Je rkelijke
roblemen
orden ook
u weer niet
nderkend
half miljoen is al voorspeld. Opnieuw wordt een zinloze defensie
politiek gevoerd. Het verschil met vroeger is dat er dit keer wél
veel geld aan wordt besteed, maar ook nu weet niemand wat het
uithaalt, behalve dat het de economische problemen verergert.
Erger dan ooit
De vergelijking met de jaren dertig is zo opdringerig, dat je er
niet aan ontkomt. Loopt het onvermijdelijk uit op een catastrofe,
een derde wereldoorlog? Is de huidige economische crisis, even
als toen, daarvoor de aanloop en uiteindelijk ook de oorzaak? Is
het onvermogen van regeringen om te regeren, dat zo openlijk
kan worden vastgesteld over de jaren dertig, nu even duidelijk:
voor het kabinet-Van Agt, evengoed alè voor de nieuwe regering
Reagan in de Verenigde Staten, of voor de Kremlintop onder
Breznjew?
Om met het laatste te beginnen, ik denk dat er geen twijfel mo
gelijk is. Het is misschien erger dan het ooit is geweest, zelfs in
de jaren dertig. De macht van een regering, élke regering, is be
perkt. Dat heeft niets te maken met het regeringssysteem: zelfs
een dictatuur hoeft niet efficiënter te zijn dan een democratie. Je
kunt zo een reeks oorzaken aanwijzen. In de eerste plaats heb
ben de laatste vijftig jaren, tussen 1930 en 1980, een enorme
groei te zien gegeven van de macht van de „bureaucratie". De
macht van het ambtenarenapparaat dat is het beste voor
beeld van bureaucratische macht wordt echter systematisch
verzwegen. In een krant lees je dat niet. Er staat „Van Agt wil
dit", of „Van der Klaauw kondigt aan dat". Je leest dat „de mi
nister van financiën heeft besloten dat" of dat de minister van
sociale zaken weer iets heeft geregeld. De politiek wordt nog
steeds beschreven en voorgesteld als het imponerende werk van
enkele geniale en machtige individuen, die samen de regering
vormen. De regering regeert; elke dag kun je dus ook in de krant
lezen wat ze nu weer besloten heeft. Maar de ministers hebben
zelden iets besloten. In de meeste gevallen hebben ze een hand
tekening gezet onder een maatregel die door hun ambtenaren in
de loop van vaak meer dan één jaar is voorbereid. Hun macht
beperkt zich meestal tot het weigeren te tekenen, tot uitstellen,
of tot het vragen van nieuwe ambtelijke adviezen: en dat gebeurt
meestal alleen dan, wanneer de minister vermoedt dat de aange
kondigde maatregel in politieke kringen misschien niet zo goed
zal vallen. Natuurlijk, er is een regeringsprogramma, waarin vast
gesteld is wat het kabinet allemaal zal gaan doen. Hou het na
vier jaar eens tegen het licht en kijk wat ervan is terecht geko
men: meestal vind je er niets van terug in het werkelijk gevoerde
beleid.
Mooie kreten
Kleine koerswijzigingen vergen enorme inspanningen, en je krijgt
er niets door als het ambtenarenapparaat het pertinent niet wil.
Dat betekent niet dat de „bureaucratie" (op een ministerie, of in
een bedrijf) daarmee de uitgestippelde koers zou willen sabote
ren, of een eigen beleid in het hoofd heeft. Welnee. Het is eerder
zo, dat de „politiek" vaak met kreten aan komt die mooi klinken
en waar je veel stemmen mee kunt behalen, maar die in de prak
tijk niet kunnen worden uitgevoerd. De wal keert het schip: je
kunt niet tegelijk de defensieuitgaven met 10 procent verhogen,
de belastingen ingrijpend verlagen, en verder alles ongeveer zo
laten als het was. Maar dat is toevallig wél het programma waar
mee de nieuwe Amerikaanse president de verkiezingen heeft ge
wonnen. Nu ontdekken zijn „adviseurs" dat dat programma ern
stig moet worden „bijgesteld". Er komt niets van terecht, en dét
te voorspellen was ook niet moeilijk. Maar voor een heleboel an
dere beleidsproblemen ligt dat niet zo gemakkelijk, en blijkt pas
in de praktijk dat het niet kan zoals voorgesteld.
Dat is niet alles. Er duiken steeds nieuwe, onverwachte en on
voorziene problemen op: zoals in de laatste jaren de milieu
schandalen. die ook willens en wetens jarenlang door alle be
trokkenen onder de grond waren gestopt, letterlijk en figuurlijk.
En de bestuursstructuur kan ze niet inpassen, laat staan oplos
sen. Tenslotte is misschien nog wel de belangrijkste reden van
het falen van elk voorgenomen „beleid", dat Nederland deel uit
maakt van een groot aantal internationale organisaties, variërend
van NAVO tot de Europese Economische Gemeenschap (EEG),
en dat daar consequenties aan vast zitten. Nederland is niet „on
afhankelijk". Er is eigenlijk geen enkele „soevereine" staat meer.
Problemen onderschat
Nu is dat niet een van de sterkste overeenkomsten met de jaren
dertig;-toen was die onafhankelijkheid nog wel iets groter, zij het
ook niet absoluut. Maar de belangrijkste overeenkomst tussen
nu en de jaren dertig is voor mij ook niet de economische crisis,
en al evenmin de fatale afloop in een wereldoorlog. Het is veel
eerder dat toen de werkelijke problemen niet op hun waarde
werden geschat, of zelfs niet eens beseft werden; en dat dat nu
precies zo is.
Dat Hitler-Duitsland een agressieve politiek voerde en dat die
politiek een toenemende kans op oorlog inhield, en dat Neder
land daarbij niet buiten schot zou blijven: tot op de 10e mei 1940
bleef dat de Nederlanders, inclusief hun regering, onbekend.
Zoals toen iedereen het idee had dat, wat er ook gebeurde, Ne
derland altijd neutraal zou blijven en dus niets had te vrezen, zo
staart iedereen zich nu blind op de vermeende agressieve be
doelingen van de Sovjet- Unie, hoewel de redenering waarmee
die agressiviteit „bewezen" wordt even dubieus is als die waar
mee destijds Hitler-Duitslands vreedzame bedoelingen en Neder
lands onaantastbare neutraliteit werd „bewezen". Ander voor
beeld: de economische crisis, de crisisjaren dertig, hoe ze verder
ook beleefd werden: het was niét In het besef dat het anders
kon, en dat ^en andere regering, een andere economische poli
tiek tot het einde van de crisis hadden kunnen leiden. Maar nu
EEN VOLGENDE
ATOOMBOM
ZAL WELLICHT
BEREIDHEID
DOEN
ONTSTAAN
OM TE BREKEN
MET
ACHTERHAAL
DE EN
GEVAARLIJKE
OPVATTINGEN
VERGELIJKING
MET DE JAREN
DERTIG
IS ZO
OPDRINGERIG,
DAT JE ER
NIET AAN
ONTKOMT
To«n Colijn weg
wh, kwam er hel
absolute niets,
de al lang verge
ten regering-De
Geer, dio presi
deerde over Ne
derlands aandeel
in de Tweede
Wereldoorlog, de
techtlgurige oor
log.
neer dan één reden wordt tegenwoor-
aak een parallel getrokken met de ja-
ertig. De vergelijking is zo opdringerig,
t er niet aan ontkomt. Loopt het onver-
ilijk uit op een catastrofe, een derde
wereldoorlog? Is de huidi
ge economische crisis, e-
venals toen, daarvoor de
aanloop en uiteindelijk ook
I de oorzaak? Is het onver-
-mogen van regeringen om
te regeren, dat zo openlijk
kan worden vastgesteld
over de jaren dertig, nu
even duidelijk: voor het ka
binet-Van Agt, evengoed
als voor de nieuwe rege
ring Reagan in de Verenig
de Staten, of voor de
I Sïw Krem''nt0P onder Brezn-
Pff jew? In onderstaand artikel
I Hyike V™y,a" de polemoloog prof dr
Hylke Tromp (beoefenaar
de leer van de oorzaken van het ont-
i van oorlogen en van de voorwaarden
het verzekeren van de vrede) komen
en aanverwante vraagstukken aan de
Prof Tromp doceert aan de rijksuniver-
te Groningen.
Aan de jaren dertig heb ik vage herinneringen. Beelden, die je
bijblijven omdat je ze af en toe opvist uit je herinnering. Zo blij
ven ze bij de hand; de rest vervaagt.
Eigenlijk dateert de duidelijkste herinnering die ik heb uit 1940.
Ik zie nog voor me hoe de eerste Duitse motorpatrouilles Sneek
binnenrijden, angstig opkijkend naar mogelijke hinderlagen en
minstens even angstig bekeken door ons, vanachter vensterglas.
Mei 1940: het einde van een tijdperk.
De dertiger jaren eindigden in een wereldoorlog; die wereldoor
log eindigde met de eerste kernwapens gebruikt tegen mensen.
Het begin van de jaren tachtig doet op het eerste gezicht denken
aan het begin van de jaren dertig; In de toekomst kan niemand
kijken, maar hoe loopt het nu af?
In 1929 stortte, na een achteraf kunstmatig genoemde economi
sche groei, de economie in elkaar. De schok was enorm. Jaren
lang zouden lange rijen werklozen'van de steun trekken. Over de
hele wereld (met uitzondering van andere economische systemen
zoals in de Sovjet-Unie en in Hitler-Duitsland), werd de schok ge
voeld. Het gekke is, dat nog steeds geen bevredigende verkla
ring voor die ineenstorting is gegeven; dat de economie als we
tenschap voor dat verleden en al evenmin voor het heden een
verklaring kan geven, la§t staan een oplossing.
Colijn
De economische crisis heeft ook in Nederland ernstige sociale
gevolgen gehad. Dat was niet in de laatste plaats de schuld van
Colijn: een principieel man, die van economie weinig kaas had
gegeten, niets begreep van nieuwe economische recepten zoals
bijvoorbeeld door de Engelse econoom Keynes bepleit, en be
hept met merkwaardige, achterhaalde ideeën als „wie niet werkt
zal niet eten". Alsof je het kunt helpen dat je werkloos bent bij
gebrek aan werk. Misschien doe ik Colijn onrecht aan met deze
beschrijving, maar het is de indruk die ik van die periode heb
overgehouden, niet erg wetenschappelijk onderzocht, maar ge
woon zoals iedereen zijn indrukken opdoet, uit oude kranten, uit
schandaalbladen zoals toen „Het Leven", uit fragmentarische
beschrijvingen, en uit wat ik over die periode heb gelezen in min
of meer serieus te nemen schrifturen. Het was, hoe dan ook, een
zwarte periode.
Tenslotte viel het laatste kabinet-Colijn. Hij was al te lang minis
ter-president gebleven, beschouwde zichzelf als de enige oplos
sing voor alle problemen die hij overigens niet had kunnen oplos
sen, en bovendien: een alternatief was er niet. Toen hij weg was,
kwam er het absolute niets: de al lang vergeten regering-De
Geer, die presideerde over Nederlands aandeel in de Tweede
Wereldoorlog, de tachtiguren-oorlog van mei 1940, beëindigd
met een kapitulatie nadat koningin en regering naar Londen wa
ren vertrokken en Rotterdam was gebombardeerd. De Geer zou
al vlug als een oud en vermoeid man wat hij ook was via
Portugal naar Nederland terugkeren: een typisch Nederlandse
politicus, denk ik wel eens.
De jaren dertig. Een land geregeerd door een regering die niet
kon regeren, die geen antwoord wist op de problemen, en die
zelfs de problemen niet in de gaten had. Achteraf kun je dat ge
makkelijk beweren. Toen niet. Toen was de regering onfeilbaar,
van verzet of zelfs maar kritiek vind je in de oude kronieken wei
nig terug, en als het niet helemaal ging zoals iedereeen wilde dan
lag dat aan het noodjot of was het gewoon Gods wil. Maar in
ieder geval was er niets aan te doen.
„Bevriend staatshoofd"
"Het meest boeiertde verhaal, illustratief voor misschien de hele
periode. Einde 1939, begin 1940, seint de Nederlandse militaire
attaché in Berlijn, een zekere majoor Sas, regelmatig waarschu
wingen naar Den Haag. Hij waarschuwt voor een Duitse verras
singsaanval. Hij geeft herhaaldelijk datum en tijdstip op. Hij moet
het even vaak herroepen, omdat Hitier de invasie heeft afgelast
of uitgesteld, zoals later zal blijken. Totdat het 9 mei 1940 is en
Sas opnieuw Den Haag belt, en opnieuw niét wordt geloofd, net
zoals alle andere keren. De Nederlandse neutraliteit was een
overtuiging, die zo vast zat in alle koppen dat niemand durfde te
denken dat Duitsland of een ander land die neutraliteit zou dur
ven schenden.
De jaren dertig gingen aan Nederland voorbij, voorzover het enig
begrip betrof voor wat er in Duitsland gebeurde. De weinigen die
het wél in de gaten hadden en er openlijk tegen protesteerden,
liepen niet alleen de kéns wegens belediging van een „bevriend
staatshoofd" (Hitier) te worden aangeklaagd, dat is zelfs ge
beurd, en ze zijn veroordeeld ook. (De VARA bijvoorbeeld, die in
1934 bij de terechtstelling, na een schijnproces (Rijksdagbrand)
van landgenoot Rinus van der Lubbe te zijner nagedachtenis en
uit minachting voor de Duitse rechters enkele minuten stilte op
de radio in acht nam, werd door de Nederlandse regering
bestraft met bekorting van zendtijd, red).
Om meer dan één reden wordt tegenwoordig wel vaak de paral
lel getrokken met de jaren dertig. Economisch gaat het niet
goed. Het ziet er naar uit dat het zelfs nog veel beroerder zal
worden. De jaren dertig eindigden in een wereldoorlog, de we
reldoorlog eindigde met atoombommen, en er is veel dat erop
wijst dat de wereld opnieuw op een wereldoorlog aanstuurt,
maar dan één die met atoombommen zal beginnen. Opnieuw
wordt Nederland geregeerd door een christelijk-conservatleve
coalitie, zoals praktisch onafgebroken de laatste twintig jaar het
geval is geweest; op korte uitzonderingen na, zoals In het kabl-
net-Cals en dat van Den Uyl, zaten er geen socialisten in de re
gering. Opnieuw is duidelijk dat die regering geen stuur meer
heeft over de gebeurtenissen, en al lang niet meer weet wat de
consequenties zullen zijn van haar besluiten, als ze die al neemt.
De werkloosheid van bijna 200.000 zou in deze kabinetsperiode
teruggedrongen worden, zo luidden de plannen in 1977; nu zijn
er meer dan 300.000 werklozen en een stijging tot meer dan een
De jaren dertig.
Een land gere
geerd door een
regering (Colijn)
die niet regeren
kon, die geen
antwoord wiet op
de problemen en
die zelfs de pro
blemen niet in de
gaten had
Achterhaalde standpunten
Nu is dat geen gering probleem, en ik weet ook wel dat in de
jaren dertig juist de werkgelegenheidspolitiek die Hitler-Duitsland
voerde, een van de belangrijkste verklaringen was voor de aan
trekkingskracht die het nationaal-socialisme op veel Nederlan
ders in de crisistijd had. Het was, met andere woorden, niet on
bekend dat het anders kon maar hoe ver was dat doorge
drongen? Het is vreemd achteraf te moeten vaststellen dat er
midden-dertiger jaren in Duitsland geen werklozen meer waren,
en dat blijkbaar niemand zich toen verdiept heeft in de economi
sche politiek die daartoe had geleid. Maar de overeenkomst is
hier opnieuw: het vasthouden aan achterhaalde standpunten, die
al lang buiten de werkelijkheid terecht waren gekomen. In de
dertiger jaren, een achterhaalde economische politiek die als
door God gezonden en derhalve onvermijdelijk werd aanvaard,
compleet met het krampachtig vasthouden aan de gouden stan
daard. Nu, het Krampachtig vasthouden aan opnieuw blijk
baar niet effectieve economische recepten, zonder serieuze aan
dacht te besteden aan de werkelijke problemen; met misschien
even desastreuze gevolgen.
De overeenkomnst met de toen mislukte „veiligheidspolitiek" Is
nog boeiender. Toen, door het krachtdadig bezuinigingsbeleid
van Colijn en de zijnen, een krijgsmacht die nauwelijks iets voor
stelde, met volstrekt verouderde bewapening, en trouwens bij
voorbaat al gedoemd te verliezen als het om een confrontatie
met het Duitsland van 1939 zou gaan. Nu precies het omgekeer
de: in plaats van een bewust gekozen neutraliteitspolitiek, totaal
opgenomen in militaire en economische allianties, en bezig tot
hot uiterste de meest „gemoderniseerde" wapensystemen in te
voeren. De vorige oorlog voorbereiden: dat schijnt een krijgskun
dig principe te zijn) al lang geleden door Churchill gehekeld. De
vraag is echter wat de werkelijke bedreigingen van de huidige
„veiligheid" zijn, en of meer en nieuwe kernwapens daar een op
lossing voor kunnen vormen. Een vraag die al beantwoord is met
de invoering van kernwapens, voor hij was gesteld.
Verschillen groter
De overeenkomsten: de verkeerde problemen verkeerd aange
pakt. Met als resultaat, in de dertiger jaren een economische cri
sis en tenslotte een wereldoorlog. Zal het resultaat nu ongeveer
hetzelfde zijn? Ik denk het niet
Het mag misschien voor de hand liggen om de jaren dertig met
nu te vergelijken, maar de verschillen zfjn groter dan de overeen
komsten.
Nederland is dus niet langer neutraal, maar ingebed in eën net
werk van allerlei bovennationale (of „transnationale") staten en
ondernemingen. Nederland, en in de praktijk vrijwel alle zoge
naamd „onafhankelijke" staten, is in hoge mate afhankelijk van
andere „staten". De economische crisis is, wat Nederland be
treft, in veel opzichten een schijncrisis: we hebben het nog nooit
zo goed gehad. Er is tot nogtoe ook niemand die voorziet dat de
terugval in economische groei werkelijk tot rampen zal leiden,
dat er geen eten of geen inkomen meer zal zijn voor iedereen.
Er wordt nu gesproken over een half miljoen werklozen: ik ken
de precieze cijfers niet, maar het werkloze deel van de Neder
landse bevolking was normaal, al meer dan 60 procent. De mees
te vrouwen, kinderen, gepensioneerden, arbeidsongeschikten,
studerenden, zijn officieel „werkloos" al hoeft dat allerminst te
betekenen dat ze een zinloos leven leiden. Dat percentage zal
iets oplopen, en dat zal iets sneller gaan dan gehoopt door de
socialistische voormannen die een eeuw lang gevochten hebben
voor afschaffing van zinloos werk en voor kortere werktijden, in
het perspectief van tenslotte alle „werk"'uit te kunnen bannen.
Trouwens, er is voor die werkloosheid een even snelle als effec
tieve oplossing: werktijdverkorting en deeltijdbanen. Maar het
onvermogen om werkelijke, belangrijke politieke stappen te ne
men is wel voldoende geïllustreerd met het simpele feit dat daar
al vijf, zes jaar over gepraat wordt, zonder dat een beslissing in
zicht is.
Wereld-kernoorlog
En een oorlog, beginnend met kernwapens? Het meest Interes
sante kenmerk van de geschiedenis is dat het altijd anders is ge
lopen dan werd verwacht; en het feit dat vrijwel iedereen die de
ontwikkelingen heeft bijgehouden vroeg of laat een kernoorlog
verwacht, zou je de hoop moeten geven dat het dus wel nooit zal
gebeuren. Maar dat blijft desondanks onwaarschijnlijk. Teveel
„staten", maar ook niet-staten zoals terroristische organisaties,
hoeven steeds minder moeite te doen om aan een atoombom te
komen. We exporteren ze in de vorm van kernenergiecentrales.
En hoewel iedereen weet dat de export van kernenergiecentrales
neerkomt op de export van het vermogen om atoombommen te
maken, blijft het Onvermogen om dat te verhinderen een voor
beeld van de onmacht van regeringen. Het is, met andere woor
den, onwaarschijnlijk dat tussen 1980 en 1990 de wereld nog
steeds een volgende atoomoorlog bespaard zal blijven. Maar dat
wil nog niet zeggen dat het onvermijdelijk op een wereld-kern
oorlog zal moeten uitlopen. Het effect van een volgende atoom
bom in een oorlog kan hetzelfde zijn als dat van de ramp met de
kernenergiecehtrale in Harrisburg, namelijk, dat dan pas de be
reidheid zal onstaan om werkelijk met de oude, achterhaalde en
gevaarlijke opvattingen te breken en opnieuw te beginnen.
HYLKE TROMP
worden de regeringen al jaren gesteund door hooggeleerde eco
nomen en ze proberen voortdurend de indruk te wekken dat ze
de recepten voor het bezweren van de crisis niet alleen kennen,
maar ze ook toepassen. Maar jaar in jaar uit is de situatie alleen
maar verslechterd.
