Menselijk
sterven in
„Tot de
laatste dag"
f
f
Sterren stralen
overal in
That's entertainment
TERUGBLIK
hou I
het l
scherm
in het
oog
TELEVISIE VANAVONDI
TELEVISIE ZATERDAG
RADIO VANAVOND
RADIO ZATERDAG
ZES GRATIS POSTERS
BUGULFOPDE:
RADIO/TELEVISIE
LEIDSE COURANT
VRIJDAG 4 SEPTEMBER 1981
HILVERSUM - Het bezit
van een diploma maakt
iemand tot een verpleeg
ster of verpleger. Na
tien jaar werk in de ver
pleging mag men zich
pas verpleegkundige
noemen.
Een stelling die wordt verde
digd en in de praktijk ook
waar gemaakt door de ver
pleegkundigen H. Wimmers
en A. Kneppers, in leidingge
vende functies verbonden aan
het Utrechtse St. Antonius
Ziekenhuis. Zij hebben het
toezicht over de Lucas-afde
ling in dit ziekenhuis, waar
patiënten verblijven die men
selijkerwijs en medisch gezien
aan het eind van de levensreis
verkeren.
Hierover hebben de filmers
Hans Koekoek en Henny van
Aurich een documentaire film
gemaakt met volledige mede
werking van de betrokken pa
tiënten en hun familieleden.
KRO-tv zet die zondag onder
de titel „Tot de laatste dag" op
het scherm op Ned. I om 22.05
uur. Wie het er moeilijk mee
hebben, kunnen het nummer
bellen, dat aan het slot op het
scherm verschijnt.
De gang van zaken in het me
rendeel van de ziekenhuizen is
deze dat aan het eind zijnde
(terminale) patiënten steeds
verder worden afgezonderd
van de patiënten voor wie nog
genezingskansen aanwezig
zijn. Tenslotte komen die ster
vende patiënten alleen in een
kamertje terecht, waar zij uit
eindelijk met familie verkeren
of eenzaam wegzakken in een
zekere hulpeloosheid.
Bij de verpleegkundigen van
het St. Antonius Ziekenhuis
voelde men onvrede met deze
situatie. Juist die patiënten
hebben veel meer begeleiding
nodig. Die wilden zij ook ge
ven met persoonlijke inzet. De
ziekenhuisdirectie nam dit ini
tiatief gaarne over en vond
ook de medische staf met me
dewerking van de anesthesist
dr. N. de Zwaan bereid zich
ervoor in te zetten. Zo ont
stond de Lucas-afdeling, waar
Koekoek filmend rond ging en
Hans Koekoek: „Het is
een bijzondere ervaring
zulk een film te mogen
maken. Zelfs van de ster
venden kreeg ik medewer
king".
een sfeer oppakte waarin het
stervensproces zich afspeelt,
iedere dag. Uniek in Neder
land.
Niet eenzaam
Zeker daar heerst de opvat
ting: stervende mensen laat
men niet aan hun lot over.
Sterven is geen eenzaam pro
ces. Het betekent juist je los
maken van wie je in ie leven
hebben nagestaan. Na het ster
ven begint er voor de nabe
staanden een nieuw leven, een
leven zonder wie men aan zich
gehecht wist. Dit nieuwe leven
biedt de beste kansen als men
rustig afcheid heeft kunnen
nemen.
De begeleiding van de ster
venden en tevens de opvang
van de nabestaanden krijgen
in de Lucas-afdeling bijzonde
re aandacht. Aan euthanasie
wordt daar niet gedacht. Art
sen brengen de patiënten en
de nabestaanden in voorzichti
ge gesprekken op de hoogte
van de medische situatie, en
werken er als alle genezings
middelen falen aan de patiën
ten pijnvrij te houden.
In dezelfde geest doen de ver
pleegkundigen hun werk, ge
motiveerd tot en met, omdat
ze zelf deze wijze van opvang
in het leven geroepen hebben.
Dit leidt in de film tot treffen
de taferelen, juist omdat ze
niet smartelijk zijn, maar wel
lichtelijk ontroerend.
Verpleegkundige Wimmers
bereikten buiten de documen
taire om vragen als: wat heeft
het voor zin aan het bed van
een stervende te staan als je
met hem of haar toch geen
woord meer kunt wisselen? Hij
geeft daarop het antwoord,
zoals hij dat in zijn werk erva
ren heeft. Stervenden hebben
meestal niet zo'n behoefte aan
diepgaande gesprekken, waar
in het verleden wordt opgera
keld, dat men samen heeft
doorgemaakt. Juist als de
mond stil valt, neemt de intuï
tie, de psychologie, de rol over
die zo vaak in het leven van
alledag wordt weggedrukt. In
die situatie ervaren patiënten
sterk de nabijheid van wie zij
aan zich gebonden voelen. Het
werkt goed elkaar aanwezig te
weten. Hele gesprekken zon
der dat er één woord valt. Het
afscheid van de wereld, van
het bestaan, het nabijzijn van
geliefden op de grens van le
ven en dood, dit alles heeft
een door verschillende mensen
onderschatte functie. En die
poogt men op de Lucas-afde
ling weer tot recht te brengen.
Erg gerust
Men treft in deze film mensen
aan in hopeloze situaties, niet
wat betreft hun uiteindelijke
bestemming, velen zijn daar
erg gerust over, wel ten aan
zien van de lichamelijke ver
richtingen. Het verpleegkun
dig personeel legt hierbij een
grote behulpzaamheid aan de
dag, mensen die er niet voor
geoefend hebben, maar zich
zelf voor dit werk hebben aan
geboden. Steunend op een
sterke motivatie. De zieken
zelf tonen in die omstandighe
den een grote berusting, een
situatie waarin zij zich met
overgave verlaten op wat hen
te wachten staat. Dagelijks
wordt er de laatste adem uit
geblazen. De samenliggende
patiënten beleven dit ook met
elkaar. Achten hun buurman
soms gelukkiger, omdat zij nog
worstelen met een onwillig li
chaam. „Bent u bang om dood
te gaan?".
„Nee, dat niet".
Blijkbaar verdwijnt de angst
als men de doodsstrijd ver
licht. Door hem of haar niet af
te schrijven.
De verpleegkundigen weten te
vertellen, dat deze stemming,
die afwezigheid van echte
doodsangst, mede bereikt
wordt door de zorg die men
aan een dergelijke patiënt be
steedt. Zij weten, dat zij niet
alleen staan in hun laatste le
vensdagen of -uren. Zij weten
ook de eerlijkheid en openhar
tigheid te waarderen, waar
mee artsen en verplegenden
hen informeren over hun toe
stand en welke middelen zij
aanwenden om de ziekte
draaglijk te maken. Men moet
deze manier van omgang wel
aan kunnen, zowel de patiënt
als de ziekenhuisstaf, maar
daarom gaat men ook behoed
zaam met elkaar om. Een be
hoedzaamheid, waaraan het in
het dagelijkse leven buiten de
Lucas-afdeling nogal eens ont
breekt.
Naar huis
Er wordt ook besproken of het
zo geregeld kan worden, dat
de patiënt thuis zijn laatste uur
door kan maken, afhankelijk
van de mogelijkheid van me
dische begeleiding. Ook be
staat er gelegenheid voor fa
milie om de nacht in het zie
kenhuis door te brengen. Zij
worden dan ook daadwerke
lijk betrokken in het sterven
sproces. Het verblijf op de Lu
cas-afdeling kan, zegt men,
vijf uur duren, vijf dagen of
zelfs vijf jaar, maar al die tijd
Lucas-afdeling er niet voor om
verstoppertje te spelen met de
dood. Men wenst de dingen te
zien, te zeggen en te horen
zoals ze zijn.
Filmer Koekoek heeft op die
omstandigheid filmisch inge
speeld. Zijn uit scènes opge
bouwde documentaire kent
breekpunten van „zwarte"
beelden, een leeg scherm. Is
het illusie of werkelijkheid,
dat men dan een ziel naar het
hiernamaals ziet varen.
TON OLIEMULLER
Taaiprogramma's
voor rijksgenoten
HILVERSUM In de
maand september zullen zo
wel op televisie als op radio
speciale programma's voor
culturele minderheden - An-
tillianen, Molukkers en Su-
rinamers - worden uitgezon
den.
Het betreft hier onder de titel
„Mederlanders en Nederlan
ders" programma's, waarbij is
uitgegaan van de invloed van
de koloniale Nederlandse taal
op de identiteitsontwikkeling
van Antillianen, Molukkers en
Surinamers.
Dit wordt uitgewerkt in een
aantal thema's naar de ver
schillende groepen in de eigen
talen. Daarbij zullen de televi
sieprogramma's in het Neder
lands worden ondertiteld.
In het eerste programma (za
terdagmiddag Ned. I om 17.45
uur) wordt een historische
ontwikkeling gegeven van het
Papiamento, het Maleis en het
Sranan Tongo.
Daarna worden de talen beke
ken vanuit de functie, die ze
hebben op de cultuurbeleving
van de verschillende groepe
ringen.
In het derde programma
wordt ingegaan op de rol van
de eigen taal in het onderwijs,
waarna tenslotte een discussie
volgt van een aantal vertegen
woordigers van de diverse
groeperingen over de rol van
de eigen taal in het algemeen.
ff
De bekendste musicals tus
sen 1920 en 1959 zijn door
een Amerikaanse filmmaat
schappij verwerkt tot een
vier uur durende produktie.
Vanavond1 brengt de TROS
een eerste gedeelte op de te
levisie. Uiteraard zullen alle
bekende acteurs over het
scherm wervelen. Fred As-
taire. Ginger Rogers, Judy
Garland en Frank Sinatra,
allemaal in één produktie.
In totaal zijn er honderd
musicals in de produktie
verwerkt. Alle films die in
deze produktie voorkomen
sleepten in totaal 126 Aca
demy Awards en 38 Oscars
in de wacht Om het feest
compleet te maken praat
een aantal bekende mensen
de zaak aan elkaar zoals Eli
zabeth Taylor, Liza Minnelli
en Gene Kelly.
Ned. I 21.55 uur.
Marjon. Lambriks, vanavond met een rondleiding door
Wenen
Artsenij in Ahoy
Laatste uitzending over de Ne
derland Oké-aktie met Aart
Gisolf als presentator in de
Ahoyhallen te Rotterdam
Ned. I 18.35 uur
Barrisway walvis
Charles Landon en zijn gezin
kunnen met hun zeiljacht ten-
auwernood ontkomen aan een
storm. In het vissersplaatsje
Barrisway waar ze door de
wind heengedreven waren,
spoelt ook een walvis aan.
Charles probeert zichzelf te
bewijzen door te vechten voor
het leven van de walvis. De
bewoners van het dorp in
Newfoundland zouden het
dier het liefst aan een toevallig
passerende walvisvaarder ver
kopen die er veel geld voor
biedt
Peter Strauss speelt de rol van
Charles Landon. Hij verwierf
hier bekendheid door een rol
in de eerste serie van 'De Jor-
daches'.
Ned. I 19.10 uur.
Don Daeng
Vijftien jaar geleden heeft een
Japanse professor een studie
gemaakt van het Thaise dorpje
Don Daeng. Onlangs ging een
groep Japanse wetenschappers
daar weer eens kijken. Welke
veranderingen ze aantroffen is
vanavond op de IKON te zien.
Ned I 22.50 uur.
Fred Astaire en Ginger Rogers allebei in 'that's entertainment'.
WK wielrennen
samenvatting van de vanmid
dag gehouden baanwedstrijden
te Brno. Mart Smeets geeft
commentaar.
Ned II 18.00 uur.
Dukes uit Hazzard
Binnenkort is er een autowed
strijd. Bo en Luke vinden de
'generaal Lee' niet snel ge
noeg. Voor 180 dollar is er wat
meer pit uit te halen. Tijd om
een baantje te zoeken dus.
Ned. II 19.05 uur.
Dallas
De ontvoering van de Ewing
baby drijft de familie bij el
kaar. Iedereen probeert ^p zijn
of haar manier het kindje te
vinden. Bobby verdenkt Cliff
Barnes. Ook J.R. staat zijn
mannetje door twee zakeijjela-
Weens gezang
Muzikale rondleiding door
Wenen aan de hand van zan
geres Maijbn Lambriks. De in
het Limburgse Valkenburg ge
boren sopraan is onder con
tract bij het Weense operage
zelschap Wiener Volksoper.
Op het ogenblik is zij in Ne
derland met 'Ein Abend in
Wien' op tournee. Verder
zingt de 83-jarige Hansl
Schmidt twee nummers. Deze
man kent tweeduizend Ween
se liederen uit zijn hoofd.
Ned. II 2L15 uur.
Gier en anjelieren
Viktor verliest een arm aan
het westelijk front. Het gaat
slecht voor de Duitsers. Maxi-
miliane loopt de ene na df an
dere militaire begrafenis af in
haar dorp. Baron Von Quindt
verschanst zich in zijn studeer
kamer als'de Russische troe
pen de grens van Oostpruisen
overtrekken.
Ned. II 22.50 uur.
Studio sport
Verslag van de voorlaatste dag
wereldkampioenschappen
wielrennen in Brno4, Tsjecho-
slowakije. In Maastricht vana
vond de finales van de wereld
kampioenschappen judo. Atle
tiek vanuit Rome met wed
strijden om de Wereld Cup.
Ned. II 23.30 uur.
Morgenmiddag
Voor de kinderen morgenmid
dag films 'De verstekeling' en
'De race om de rozen'. Voorts
Antilliaans programma.
Zaterdag Ned. 115.32 uur.
NEDERLAND 1
NOS
18.25 Nieuws voor doven en
slechthorenden
18.35 Artsenij vanuit Ahoyhal
18.58 Journaal
TROS
19.00 Muziekland, tekenfilm
19.10 De walvis van Barrisway,
tv-film
TROS
21.55 That's entertainment.
Amusements
programma
IKON
23.00 Familieportret uit
Don Daeng
NOS
23.55 Journaal
24.00 Nieuws voor doven en
slechthorenden.
NEDERLAND2
NOS
18.00 W.K. Wielrennen
18.35 Sesamstraat
18.50 Jeugdjournaal
AVRO
18.59 Brigadier Dog
19.05 De Dukes uit Hazzard,
tv-serle
AVRO
20.27 Dallas, tv-serie
21.15 Wien, Wien nur du allein,
muzikaal programma
22,05 Televizier magazine
22.45 De toestand in de
wereld
22.50 Gier en anjelieren,
tv-serie
NOS
23.20 Journaal
23.25 Nieuws voor doven en
slechthorenden
23.10 Studio Sport-extra
DUITSLAND 1
(Reg. progr. NDR: 18.00 Eln Mi
kommt selten alleeln, tv-serie. 1(
Akt. 18.45 Kleuterserie. 18.55 A(
sem.serie. 19.25 Reg. magaz.
Progr.overz. WDR: 18.00 Gel
progr. 18.30 Inform progr. 18.40
var progr. 19.15 Akt.). 20.00 Jot
20.15 Blondinen bevorzugt (Gert
men prefer blonds), speelfilm. 21
Econ. magaz. 22.30 Akt. met psLEI
ment. nws. 23.00 Eln Sheriff aus l|ooi
York, tv-serie. 0.15-0.20 Journ.
en
Pi
3 l0(
18.00 Kleuterprogr. 18.30 Poppen^*
19.00 Gesprek. 19.45 Verhaal. 2(Fier
Journ. 20.15 L'lmpresario in Angkor
tie, opera. 21.45 Gevar. progr. 2^^n
Journ. r
(ai
BELGIE NED. 1
18.00 Kleuterprogr. 18.15 Kieui.0ff
progr. 18.30 Kort film. 18.35 Dcf 5
ment. 19.07 Inform, progr. 19.37 II
ded. en Morgen. 19.45 Journ. 20—
Weerber. 20.15 The owl and
Pussycat, speelfilm. 21.45 Boek|
rubr. 22.35 Journ. 22.45 Sporl.
BELGIE NED. 2
18.00-20.15 Zie NET 1. 20.15 WIJ.
ren van Zichem, tv-serle. 21.25 0
progr. 22.25-22.55 Cult, progr. f
BELGIE FRANS
18.00 Gevar. klnderprogr. 18.30
progr. 19.00 Reg. journ. 19.25 Wt
ber. 19.30 Journ. 19.55 Docum
serie. 21.05 Muzik. progr. 21.25
dolescante. speelfilm. 22.55-2I
Journ. en weerber.
NOS
13.00 Nieuws voor doven
en slechthorenden
15.30 Journaal
AVRO
15.32 De verstekeling,
jeugdfilm
16.00 De race om de rozen,
jeugdfilm
O.S. r
17.45 Medelanders en
Nederlanders
NEDERLAND2
NOS
13.00 Nieuws voor doven
en slechthorenden
17.45 Studio Sport
DUITSLAND 1
10.00 Journ. 10.03 Sport. 11.30
vedere raumt auf, speelfilm. 12.5(
form, progr. 12.55 Persoverz. 1:
Journ. 13.15 Progr.overz. 13.45 K
terprogr. 14.15 Inform, progr. 11
Amus.progr. 17.00 Kerkdienst. 1?
Journ. 17.35-19.00 Sport.
DUITSLAND 2
12.00 Progr.overz. 12.30 Progr. vp
buit. werknemers. 14.45 Journ. 1f-
Tekenfilmserle. 15.10 JeugdL
15.50 Kinderprogr. 17.00 Jfl
17.05 Aktual.
BELGIE FRANS
17.45 Kinderprogr.
HILVERSUM 1
KRO: 18.11 (S) Echo. 18.21 (S) Punt Uit.
19 55 Overweging. 20 03 (S) Country Time.
21.02 (S) Nine o'clock jazz. 22.02 (S) Goal.
NOS: 23.04-24.00 (S) Met het oog op Mor
gen. 00.02 (S) Oe vrijdagnachten van sep-
HEIDSVOORL.: 18.40 De Nederlandse A
len. P.P.: 18.50 P.P.R. VOO: 19.00 (S| W
nlca Sporl. NOS: 20.00-00.30 (S) Open fl|
Concertgebouw. (22.30 en 23.55 Nws.Ul
HILVERSUM 3
HILVERSUM 2
18.00 (S) De Grote Verwarring. OVER-
s met oe Natie
en Roll metlL
D-a-dub. 22.0®,
4o-Budget shJ
cht
VARA: 7.03 (S) Hallo hier Hilver
sum. (8.03 Dingen van de dag).
9.30 (S) De VARA feliclteerd.
10.30 (S) De VARA feliciteert.
12.02 (S) Tussen start en finish.
13.03 Commentaar Karei Ros
kam. 13.15 (S) Mooi Holland? De woelige la
ren van The Ramblers. 14.02 (S) VARA Ma
tinee Seizoen. 1981-82. 15.02 (S) Muziek ui
de Dobber van Kortenhoef. 16.02 (S) De
Speeldoos.
Nws. 7.30 Nws. 7.36 A
Nws. 8.11 Toeraktua. (8.30 Nw
9.00 Gymn. v.d. vrouw. 9.10 V
Kernpunt. 13.15 Van de binnenp^u
14.00 Kernpunt. 15.00 Sport na sport.
Kieskeurig. 16.00 Aktua-Extra. 17.24»*
ded. 17.30 Nws. 17.36 (S) Aktua. :a
NCRV: 7.02 Popfrisser. B
Happy sound. 10.03 PopstL 1
11.03 Popnonstop. 12.03 F*
Vast. 14.03 Op stap. 15.02 fel
express. 16.03 Sport op 1
1.30 Janboel. 12.00 Trossen I
d. t.b.v. land- en fulnbouw. 12.30 Nws.
Aktua. 13.00 Nws. 13.11 Introduktle
fiHSS» AVRO: 7.00 Nws. 7.02 OpF
JÊtÊ" klein stationnetje. 8.00 Klaec
MWL met Caroline. 9.00 Nws. 9.02ry
C no-an. 10.00 Concerto Mattr
nVtltt 12.00 Nws. 12.02 Liever de
In. 13.15 Solistisch: klass. ir
14.00 Nws. 14.02 Kamermuz. 16.00 Vt
muziek uit Korea. 16.15-17.00 Opera IF
Volendamlaan - Leyweg 17 - Zwolsestraat
Onder de titel Geacht Neder
land....! maakt een groep van
wat men wel noemt „geestelijk
gehandicapten" van de ge-
hun eigen doen en laten. Hans
Sleeuwenhoek en cameraman
Jan Grijpink van de NCRV
volgden hen daarbij en brach
ten daar op hun beurt weer
verslag van uit. Ik moet zeg
gen dat het mij gisteravond
opviel dat het eerst aangedui
de werkstuk het tweede in ori-
ginalitiet overtrof en ik heb zo
het vermoeden dat beide ge
noemde heren dat ook niet
zullen tegenspreken. Maar ze
ker is dat wij iedereen die er
aan meewerkten gelijkelijk
dankbaar moeten zijn voor een
uitermate opwekkend en
zierig werkstuk.
In Den Haag, vandaag sL
kort weer helemaal ween
zijn qui vive, ondervroeg
Sorgdrager de Leidse polil
loog Van den Berg naar
consequenties van een Pl
jesdag zonder en met kabr
In het eerste geval zo bi?
kunnen wij een troonrede t
wachten die „globaal" is eiP
geen directe oplossingen bp
In het tweede geval zou h^
overigens ook op neerkont1
Als ik zo vrij mag zijn mol'
daar mijnerzijds dan nogP
toevoegen dat ik nog ze£
van mijn leven een troonj1
heb gelezen die niet gloj
WSS' HERMAN HOFHUljl
