de tering
i&r naar de
nering
„Nu zijn er verschillende methoden
om de lonen in de hand te houden.
De tijden zijn somber. De werkloosheid blijft
fin farlnn stijgen. De lijsten met failliet verklaarde be-
"Hf UC ICIIIIII drijven worden dagelijks langer. Voor de ver-
kiezingen voor de Tweede Kamer hebben de
politieke partijen allerlei oplossingen aange
dragen die de werkloosheid tot aanvaardbare
vormen moeten terugbrengen en onze eco
nomie weer gezond kunnen maken. Momen
teel vergaderen de politieke kopstukken over
de formatie van een kabinet dat tot een van
de belangrijkse taken de gezondmaking van
het economisch leven zal hebben. Maar hoe
moet dat? Matiging wordt er geroepen. Maar
is het wel een oplossing om zo maar het mes
JSm MD anas jn de lonen te zetten? Daarbij komt nog de
vraag of de politici de economisch meest
e" wenselijke dan wel de politiek meest haalba-
re oplossing willen kiezen. Wij hebben acht
bekende Nederlandse economen gevraagd
I naar hun mening deze problemen zijn ontstaan en wat in hun ogen eraan ge
in moet worden. Zonder uitzondering stellen zij vast dat we hoe dan ook de
ng naar de nering moeten zetten. Of dat nu de burger is of de overheid. En ook
3t voor hen vast dat het bedrijfsleven meer ruimte gegeven moet worden om'
st te maken, want daarin zit een heel belangrijke bron van inkomsten waaruit
collectieve voorzieningen betaald worden. Professor dr. A. Heertje betoogde vo-
I week dat we mensen nodig hebben die risico durven te nemen. Dit keer een
irview met prof. dr. A. van Doorn. In de zes nog volgende afleveringen komen de
nomen Pen, Van den Doel, Hartog, Schouten, Kuipers en Langman aan het
>rd.
Adrianus van Doom
J op nieuwjaarsdag
I in Geervliet geboren,
studeerde economie
lotterdam en promo
de in 1960 tot doctor,
laar waa hij mede-
kar van het Centraal
iburaau; na als be-
eeconoom bij Philips
lebben gewerkt werd
hoogleraar economie
otterdam. In 1970 san-
dde hij een zeilde
riool aan de Vrije Uni-
iteit te Amsterdam.
M HAAG/AMSTERDAM De
3An zijn hoog, de winsten mini-
Bi. En onze economie gaat
^ht. Volgens iedere econoom
it gevolg van te weinig winst
d)r te hoge lonen. Dat is althans
'-,,1 belangrijk onderdeel van de
blemen. Maar hoe zet je dat
Moet de overheid keihard
e lonen ingrijpen of is het ea-
tT*sp«l van werkgevers en werk
tere in staat tot het vinden van
D®oplossing?
een overheidsingrijpen ver-
B ht de Amsterdamse econoom
ö-«. dr. A. van Doorn niet zo heel
lor, De werkgevers moeten meer
wiegraat tonen om een gelijk-
rufrdige partner te zijn voor de
bonden. Maar daar zit niet al-
on de pijn. Ook het onderwijs en
uitkeringen zijn strulkel-
1 ken voor een goed functione
le arbeidsmarkt. Maar primair
n kt wat scheef gegroeid is. recht-
i It wordt.
otessor Van Doorn: „Het grootste
e lleen in Nederland wordt steeds
zity de Engelse ziekte. Ik heb dat
va«eens aan de heer Groenevelt
eeide Industriebond FNV voorge-
n die dat krachtig ontkende. We
huien oppassen voor de Engelse
Die ziekte zit hierin dat men
bilang te weinig investeert. Daar
lit men dan te laat achter, de
sluiten, Je krijgt heftige
et is van de vakbonden, die zich
idlitegen verzetten, maar dat alles
g^lkaar maakt het probleem al-
sgemaar groter.
iet in Amerika heeft men Jaren-
wer te weinig geïnvesteerd, bij-
'an-beeld in de auto-Industrie. Die
I r%trietak is ten opzichte van de
ttnse auto-industrie in feite ver-
ird. Ik zeg het wel eens zo: Als
z$n keer de Engelse ziekte hebt,
r dat achteraf moeilijk te corri-
Bij de Engelse ziekte willen
kt <otten onvoldoende groeien, ze
Defen te slap en de benen groeien
ti. Zelfs voor een heel bekwame
■■■Is het heel moeilijk dat achteraf
•te corrigeren.
Dümate men langer een verkeer-
iconomische politiek voert, zal
ook langer duren om genezing
tand te brengen. Ik heb het ge-
dat de economische weten-
amp op twee manleren verkeerd
lig It bekeken. Als de economen,
difc Stevers, Zijlstra of Van den
ran beginnen te waarschuwen,
ensien die waarschuwingen vaak in
geslagen. Dan zegt men al-
getlat die economen te pessimis-
afj zijn. Dat betekent een onder-
9 Tltting van de betekenis van het
en van de econoom. Als het ech-
astjoed mis is, verwacht men dat
or Iconomen even een oplossing
iar<bfel leggen, die toch wel over-
igtiomstig de moderne weten-
chjp is; dat wil zeggen: succes op
san korte termijn. Maar dat kan
actu:,
t hoofdprobleem Is dat men de
koitopen Jaren hier een foutieve
3ek heeft gevoerd. Dat heeft
nf in West-Dultsland en Japan
en beter gedaan. Ja, en nu heeft
peWnst zelfs hier In linkse kringen
ien negatieve klank verloren en
steèn we dus weer dat men „on-
irtUemersvriendeliJk" gaat praten,
k isr dat is een vriendschap van
vac wat bedenkelijke allooi. Men
A ontdekt dat die ondernemers
irdlnoodzakelijk kwaad vormen en
ondernemingen toch eigen-
viwel eens failliet kunnen gaan,
leen bijzonder hinderlijk is.
We zouden eigenlijk met één klap
de arbeidsinkomensquote omlaag
moeten brengen, maar dat kan po
litiek weer niet. Ik heb eens in een
discussie met een vakbondseco-
noom gezegd: „Waarom is die
loonmatiging nodig? Eenvoudig
omdat we kennelijk jarenlang ón-
matige loonstijgingen hebben ge
had". Dat vond hij een bijzonder
flauw woordenspelletje. Maar In fei
te Is dat toch het geval. En vervol
gens voerde hij aan dat het alle
maal tot stand gekomen is door on
derhandelingen, het was eerlijk ver
diend. Dat kan best, maar de zaak
is fundamenteel scheefgegroeid. De
FNV zegt gewoon: wat Jullie econo
men willen, Is niet te verkopen aan
onze achterban. Dan kun Je het
hoofd In de schoot leggen, je kunt
ook zeggen, dat het dan hoog tijd
wordt dat jullie vakbondsleiders
ontslag nemen en er betere figuren
worden aangesteld. Ja, als je de
waarheid niet kunt verkopen aan Je
achterban, dan ben je niet helemaal
geschikt voor Je vak.
Nou, deze opmerking hoor Je maar
zelden In Nederland. De meeste
mensen beschouwen de discussie
als afgedaan, wanneer je iets niet
aan Je achterban kunt verkopen. De
economen hadden een mooie theo
rie ontwikkeld: als de werkloosheid
toeneemt, zie Je de looneisen terug
lopen. Maar wat doet men tegen
woordig als een bedrijf In moeilijk
heden komt? Dan moet de overheid
helpen en dan wordt de zaak op al
lerlei manieren verdoezeld en afge
zwakt. Hier Is als het ware het me
chanisme van zijn kracht beroofd.
Die hardheid is eraf.
Collega Stevers heeft wel eens heel
mooi gezegd: „Die socialisten halen
de motor uit de auto en zeggen dan
dat hij niet meer loopt". Je kunt
ook zeggen: hij remt niet meer,
want ze hebben de rem eruit ge
haald. En daarom is die werkloos
heid niet tijdig vertaald in een af
zwakking van de looneisen. Zowel
onder het kabinet-Den Uyl als on
der Van Agt zijn de lonen meer ge
stegen dan het kabinet wilde. En
dat heeft een regering ten dele aan
zichzelf te wijten, omdat ze de ge
volgen van te hoge lonen verdoe
zelt. De vakbonden zijn ook niet
van gisteren en die richten met
name in Amerika hun eisen op
het sterkste bedrijf. Daar beginnen
ze en wat men daar binnenhaalt
wordt na enige tijd norm voor de
zwakken.
Daar ligt dan ook een grote taak
voor de sterke bedrijven, die ze niet
goed vervullen. Die Jongens willen
geen moeilijkheden. En de overheid
heeft er ook geen greep op. Kijk
maar naar Engeland".
„Kruiwagen vol kikkers"
De eerste komt uit Oost-Europa
waar de overheid lonen en prijzen
vaststelt. De lonen laag, de prijzen
hoog en dat betekent hoge nationa
le besparingen en dat is goed voor
de Industrie en de defensie. Het an
dere model Is het Westduitse. Sta
king wordt met uitsluiting beant
woord. Je hebt een sterk werkge
versfront en een sterk werknemers
front. Dus een soort evenwicht. En
dan krijg Je als derde het „puin
hoopmodel" van Engeland en Ne
derland. Daar wordt het sterke
werknemersfront niet met een sterk
werkgeversfront geconfronteerd.
De werkgeversorganisatie hier
wordt aangeduid als „de kruiwagen
vol kikkers". Die springen alle kan
ten uit zodra ze de kans krijgen.
De Duitse werkgevers zijn veel
meer gedisciplineerd. Er is een
mooie Engelse uitspraak In dit ver
band voor ondernemers: „If you
don't hang together, we shall be
hanged separately" (als je niet sa
menhangt (werkt), wordt je afzon
derlijk opgehangen). En dat is het
hele verhaal, maar begin daar maar
eens aan. Vele ondernemers hopen
op en geloven in het achterdeurtje
van de overheid, die wel helpt als
het moeilijk wordt...
En dan denken de mensen: free
wheelen. Voor de oorlog was het
bij de vakbonden zo, dat men zei:
„We kunnen wel looneisen stellen,
maar dat kan wel eens lelden tot
bedrijfssluiting en massale werk
loosheid, dus moeten we voorzich
tig zijn". Maar sinds de mensen, In
navolging van de econoom Keynes,
zeggen dat de overheid garant
staat voor „full employment" (vol
ledige werkgelegenheid) meent
men te kunnen freewheelen, want
wat er ook gebeurt, de overheid
staat garant. Dat leidt tot een zek-
re lichtzinnigheid bij vakbonden.
Maar bij de werkgevers Is het niet
veel beter, zeker bij de grotere,
want die zeggen: „De overheid ga
randeert dat er werk is, en als Ik In
financiële moeilijkheden kom, ren ik
naar Den Haag en zeg: krijg ik geld,
anders smijt ik vrijdag 5000 men
sen op straat". Dan wordt de over
heid bang voor een schandaal en
geeft geld.
Met andere woorden, die onderne
mers worden ook wat lichtzinnig.
Die denken: „Stakingen zijn zo ver
velend, verlies Je misschien afzet
markten, je vertroebelt de sfeer in
het bedrijf en Je krijgt bedrijfsbezet
ting, en mag ik 's morgens als di
recteur niet eens meer naar mijn el-
gen kantoor... Weet je wat, we zul
len lang en scherp onderhandelen
en maar toegeven, en als het al te
moeilijk wordt, gaan we naar Den
Haag en zeggen gewoon: kijk eens
even, zo staan de zaken".
Men heeft zich ingesteld op de
overheidsgarantle voor werk. Maar
nu blijkt dat die het niet echt kan
garanderen. Volgens de beroemde
formule van Den Uyl: tot het onmo
gelijke Is niemand gehouden.
Dan krijg Je van die vage formule
ringen „we zullen ons best doen"
en „de overheid zal zoveel mogelijk
strijd tegen de werkloosheid voe
ren", tja, onze economie zit mei
twee belangrijke problemen, een
groot stuk van de bedrijvigheid zit
In de particuliere sector en we heb
ben een geweldig groot stuk bui
tenwereld.
Dan kan de overheid niet veel ga
randeren. Omdat ze een heleboel
dingen gewoon niet In de hand
heeft, zelfs het eigen begrotingste
kort niet, blijkbaar. Dus laat staan
de rest. Er wordt vaak een beetje
de Indruk gewekt dat de overheid
almachtig is. Ze is vaak machte
loos, of niet machtig genoeg om de
hoge eisen van pressiegroepen af
te wijzen. Onlangs hadden we aan
de Vrije Universiteit bezoek van
enkele Poolse hoogleraren met
studenten. Toen we het over de
economie hadden, zelden zij: „Wij
zitten nu ongeveer op het peil dat
jullie in 1960 hadden en toen wa
ren jullie tamelijk tevreden met je
zelf. Er stierf niemand meer van
honger en in het algemeen ging het
niet zo gek, jullie hadden het ge
voel dat jullie er wel kwamen".
Kijk, sinds 1960 is zeker het reële
inkomen van de laagst betaalden
verdubbeld. En dat is wel erg hard
gegaan, eigenlijk te hard. Men
heeft de minima opgetrokken zon
der dat er een economische nood
zaak voor was. En dan geldt ween
wat één keer gegroeid is, corrigeer
dat maar eens. Je hoort onder
economen tegenwoordig de kreet:
we moeten niet snoeien, we moe
ten rooien. Nederland heeft de
sterkste zwakken en de rijkste ar
men van de hele wereld".
„Feminisme winst
voor kapitalisme"
„Maar al deze verhalen halen poli
tiek niets uit, omdat we leven in wat
Ik noem de „palrad-economle".
Wat men een keer heeft, wil men
houden. De pal houdt tegen dat het
rad terugdraait. Wat dat betreft Is
lederéen eigenlijk conservatief. Men
raakt heel snel gewend aan allerlei
toeslagen en verhogingen, die be
schouwt men snel als een onder
deel van de beloning. Dan wordt
het vast en Is de prikkel, de muziek
eruit. Het oude verhaal van de loon
trekker, die economisch zwak Is en
daarom sterk gebrand op een Inko
mensgarantie.
Naar mijn mening Is thans een gro
ter verschil tussen werken en niet-
werken nodig. Het sociaal dogma Is
dat wie het minimumloon verdient
er niet op achteruit mag gaan als hij
werkloos wordt. Uit sociaal oogpunt
ben ik het daar helemaal mee eens.
Maar als de minimumloner niet ach
teruit gaat als hij werkloos wordt,
gaat hij ook niet vooruit als hij gaat
werken. Dan moet hij dus voor niks
gaan werken. Letterlijk, althans fi
nancieel gesproken. Dan veronder
stel Je wel een groot Idealisme bij
zo'n werkloze om voor niets te gaan
werken. Want blijft hij thuis, dan
kan hij daar wat doen of zwart gaan
verdienen. Kortom, je vraagt om
moeilijkheden. Ook ligt er een
moeilijkheid als vrouwen willen
gaan werken. Als Je dan zegt: „Ga
In het vrijwilligerswerk", dan Is het
altijd gelijk: „ja hoor eens, dat
wordt niet als volwaardig gezien".
Maar ik dacht dat het toch om de
zelfontplooiing ging? En dan krijg je
te horen dat het pas echt serieus
wordt als ervoor betaald wordt.
Iemand heeft eens gezegd: „Het fe
minisme is de laatste triomf van het
kapitalisme". Want het gaat de
vrouwen om de centen, een eigen
Inkomen, een eigen auto, een eigen
dit, een eigen dat. In feite is er nu
meer ruimte voor vrijwilligerswerk,
want het Inkomen van de man is
nooit zo hoog geweest als nu. Dus
als ooit de economische noodzaak
voor vrouwen om te gaan werken
voor extra-Inkomen afwezig Is ge
weest, dan Is dat nu. Men stelt hier
tegenover dat het gaat om de
emancipatie en die zou pas voltooid
zijn als er ook een financiële eman
cipatie is. Nee, ik geloof dat men
rustig moet zeggen dat die verlan
gens om aan werk te komen te ma
ken hebben met een behoefte aan
Inkomen, en dat Is helemaal niks
minderwaardigs. Maar zeg dat dan
en speel niet zo op die ideeën van
ontplooiing".
Educatieve werkloosheid
Verder Is het zo dat arbeid steeds
meer geschoold wordt. We krijgen
steeds meer mensen met lange
schoolopleidingen. En dat leidt er
toe dat de arbeidsmarkt steeds ver
der wordt opgesplitst in allerlei
compartimenten met allerlei tussen-
schotten. Zo kan het onderwijs een
belangrijke bron worden van edu
catieve werkloosheid. Tegenwoor
dig Is het zo dat een meisje dat
voor kleuteronderwijzeres Is opge
leid êU zodanig werk mag zoeken
„Nederland
heeft
de sterkste
zwakken
en
de rijkste
armen
van
de hele
wereld"
en vragen, en als ze het niet kan
vinden is ze werkloos, terwijl ze
haar bekwaamheid nog niet eens
bewezen heeft. Zo krijg je de werk
loosheid van „educatief gehandi
capten".
In het algemeen kan het onderwijs
ook een bron zijn van werkloosheid
als je de verkeerde studierichting
kiest: psychologie, sociologie of wal
dan ook. Ik heb aan de studenten
eens uitgelegd wat een socialisti
sche onderwijspolitiek is, maar ja,
dat kwam niet zo goed over. Kijk,
socialisme betekent afscheid van
de jungle van de vrije marktecono
mie en overgang naar de plan-eco
nomie. En plan-economie betekent
een plan voor de produktle, een
plan voor de opleiding van arbeids
krachten en dat betekent oen on
derwijsplan: we hebben zoveel In
genieurs nodig en zoveel artsen en
zoveel dit en zoveel dat. Dat wordt
bepaald via afvalpercentages van
het benodigde aantal eerstejaars en
dat aantal wordt gevonden via ver
gelijkende toelatingsexamens.
Wat Je In Oost-Europa vooral, maar
ook in Amerika ziet: de besten ko
men aan bod. Niet alleen In de
sport en de muziek, maar ook in de
wetenschap. Maar In Nederland Is
de student een kleine kapitalist:
laissez faire, laissez étudier. Dat is
het grote Ideaal, iedereen moet vol
ledig vrij zijn om de studie die hij
wil te kiezen. Dan ben Je ook als het
ware een kleine ondernemer. Dan
ben Je bezig voor eigen rekening en
verantwoording. En moet je niet
gaan klagen als er op een moment
geen banen zijn. Dat hoort erbJj. Wil
Je dat niet, dan moet Je overscha
kelen op het echte socialistische sy
steem van de planeconomie met de
bijbehorende onderwijsplanning.
Nou, dat Idee lag bij mijn studenten
slecht In de markt".
Produktie gaat
voor consumptie
besef en een hoogstaande moraal:
de mensen werken ook wel zonder
financiële prikkel. Ze betalen hun
belastingen wel op tijd en zo.
Op het ogenblik zit U hier (In de
Bussumse woning van professor
Van Doorn, BM) op een gebied dat
vroeger behoorde tot de kolonie
van Frederik van Eeden. Die had
drie regels in zijn commune: geen
selectie, wie zich aanmeldt, wordt
aangenomen, in theorie „op proef",
maar er is nooit Iemand terugge
stuurd. Dus geen voor- en geen na-
selectie.
Punt twee was: geen controle op
werken of zlekzljn, want vertrouwen
maakt controle overbodig. Controle
was een typische kapitalistische In
stelling die van grote achterdocht
getuigde.
Punt drie was: geen beloning naar
prestatie, dat was ook kapitalis
tisch, maar beloning naar behoefte.
Nou, in vijf jaren hadden ze de ko
lonie volledig geruïneerd. Maar die
denkwijze wordt nog steeds in Ne
derland toegepast. Den Uyl roept
bijvoorbeeld: „Alle mensen even
veel vakantiegeld". Maar waarom
zou je dan ook niet roepen dat alle
mensen een even groot bedrag we
kelijks bij Albert Heijn mogen be
steden? Het grote gevaar van nivel
lering is het parasitisme, zo dus: ik
doe het maar wat kalmer aan, dat
maakt niets uit.
Lenin was ook zo'n man van nivel
lering. Volledige gelijkschakeling.
Maar onder Stalin Is dat toch weer
teruggeschroefd. Het Is nu eenmaal
een feit dat produktie voor con
sumptie uit gaat. Als er weinig
wordt geproduceerd Is er weinig te
verteren. Maar ja, dat verband en
die samenhang is voor veel mensen
erg ondoorzichtig geworden. Daar
hebben vakbondsleiders schuld aan
als ze roepen dat de ondernemers
volop geld hebben en niet moeten
zeuren bij een klein beetje loons
verhoging. Ook bij de vakbonden
begint er nu wat te veranderen
door de hoge werkloosheidscijfers.
Groenevelt zit in de industrie en
staat als het ware met zijn bedrijfs
tak tot zijn middel In het water.
Schelling van de Voedingsbond nog
niet, en dat verschil kan Je merken
in de politieke opstelling.
Wanneer men zelf de problemen
aan het lijf voelt, komt men er pas
achter dat de economische onder
bouw de ideële bovenbouw be
paalt. Maar, zoals ik al zei, de werk
gevers dragen ook schuld. Andró
Kloos heeft als voorzitter van het
NVV eens gezegd tegen de onder
nemers: „Jullie maken het ons
moeilijk, want jullie „neen" Is toch
binnen drie weken „ja".
Als de werkgevers „neen" zeggen
en hun poot stijf houden, Is dat ook
in het belang van een gezonde vak
beweging. Overigens moet je je af
vragen of een staking een verlies is
voor de werkgever of dat hij het
moet zien als een investering voor.
i de lagere lonen In de toekomst?
Maar zo rekent men als onderne
mer nauwelijks. Zowel werkgevers
als werknemers zijn verantwoorde
lijk voor de onmatige loonstijging,
die de laatste tien jaar hier Is opge
treden. Net als Philips de Tweede
na de Beeldenstorm In 1566 zei:
„Alle Nederlanders zijn schuldig. De
protestanten omdat zij het hebben
gedaan en de katholieken omdat zij
het niet hebben verhinderd".
De overheid zal duidelijk moeten
maken dat een forse loonmatiging
noodzakelijk is. Als een volk één is
In moeilijke tijden, kunnen er bin
nen de democratie wel degelijk za
ken worden gedaan. Onze huidige
samenleving is echter sterk gepola
riseerd. Het gaat niet zo zeer om
een andere regering. Welnee, maar
om een ander volk, dat duidelijk
kiest en de gevolgen beseft en dan
ook accepteert. Kortom, een nood
zakelijke mentaliteitsverandering",
aldus Van Doorn.
