Hans Münch:
witte raaf
in de SS?
WEERZIEN NA
AUSCHWITZ EN DACHAU
1 T-
v -
Actie Leefstijl
razend populaire
gezondheids
voorlichting
V-- -V.' - - 5--. -
i*
S* f!
v.
Leefstijl is het unieke patroon van je dagelijks leven,
het is je haardracht en de kleren die Je kiest,
het is je omgang en het uitgaan met Je vrienden,
het is de keuze van je maaltijd, je eenzijdige voeding
of het weloverwogen menu.
Leefstijl is je manier van autorijden,
de gordels die je wei of niet gebruikt,
het is je haasten of het kalmer aan doen,
het is 't glaasje dat je drinkt, je matigheid of alcoholmisbruik.
Het is beschermen van degenen die je lief zijn
of hen in de kou laten staan.
Leefstijl is Ie medicijngebruik, de sigaretten die je rookt,
het is het al of niet hieraan verslaafd zijn.
Het is je weerstand tegen een medische behandeling.
Leefstijl is actief of onverschillig zijn, het toekijken of bezig zijn,
het is je uitleven in je hobbies of het turen naar de televisie,
het is iets leuks doen, uitgaan of je vervelen.
Leefstijl is hoe Je op spanningen reageert en je eenzaamheid beleeft,
het is weten hóe je te ontspannen.
Het is denken over Jezelf, Je leven. Je baan, je familie en Je vrienden,
het wijzigen van bepaalde dingen In je leven,
het weten wat al of niet veranderen kan en hiermee te leren leven.
Het Is wanhopig of tevreden zijn. K
Leefstijl is risico's lopen en Je gezond verstand gebruiken
voor je gezondheid, je baan, je leven thuis of op school.
Het is afhankelijk of zelfstandig zijn, weten hoe jezelf te redden.
Leefstijl Is je doen en laten, wat Je voelt en wat Je zegt,
het is het toetsen van Je leven aan prioriteiten en waarden die Je stelt,
jouw leefstijl kan veranderen of niet.
Jouw leefstijl is je schaduw en je schijnsel op het heden en .het straks.
Jouw leefstijl nu, vormt mee
de basis van je wel of niet gezond zijn later.
wel met de voorwaarde dat men zelf voor
de distributie zou zorgdragen.
Het affiche vond z'n weg onder meer naar
huisartsen; tandartsen, bedrijfsgeneeskun
dige diensten, ondernemingsraden, scho
len, bedrijven, vrouwenraden, club- en
buurthuiswerk, kruisverenigingsgebouwen,
apothekers en het parlement.
„Alleen de koninklijke familie zijn we ver
geten", merkt mevrouw Ronner op. Vrijwel
direct na de distributie kon het affiche
door particulieren worden aangevraagd.
Eigen leven
En dat gebeurde dan ook In groten getale
door middel van giro-overschrijving, brie
ven en telefoontjes. Tineke Ronner: „Maar
we kregen ook aanvragen van garages en
dergelijke bedrijven; het plakkaat is een
eigen leven gaan leiden. In eerste instantie
bedoeld voor het sociaal-maatschappelij
ke werk, is het nu geïntegreerd In het hele
maatschappelijk leven".
Uit reacties heeft de vereniging kunnen af
leiden hoe enthousiast de tekst door velen
is overgeschreven, doorgegeven en be
sproken. Juist de onverwacht lange duur
van de actie en de brede verspreiding van
de tekst, spelen het oogmerk van de actie:
Goed voorbeeld doet goed volgen, In de
kaart.
De vereniging wil de mensen er immers op
wijzen hoe ze door zelf gezond te leven,
een positieve invloed op anderen In hun
omgeving kunnen hebben. Bovendien, dat
voor iedere handicap hetzelfde geldt: hoe
meer mensen de ellende helpen torsen,
hoe lichter hrj is. Of om de woorden van
de woordvoerster te gebruiken: „Gezond
zijn is niet alieen een persoonlijk bezit,
maar betekent ook verantwoording dragen
AMSTERDAM Met z'n witte sikje,
smal, vriendelijk-oud gezicht en bril,
toont hij het klassieke Anton Pieck-type
van de schoolmeester of de dorpsarts.
Dat is-ie ook, «.dorpsarts vao Bernbeuren
in Zuid-Beieren, en zulks al van jongsaf
aan, op een intermezzo na van enkele ja
ren, die hem ook nu weer uit de anonimi
teit halen. Hans Wilhelm Münch (69) was
in april .1945 SS-arts in het medisch la
boratorium van het concentratiekamp
Dachau.
Tot de daar werkzame gevangenen be
hoorde ook de Nederlandse arts-bacterio
loog Ellis Hertzberger (nu 66). De oorlog is
bijna ten einde, de Amerikanen rukken op..
Hertzberger wordt voor de zoveelste
maal met onbekende bestemming op
transport gesteld, zuidwaarts ditmaal. Op
de avond voor zijn vertrek doet Münch iets
opzienbarends: hij tekent voor Hertzber
ger niet alleen een kaartje met de route
naar Bernbeuren, waar hij eventueel zal
kunnen onderduiken als hij aan het trans
port weet te ontsnappen, maar geeft hem
bovendien een pistool, met één kogel.
Waarom, waartoe? Hertzberger is positief
verbaasd, ontsnapt inderdaad onderweg
met enkele lotgenoten, onder wie twee
Tsjechen, verstopt zich in het Karwendel-
gebergte en bereikt veilig de Amerikanen,
die inmiddels aan de Tiroolse grens het
vioolbouwers-centrum Mittenwald hebben
veroverd.
In een salon van hotel Krasnapolsky ben ik
er vijfendertig jaar later getuige van, dat
dé tWee elkaar voor het eerst opnieuw
ontmoeten, op zich een uniek gebeuren,
dat overigens met een anti-climax begint:
DEN HAAG Waarom de tekst van de
Actie Leefstijl een van de meest populaire
affiches van ons land is geworden, mag
een raadsel heten.
Na massale overheidsacties als „Glaasje
op laat je rijden", „Gordels vast en ze
ker", „Rook minder! Eet minder! en Snoep
verstandig!", was het een „amateur" van
de Provinciale Kruisvereniging Zuid Hol
land, die een tekst bewerkte, waarvan in
vier jaar tijd 55.000 affiches en 150.000
stickers door de mensen zelf zijn aange
vraagd.
Ligt het aan de weinig moraliserende, niet
gebiedende, noch waarschuwende inhoud
van deze bijna poëtische tekst? Is er bij de
Nederlandse bevolking een latente gevoe-,
lighéid voor kritische gezondheidsacties?
In ieder geval siert dit affiche, dat aanvan
kelijk heel bescheiden was bedoeld als on
dersteuning van de gezondheidsvoorlich-
tende activiteiten van wijkverpleegsters,
nu de wanden en deuren van honderden
scholen, bedrijven, wachtkamers, talloze
toiletten, en van vele huiskamers in Neder
land.
De Actie Leefstijl wil mensen bewust ma
ken van het feit dat ze iedere dag kunnen
kiezen voor een goede of slechte leefwijze.
Of zoals de auteur mevrouw Tineke Ron
ner, consulente gezondheidsopvoeding en
-voorlichting bij de Provinciale Kruisvere
niging het zegt: „De tekst doet de mensen
even stil staan bij hun persoonlijke opvat
tingen en gewoonten, zoals zich haasten,
roken, veel eten en het gebruik van slaap
middelen. We willen dan ook mensen be
reiken die nog zo gezondheidsgevoelig
zijn, dat ze bereid zijn zich de risico's van
hun leefwijze te realiseren en te kijken hoe
ze erop kunnen inspelen".
„De wijkverpleegsters van de kruisvereni
gingen ondergaan dagelijks de confronta
tie met zieke, behoeftige en gezonde men
sen. Ze zien de verschillende levenswijzen
en ze signaleren toaar irvtiet doen en laten
van Nederlanders iets gebeurt dat later
gevolgen kan hebben voor de gezondheid
van henzelf, van hun gezin en van de hele
samenleving", zegt mevrouw Ronner. „Het
affiche is dan ook gericht op gezonde
mensen.
Aanvankelijk dacht men bij de Provinciale
Kruisvereniging aan een oplag9 van vier
tot vijfhonderd exemplaren voor de wijk-
gebouwen in Zuid-Holland. Maar dankzij
een ambtenaar van het ministerie van
volksgezondheid, die de drukproef van de
tekst enthousiast aanschouwde, lag de
overheidssubsidie voor een landelijk ge
richte actie na enige tijd op tafel. Echter
Overigens is de Provinciale Kr»
ging gebleken dat het affiche ui
het toilet hangt. „Blijkbaar is datj
waar men uitstekend tot inkeeii
men", merkt Tineke Ronner lacji
Eraan toevoegend: „Bovendien r
tekst op die plaats wel op jezelf b
Maar we willen ook niet te ver 0
ders loopt het wat uit de hanii
zo'n moraliserende toestand, ledf
met de tekst doen wat hij wil. Wijf
leen van de preventie-gedachtek
dat voorkomen beter is dan genf
HENK ENGElj
(Aanvragen voor tenminste honi
kers of tenminste vijf affiches, r
making van resp. f 15 of f 7,5
nummer 2974644, (t.b.v. sticker
op naam van Stichting interkrdj
gracht 71, Den Haag).
van directe herkenning Is beiderzijds geen
sprake. De man die destijds te bevelen
had, herinnert zich eerst de gevangene
niet, en deze ziet, dat van de jonge Ss-of-
ficler in uniform nog maar een bedaagd
heertje In een ruiten jasje over Is, voor wie
van Dachau alleen de voor hem toen alles
beheersende vraag levendig gebleven
schijnt: hoe kom ik hier zonder al te veel
kleerscheuren uit?
Dat is hem aanvankelijk aardig gelukt: bij
de nadering van de Amerikanen wisselde
hij van uniform en naam en verdween als
Franz Maler In de massa van krijgsgevan
gen Duitse soldaten. In de zomer van 1945
liep hij door zijn SS-merk tegen de lamp.
en toen kwam uit dat hij ook in Auschwitz-
Birkenau had gediend. In Krakau stond hij
In 1947 terecht In een Pools massa-proces
tegen Auschwitz-beulen: van de veertig
aangeklaagden werden er 23 ter dood en
zestien tot gevangenisstraf veroordeeld. Er
was één vrijspraak: Münch, die over talrij
ke getuigenverklaringen te zijnen gunste
kon beschikken. Een witte raaf in de SS
dus?
Amerikaan maakt film
Het geval-Münch hij trad later ook op
als getuige in Auschwitz-processen in
Frankfurt en Münster bleef met name
Paul Moor bijzonder bezighouden, een
Amerikaanse journalist, al 31 jaar In Euro
pa werkzaam, sedert 1968 in Berlijn o.a.
als correspondent voor CBS. Moor maakt
nu een film over Münch voor de Dutlse te
levisie. Met een fors reportageteam van de
Noordduiste Rundfunk in Hamburg zocht
hij overlevenden van het Duitse schrikbe-
Het gedenkteken in het voormalig concentratiekamp Dachau, met op de achtergrond het crematorium.
wind op om hen opnieuw met Münch te
confronteren, In Krakau, Warschau, Tours
en Amsterdam.
Is de man dat waard? „Ik beschouw
Münch als het levende bewijs tegen de
stelling, dat er zeker in de SS maar
één mogelijkheid bestond: Hitler's bevelen
uitvoeren, of zelf sterven", zegt Moor.
Was Münch dan een held? Het heeft er
weinig van, en de man speelt die rol ook
niet. In zijn gesprek met dr Hertzberger
blijkt dat de jonge dorpsdokter van Bern
beuren geen nazi vanaf 1940 alle
mogelijke moeite heeft gedaan om bij de
Wehrmacht te komen. Wat beweegt zo'n
man, getrouwd, een kind, rustig werkzaam
In een aantrekkelijke landstreek en voorts
naar eigen zeggen als student eerder
pacifist, om toch met alle geweld naar Hit
ler's wapenrok te streven? De overheid
wilde bovendien dat hij bleef waar hij was,
als burger-arts In een district waar men,
zoals elders. Juist de oudere artsen in ac
tieve dienst had geroepen, omdat die over
oorlogservaring van 1914-1918 beschik
ten.
Naar de Waffen SS
Het laat zich denken dat hij vooral in de
medische familiekring ter plaatse met de
nek werd aangekeken: de ouderen aan het
front en 'n jonge kerel die zich buiten
schot houdt, dat kon toch niet? En voor
het overige, bekent Münch mij, deed de
propaganda haar werk: alles voor het va
derland. Eindelijk heeft hij dan wat hij suc
ces noemt: in 1943 meldt hij zich voor de
Waffen SS, wil bij de troep maar krijgt via
een toevallige ontmoeting in München met
een relatie van notabene Relnhard Hey-
drich een baantje In Auschwitz-Birkenau
(aanvankelijk was hij voor Buchenwald be
stemd, maar werd daar tevoren door een
chef weggetroggeld middels een transac
tie, waar ook eerst worst en schnaps aan
te pas kwamen).
Het was In een buitenkommando van Bir-
kenau, het Hyglene-lnstitut der Waffen SS
und Polizei, Abteilung Süd-Ost in Rajsko,
dat dr. Hertzberger Münch In oktober
1944 voor het eerst ontmoette op de helse
zwerftocht (Westerbork, Theresiënstadt,
Auschwitz, Sachsenhausen, opnieuw
Auschwitz, Gross-Rosen, Dachau) die ve
len van zijn familie in de dood voerde en
die hijzelf alleen maar overleefde omdat hij
als arts-bacterioloog een specialisme be
zat waaraan de Duitsers behoefte hadden.
Hij maakt van de bittere werkelijkheid
geen geheim: „Dat ik nog leef Is een fout
In Jullie systeem", zegt hij, en Münch weet
niet hoe hij daar bij kijken moet.
Rajsko behoorde tot de gezondheids
dienst voor Duits personeel, er werkte een
Internationale groep gevangenen, de voer
taal was Frans, Hertzberger moest er
bloedonderzoek verrichten en Münch
,deed er waarschijnlijk weinig kwaad. Ach
teraf lijkt op afstand de bedrijfssitua
tie grotesk-normaal, maar de achtergrond
bleef monsterlijk. Er liep een chef rond,
Weber, (hij ontsprong de dans, dook on
der en is Inmiddels overleden), van wie be
kend is dat hij ook van mensenvlees bouil
lon liet trekken voor bacteriologische voe
dingsbodems. Hertzberger hoort Weber*
nog mopperen over het gebrek aan bloed
groep B omdat „ze alle zigeuners hebben
vergast". Ook Joseph Mengele was hier
(leeft nu vrij onder de schutse van gene
raal Stroessner, de dictator van Paraguay)
en Münch vertelt me, dat hij bij de onder
linge discussies die de SS-medicl van
Auschwitz over de „Endlösung" hielden
„met Menge!e het best kon praten. Want
waar de anderen alleen maar handelden
omdat de Führer zulks bevolen had, zat er
bij Mengele een overtuiging achter „al was
het de mijne niet". Hoe verknipt Is Münch
om daarin achteraf bij Mengele nog Iets
positiefs te zien?
Geen beul
Vast JIJkt wel te staan, dat Münch zelf niet
heeft meegewerkt aan de beruchte selec
tie van de arriverende gevangenen, die
voor hen onmiddellijke dood of (nog tijde
lijk) leven betekende. Hij wist het weigeren
van een direct bevel te ontwijken: zijn
blijkbaar aanvaard standpunt was, dat
hij als arts niet bij de selectie behoefde (of
behoorde?) te zijn. In zijn voordeel ver
klaarden getuigen In het Krakauer proces,
dat Münch iets menselijks voor hen had
gedaan of proberen te doen. Geen beul
dus. Hertzberger zelf herinnert zich Münch
als een rustige, weinig opvallende man, die
niet sloeg en niet schold, en dat was-ai
heel wat, zij het nog altijd een smalle basis
voor het bijzondere dat Moor tot zijn film
drijft.
En dat pistool dan, in Dachau? Zowel
Hertzberger als Münch kwamen daar te
recht de eerste na een reis op een open
spoorwagon In de vrieskou na de ont
ruiming van Rajsko bij de nadering van het
Rode Leger. Ook in Dachau werd weer
voor de gezondheid van het gezin en van
de hele samenleving. De ellende van en de
zorgen voor een zieke zijn veel makkelijker
te dragen wanneer ook anderen in de om
geving die problemen helpen torsen. Dat
zie je in gezinnen, dat zie je ook in zieken
huizen-. De meelevendheid, de opvang en
zorg bij patiënten onderling in een zieken
huiszaal, zijn waarschijnlijk de grootste
steun die een zieke kan hebben".
„Wanneer de ene mens de tekst van het
affiche leest, zichzelf daar vragen over
stelt en daar met anderen over praat, krijg
je een kettingreactie. Deze bedoeling ligt
ten grondslag aan het uitgeven van het af
fiche Leefstijl", aldus mevrouw Ronner.
Reacties
Eenmaal heeft de schooltelevisie een uit
zending aan het affiche gewijd. Om de
tekst in een klasse- of groepsgesprek te
gebruiken, hebben talloze leraren de Pro
vinciale Kruisvereniging om richtlijnen ge
vraagd. De vereniging zelf heeft door mid
del van verschillende enquêtes de waarde
ring voor de tekst gepeild. De twee stellin
gen waaraan zowel leerkrachten als leer
lingen hun hoogste waardering verleen
den, luidden „Een affiche om over na te
denken" en „Een affiche om met anderen
over te praten". Met die positieve beoor
deling zag de vereniging het doel van het
affiche eigenlijk al gerealiseerd.
Nu, na vier jaar, gaan per week nog onge
veer honderd exemplaren van deze door
mevrouw Ronner geschreven tekst de
deur uit. Zij bewerkte de inhoud voor Ne
derland naar het Canadese voorbeeld
„Lifestyle". In de Canadese tekst lag
de nadruk op de meer stoffelijke genoe
gens, zoals te veel roken, eten en drinken.
een laboratorium op poten ge/7
transport waarbij Hertzberger f!"-?het
betrokken was, blijkt achteraf deer°~r'
ben uitgemaakt van het plan-Himjr?
in Tirol een onneembaar laatste bi _nt
betrekken, van waaruit Duitsland!: f"
log (ook bacteriologisch?) zou^n.D£>]
voortzetten. Dat pistool: Münch r Ara*
nog In een la liggen en wilde het k Y,
was zijn laatste, hij had er al drf e"
deeid. Maar hij geeft toe dat zijn cu'z
ook wel te maken had met zijn t
aan rugdekking, aan getuigen df 9
nederlaag voor hem een goed
zouden doen. Ook in Auschwitz
gevangenen zijn
ben gegeven: het hielp hen niet
ven, maar als dat desondanks
beurde, hielp het blijkbaar hém.
\wapp
ijde or
Geslepen -zehi
Hertzberger heeft nooit voor was'
tuigd en de man Is hem na de
in Amsterdam meer raadsel dan
stemde na bemiddeling van
Wind, Auschwitz-overlevende
(De Wind schreef er in 1946
n...Auswltz" over) In de
omdat hij als overtuigd Rotarian
wezen, maar wat Moor in Münch
Hertzberger niet gevonden in
hl] eerder geslepen acht dan
De film het plan Is drie
mogelijk nog dit jaar op de
zij men daar bij nader inzien
toch maar laat lopen.
JAN
