Het grote
dilemma
£5- van de
spa. wetenschap
Eerste zonne-
energiecentrale
voorlopig nog
een experiment
EURELIOS OP SICILIË
ROME Waarom gebruiken we gratis en onge
vaarlijke zonne-energie niet voor het opwekken
van stroom, in plaats van bijvoorbeeld kernenergie
die we nog niet eens geheel de baas kunnen? Ja
waarom niet meer zon?Je hoort het de demon
stranten (in de stromende regen) voor de toe
gangshekken van Dodewaard en Borssele nog
schreeuwen. Het antwoord hierop komt voorlopig
nog van het Italiaanse eiland Siciliö. Daar „draait",
al sinds 26 mei, de eerste zonne-energlecentrale
ter wereld, de Eurelios, en de plattelandsgemeente
Adrano mag hiervoor In het Guiness Book of Re
cords worden bijgeschreven.
De Eurelios draait Inderdaad voortreffelijk en
geheel schoon ijiaar daar is dan ook alles mee
gezegd. De opbrengst of liever de capaciteit van 1
mw (megawatt) is zo gering, dat de grote energie
leveranciers hier met recht op mogen neerkijken.
Ter vergelijking: Italië heeft vijf kernenergiecentra
les In capaciteit variërend van 250 tot 1000 mw, en
binnen vijf, zes Jaar komen hier nog eens vier kan
jers bij (men spreekt van een capaciteit van 2000
mw).
Eurelios, en ook .daarom Is hij zo uniek, levert de
opgewekte zonnestroom netjes af aan het lokale
elektriciteitsnet van de ENEL, de Italiaanse elektri
citeitsmaatschappij, onder het mom van alle beet
jes tellen. Maar het hoofddoel van de Eurelios is
toch het experiment. Tot nog toe trachtte elk be
drijf, Iedere particulier in zijn tuin of vla het dak
van zijn huls wat energie aan de zon te ontlenen.
Met succes, maar dat zei nog niets over de moge
lijkheid zonne-energie op centrale-schaal, dus in
megawatt-termen, te winnen.
Adrano bewijst dat het kan, maar hét bewijst ook
dat als men werkelijk zonne-energle wil laten con
curreren met kolen- of kernenergie, er toch uit een
heel ander vaatje getapt zal moeten worden. Daar
zijn zonne-energlecentrales 1000 of 2000 maal het
formaat van Eurelios voor nodig. En of de techniek
dat aan kan, of liever de maatschappij daar nu al
veel, heel veel geld in wil steken, Is niet eens meer
een vraag, want volgens de geleerden ook zij
die bij Adrano betrokken zijn hoeft men daar In
deze twintigste eeuw niet op te rekenen. In Spanje,
Frankrijk, Amerika en Japan worden op dit mo
ment ook zonne-energlecentrales gebouwd, maar
ook deze zijn van het kaliber Eurelios en zijn ook
niet meer dan experimenten. Het echt grote werk
zal nog lang op zich laten wachten (en dit is dan
het antwoord voor de Gelderse en Zeeuwse,
stroomgroepen).
Eurelios-is een co-produktie van de Europe Ge
meenschap, de ENEL en enkele particuliere bedrij
ven In de EG. De rekening (12 miljoen dollar) is
voor de helft betaald door de EG, en de rest kwam
van Italië, Duitsland en Frankrijk. De Eurelios (het
woor Euro-zon zegt het al) Is van de EG, en de on
derdelen, onder andere de 182 spiegels (van 1,2
bij 1,2 meter), de „bak" die op een 55 meter hoge
toren staat gemonteerd en als het ware de weer
kaatste zonnestralen opvangt, de turbine-genera
tor en de grond (250 bij 350 meter) werden elk ge
leverd door de verschillende deelnemers in dit
project.
De afmetingen van de Eurelios mogen uniek zijn,
het principe is hetzelfde gebleven: de spiegels van
gen de zonnestralen op, werpen die in een vak
waardoor water stroomt en de stoom die zo ont
staat, activeert een turbine die op haar beurt weer
een generator „beweegt". De generator staat in
verbinding met het elektriciteitsnet. De spiegels
draaien voortdurend met de zon (of met de aarde)
mee, en omdat dat in verschillende mate maar wel
gelijktijdig moet gebeuren, kan alleen een compu
ter dit aan.
De Eurelios telt dus nog niet mee bij de Europese
behoeftevoorzienlng van energie, hopelijk zijn kin
deren. Maar voor de landen van de derde wereld
zcu een zonne- energiecentrale van het formaat
Adrano nu al een oplossing kunnen zijn. Anderhalf
miljard mensen wonen daar op het platteland, ver
stoken van elektriciteit. In deze nlet-geïndustriali-
seerde gemeenschap zou Eurelios met zijn 1 mw
uitkomst kunen bieden. Zon Is er in elk geval ge
noeg, zoals in Sicilië. En dat Is trouwens ook de
reden waarom de EG destijds Sicilië als vesti
gingsplaats voor de zonnecentrale heeft uitgeko
zen. Het uiterste zuiden van Italië was toen nog het
enige EG-gebled, dat onder de 40e breedtegraad
Duidelijk is te zien hoe de centrale werkt: de 182
de opgevangen zonnestralen in de „vergaarbak"
rest
op onze aardbol kwam. En volgens de geleerden Is
alleen de aardstrook die ligt tussen de 40e noor
der- en 40e zuiderbreedtegraad geschikt voor zon
ne-energie, om de eenvoudige reden dat de stand
en de Intensiteit van de zon daar het ideaalst zijn.
Zo iigt de hele derde wereld tussen de 40 graden
noorder- en zuiderbreedte.
Adrano Is de eerste plaats In Europa, In heel de
>gel8 werpen elk vanuit een verschillende hoek
boven op de toren staat. De techniek doet de
wereld, met een schone zonne-centrale. Maar toch
verwacht niemand dat dit kleine Slcillaanse stadje,
gevlijd tegen de eerste hellingen van de vulkaan
de Etna (nog zo'n leverancier van natuurenergle)
een soort bedevaartsplaats zal worden voor alle
noordelijke tegenstanders van olie-, kolen- of
kernenergie. Daar ligt het wat te ver voor uit de
buurt. CEES MANDERS
langer gehinderd door collega's die al jaren een
loopje nemen met hun werk". Jawel, maar te vre
zen valt dat die jonge, enthousiaste wetenschap
pers de 30 percent extra betaling bijeen zullen zien
te graaien op de terreinen waar hun resultaten het
meest en snelst tastbaar zijn: onderwijs en onder
zoek. Hoe moet het dan met het randgebied van
de maatschappelijke dienstverlening?
Voor het oprapen
Anderzijds echter wordt de roep om vermaat
schappelijking van universiteiten en hogescholen
juist meer eh meer gehoord. We citeren André van
der Louw toen hij nog burgemeester van Rotter
dam was (als minister met een lege portefeuille
piept hij wellicht anders). „Niets in het onderwijs
aan de faculteiten van de Erasmus Universiteit
doet vermoeden dat Rotterdam er iets mee te ma
ken heeft. Er is de laatste jaren enige verbetering
in gekomen, maar ik vrees dat het voor de mensen
ip het algemeen nog niet erg herkenbaar is dat er
in hun stad zoiets als een op mens- en maatschap
pijwetenschappen gespecialiseerd instituut ook
echt voor hen actief is. Toch liggen de onderwer
pen voor het oprapen: economische teruggang,
toenemende werkloosheid, grote groepen die voor
hun levensonderhoud afhankelijk zijn van een so
ciale uitkering, de stadsreconstructie en -vernieu
wing, de integratie van een enorme verscheiden
heid aan migranten uit vooral de landen rond de
Middellandse Zee, de problemen rond de drugs
verslaving (artsen, juristen: wat te doen?), vanda
lisme en agressief gedrag. Het betoog eindigde
met de verzuchting: „Wij zouden het gezicht van
onze eigen universiteit veel meer willen zien".
Aanbevelingen
Of Wageningen. Daar is de roep om vermaat
schappelijking van de studenten aan de Landbouw
Hogeschool zelf uitgegaan. Een „fundamentele on-
derwijsdiscussie binnen de meer dan 20 studie
richtingen en 60 vakgroepen" mondde uit in de
«lotsom dat de opleiding minder academisch en
meer maatschappij-gericht zal moeten worden.
Enkele aanbevelingen: „Er dient meer ruimte te
komen voor andere dan de heersende opvattingen
over de wetenschapsbeoefening; vooral de zoge
naamde kritische wetenschap dient meer kans te
krijgen". En: „Tussen de verschillende studierich
tingen moet meer samenwerking op gang komen,
zodat minder specialisten en meer „generalisten"
wetenschappers met een ruim blikveld wor
den opgeleid".
En: „De gevolgen van het wetenschappelijk hande
len en van de wetenschappelijke invloed op de
praktijk dienen meer aandacht te krijgen". Ten
slotte: „Vooral van de technische en natuurweten
schappelijke studierichtingen moet een grotere
aandacht uitgaan naar allerlei maatschappelijke
problemen". De faculteitsraad heeft deze adviezen
overgenomen. Een breed samengestelde stuur
groep gaat het hele proces van her-programme
ring begeleiden. Wat zal er echter van terecht ko
men, nu de wind in het wereldje van universiteiten
en hogescholen weer uit de prestatie-hoek begint
te waaien?
Kunstmatige wereld
Toch is die vermaatschappelijking broodnodig,
vindt ook een man als prof. Sperna Weiland, uitge
rekend rector-magnificus van dezelfde Rotterdam
se universiteit die volgens ex-burgemeester Van
der Louw naar buiten toe nauwelijks een gezicht
heeft. „We hebben als wetenschappers een kunst
matige wereld opgebouwd en te weinig aandacht
gehad voor maatschappelijke ontwikkelingen.
Dientengevolge heeft het publiek zijn onvoorwaar
delijke geloof in de wetenschap verloren. Softe-
non, Harrisburg, Soweso, Lekkerkerk ze heb
ben een punt gezet achter het tijdperk van ver
trouwen in de wetenschap. En je moet als weten
schapper verder, of je wilt of niet. Maar tegelijk
roep je nieuwe gevaren op".
Zo belangrijk acht prof. Sperna Weiland dit onder
werp dat hij er heel de redevoering aan wijdde
waarmee hij het universitaire jaar opende. Het
werd een indrukwekkend, soms aangrijpend plei
dooi voor „de gemeenschappelijke verantwoorde
lijkheid van allen binnen de universiteit tegenover
de maatschappelijke gevolgen van hun werk".
Want die gevolgen kunnen onvoorzien, onbe
doeld ijzingwekkend, zo niet fataal zijn. „Dat
wij leven in onmenselijke steden", aldus prof.
Sperna Weiland, „in een verworden milieu, in een
wereld waarin veel mensen zeggen dét je maar be
ter geen kinderen kunt hebben, In een wereld
waarin een deel van de mensheid verhongert
dat heeft alles te maken met de ontwikkeling van
wetenschap en techniek. Natuurlijk hebben we niet
geweten wat we aanrichtten; anders hadden we
het immers niet gedaan. En misschien hebben we
gedacht dat het wel los zou lopen ...Maar achteraf
moeten we erkennen dat we het hadden kunnen
weten en dat zou ons, nu we gewaarschuwd zijn,
voorzichtiger kunnen maken".
Science fiction
Het is echter volgens prof. Sperna Weiland anno
1981 meer dan een theoretische mogelijkheid dat
de vooruitgang van de wetenschap de beoefena
ren ervan nog verder van de mensheid verwijdert.
„Science fiction wordt werkelijkheid. Neem de ont
wikkeling van technieken om ons bewustzijn te
ontregelen en ons onze identiteit te ontnemen
de chemische marteling die naar het schijnt niet
alleen in de psychiatrische inrichtingen van Rus
land worden toegepast. Of neem de informatie
technieken die politieke sociologen en andere ge
leerden hebben ontwikkeld technieken die ons
in staat stellen om mensen te doen geloven dat
een systematisch vertekende werkelijkheid dè wer
kelijkheid is. Of neem de stormachtige ontwikke
ling van de micro-electronica waarin wij, zo wordt
ons verzekerd, wel mee moeten doen en liefst
voorop moeten lopen zonder dat we de maat
schappelijke gevolgen kennen".
Wetenschap is niet altijd goed, zoals tot voor kort
werd aangenomen, en deze vaststelling wordt nog
gecompliceerd door het feit dat de meeste uitkom
sten van wetenschappelijk onderzoek kunnen lei
den tot heel verschillende toepassingen. Prof.
Sperna Weiland: „Toen in China het buskruit was
uitgevonden, werd het gebruikt om mooier vuur
werk te maken, maar toen het vele eeuwen later in
Europa opnieuw werd uitgevonden, zagen slimme
mensen dat je met buskruit nieuwe wapens kon
maken. Dat deden ze dus en ze werden rijk. Wie
een mooie toepassing van zijn onderzoek voor zich
ziet, moet weten dat zijn uitvinding ook voor ande
re doeleinden kan en zal worden toegepast - dat
er in ieder geval ook destructieve toepassingen
zullen worden ontwikkeld".
Forum
Om niet nog verder te vervreemden van de maat
schappij wil prof. Sperna Weiland in Rotterdam op
kort termijn komen tot de stichting van een weten
schappelijk forum dat kan helpen bij een bezinning
op de ethische, culturele en politieke waarden van
wetenschapsbeoefening. Maar niet in Rotterdam
alleen. „Op de duur zal er een forum moeten ko
men van alle universiteiten en hogescholen in Ne
derland en eigenlijk is ook dat nog te klein ge
dacht. Omdat er voor de wetenschap geen gren
zen, geen ijzeren gordijn en geen Chinese muur
bestaan, moeten we nu al denken aan een wereld
forum voor de ontwikkeling an wetenschap en
techniek. Maar je moet ergens beginnen en waar
om dan niet hier in Rotterdam?"
„De wetenschap is er voor de samenleving", valt
ook te lezen in de toelichting op het Wetenschaps
budget 1982, onderdeel van de Miljoenennota.
Veel kleinschaliger dan in de mondiale visie van
prof. Sperna Weiland maar toch vindt men
deze gedachte terug bij sommige initiatieven van
universiteiten en hogescholen. Wageningen is al
genoemd. Vermelding verdienen ook de zoge
naamde transferbureaus (zeg maar: doorgeeflui
ken), een uitdijend netwerk van informatie-en ken
nisverschaffing aan de maatschappij door universi
teiten en hogescholen, door TNO en het Rijksnij-
verheidsinstituut. Twente, Delft, Eindhoven en Gro
ningen draaien er al in mee. Nijmegen begint bin
nenkort. „Het gaat er nu om", zeggen ze daar,
„dat het bedrijfsleven en andere instellingen in de
regio weten dat de universiteit haar poorten open
wil gooien. Niet mooie woorden, maar succesvolle
projecten zullen moeten bewijzen dat de idee ach
ter het transferbureau zinvol is". De Technische
Hogeschool te Eindhoven heeft al enige ervaring.
„Er zijn bepaalde onderwerpen die veel voorko
men, zoals op het gebied van energiebesparing,
(micro)-electronica, automatisering, hergebruik
van materialen, werktuigkundige problemen en ge
luidsisolatie. Het merendeel van de contactzoeken-
de bedrijven heeft tussen de 50 en 100 werkne
mers. Toch is er ook veel contact met heel kleine
onderneminkjes. Daarnaast helpen we actiegroe
pen, kunstenaars en zelfs pariculieren. We hebben
de indruk dat al deze contacten inderdaad be
vruchtend werken op onderwijs en onderzoek. Er
komen goede en stimulerende afstudeeronderwer
pen uit en allerlei knelpunten, technisch of maat
schappelijk, komen boven tafel". Een bruggetje,
kortom, voor tweerichtingverkeer. Wat Van der
Louw in Rotterdam miste, beginnen andere univer
siteiten en hogescholen hun steden of regio's te
tonen: een herkenbaar gezicht, maatschappelijke
aanspreekbarheid. Van daar echter naar het
wereldforum dat prof. Sperna Weiland voor ogen
staat, is een stap waarvoor de zeven-mijls-laarzen
nog uitgevonden moeten worden. Hij schetst het
dilemma aldus: „Even ernstig als de vraag of we
met ons wetenschappelijk onderwijs en onderzoek
nog wel zo kunnen doorgaan, is de vraag of we het
wel kunnen laten. Immers, wanneer anderen door
gaan en wij niet, dan blijven we achter. En wan
neer we in dit land achterblijven bij de ontwikke
ling van wetenschap en techniek, dan heeft dat ge
volgen voor onze industrie, onze handel. In een tijd
waarin technologische innovatie soms als het
hoogste goed wordt beschouwd, ligt dat niet aan
genaam in het gehoor".
PIET SNOEREN
universiteiten en wrw
hogescholen is
uitgelopen op een
De roep om de vermaatschappelij
king van de universiteiten en ho
gescholen wordt meer en meer
gehoord, in en buiten de academi
sche wereld. In een toelichting op
de begroting van het (inmiddels
opgeheven) ministerie van Weten
schapsbeleid stond bijvoorbeeld
onder meer „De wetenschap is er
voor de samenleving". Onze ver
slaggever Piet Snoeren peilde de
stand van zaken.
DEN HAAG 150.000 Studenten die per hoöfd
jaarlijks 30.000 gulden kosten, bij elkaar dus 4,5
miljard gulden. 10.000 wetenschapsbeoefenaren
die gezamenlijk voor 2,7 miljard op de loonlijst
staan. Dure grap, de exclusieve wereld van univer
siteiten en hogescholen waarover de Russische
schrijver Tsjechow eens schamper heeft opge
merkt „dat ze alle geestelijke vermogens tot ont
plooiing brengen, ook de domheid". Wat krijgt de
maatschappij er aan dienstbetoon voor terug? Bar
weinig, zo blijkt. 50 percent van de inspanningen
gaat zitten in de eerste taak die universiteiten en
hogescholen krachtens artikel 2.2 van de Wet op
het Wetenschappelijk Onderwijs hebben te volvoe
ren, namelijk dat onderwijs. 45 Percent wordt op
geslokt door zelfstandig wetenschappelijk onder
zoek, de tweede taak. Slechts 5 percent blijft over
voor de uitoefening van taak drie, zijnde de maat
schappelijke dienstverlening.
Citeren we vervolgens een man als prof. A. Heer
tje. „Samenvattend kan helaas maar een somber
beeld van de hedendaagse universiteit worden ge
schetst. De democratisering is onbedoeld te
zeer uitgelopen op een geïnstitutionaliseerde orga
nisatie van onbekwaamheid, onbenulligheid en
waanzin". En: „Eerst wanneer de samenleving via
het niveau van de afgestudeerden merkt dat de
universiteit is verworden tot een instituut, ge
speend van kritische zin en creativiteit, beheerst
door elkaar napratende pseudo-intellectuelen, kan
een grootscheepse reactie worden verwacht". En:
„Het proces van verloedering zal nog wel even
aanhouden, daar het zichzelf versterkt. De kwaliteit
van de enkeling legt het nu eenmaal af tegen de
massa van wetenschappelijk ondermaatse figu
ren". Wanneer deze filippica zich ook uitstrekt
over de derde taak van onze universiteiten en ho
gescholen en waarom zou hij niet? dan ziet
het er voor de toch al bekaaide maatschappelijke
dienstverlening helemaal droevig uit.
Voorwaardelijk
En stel dat professor Kroonenberg, rector magnifi
cus van de Technische Hogeschool Twente, zijn zin
krijgt, niet ondenkbaar in een tijd waarin ieder be
zuinigingsvoorstel op een warm onthaal kan reke
nen. Hij heeft, zoals bekend, gepleit voor sys
teem van voorwaardelijke beloning. Iedere weten
schapper krijgt 70 percent van zijn salaris als vast
bestanddeel; de overige 30 percent wordt afhan
kelijk gesteld van prestaties. „Misschien wordt op
die manier kwaliteitsverbetering en verhoogde in
zet wat beter gegarandeerd", is al gejuicht, „en
worden jonge, enthousiaste wetenschappers niet
Dure grap, de exclusieve wereld van universiteiten en hogescholen. Wat krijgt de maatschappij er aan dienstbetoon voor terug?
ctor-
licus van de
lus
siteit in
dam, prol.
i Weiland,
Oud
burgemeester
Van der Lou# van
Rotterdam: „Niets
in het onderwijs
aan de faculteiten
van de Erasmus
Universiteit doet
vermoeden dat
Rotterdam er iets
mee te maken
heeft".
