is
een van de aanbevelingen,
waartoe een conferentie van
kerkelijke vertegenwoordi
gers uit Oost- en West-Euro
pa heeft besloten. De confe
rentie werd gehouden in het
Engelse Croydon in het ka
der van het oecumenisch
programma voor mensen
rechten ter bekrachtiging
van de slotakte van Helsinki.
Aan de bijeenkomst hebben
veertig kerkleiders deelgeno
men uit Europa, inclusief de
Sovjet-Unie. Het oecume
nisch programma voor men
senrechten wordt uitgevoerd
namens de conferentie van
Europese kerken, de Canade
se en de Amerikaanse raden
van kerken. De rooms-katho-
lieke kerk neemt niet aan dit
programma deel.
De generaal der jezuïeten,
pater Pedro Arrupe, is nog
altijd ernstig ziek. De aard
van de ziekte verlam
mingsverschijnselen als ge
volg van een hei'senbloe-
ding is zodanig, dat er
weinig hoop meer is, dat
pater Arrupe zijn plaats
weer volledig zal kunnen
innemen. In de komende
weken wordt een officiéél
medisch bulletin over zijn
gezondheidstoestand ver
wacht Dezer dagen heeft
de kardinaal-staatssecreta
ris Agostino Casaroli de
zieke bezocht en heeft ver
volgens een gesprek gehad
met de Amerikaan Vincent
O'Keefe, die sinds het be
gin van de ziekte in augus
tus pater Arrupe vervangt
Volgens het blad „Uitda
ging", een uitgave van het
Instituut voor Evangelisatie
in Doorn zal de bekende
Amerikaanse evangelist Billy
Graham in juli 1983 waar
schijnlijk een evangelisatie
campagne in Nederland hou
den. Zijn campagne zal dan
aansluiten bij een internatio
naal congres over evangelisa
tie, dat van 11 tot 21 juli 1983
in de RAI te Amsterdam zal
worden gehouden. Daar wor
den ongeveer 2500 deelne
mers uit alle delen van de
wereld verwacht, onder wie
Billy Graham en Luis Palau.
rcld het gedenkjaar bij ge
legenheid van de vierhon
derdste verjaardag van de
dood van de heilige Teresa
van Avila (1515-1582), be
kend door haar vele kloos
terstichtingen en geschrif
ten. In 1970 werd zij als eer
ste vrouw in de kerkge
schiedenis tot kerklerares
uitgeroepen. In haar ge
boorteland Spanje zullen
volgend jaar de werken
van de heilige de manus
cripten en de eerste uitga
ven worden uitgebracht
in een grote facsimile-uit
gave. Een tentoonstelling
over „de Heilige Teresa en
haar tijd in de spiegel van
de kunst van de zestiende
en zeventiende eeuw" zal
talrijke Spaanse steden
aandoen. In oktober vol
gend jaar zal door de uni
versiteit van Salamanca
een groot wetenschappelijk
congres over de heilige
worden georganiseerd.
Voorbereiding
synode 1983
afgesloten
De voorbereidingen vo d
de bisschoppensynode v nje
1983 zijn afgesloten met an
opstelling van een vragi ie
lijst aan de bisschopp
over de hele wereld. Tho y
van de synode is zoals
meld „Verzoening en be t,
in de zendingsopdracht r tch
de kerk"
zij
Afgelopen week heeft het apt
cretariaat-generaal van ger
bisschoppensynode san kp
met de bisschoppelijke ere
in het Vaticaan vergadt Ve
onder Voorzitterschap ig
kardinaal Zoungrana. he
Tijdens een audiëntie zei
paus grote waarde aan I
thema van de komende I dt.
schoppensynode te hecht ura
Naar zijn mening zullenlina
angsten van deze tijd,
geestelijke dwalingen,
twijfel en soms de vertwj be]
ling aanzienlijk lichter
kleiner worden, wanneer
mensen erin slagen de itch
geestesvrijheid terug te v nog
den en wanneer zij zich' iorf
wust worden van hun f rklo
het kwade neigende naW uwe
en tegelijkertijd van de u' na
re hoop, dat de barmhart Uiet.
God licht en verlossing afteds
zenden".
