Speelkaart
illustreert
's werelds I
schouwtonee
Turnhout werpt
jaarlijks
honderden
miljoenen
exemplaren
op de markt
TURNHOUT Als het waar Is dat
speelkaarten de geschiedenis van
de mensheid illustreren, welk beeld
geeft deze spiegel dan te zien, nu
de jaren tachtig zijn aangebroken?
Marketing-manager G. Pittoors heft
de handen ten hemel. In zijn kan
toor aan de Vlsbeekstraat te Turn
hout wijst hij op een standaardwerk.
In twee vuistdikke banden: Henry R.
d'Allemagne, „Les cartes jouer",
1906. Mijn gastheer raakt van de
kaart, als iemand op luchtige toon
Informeert naar de produkten van
zijn papierverwerkende nijverheid.
Zijn wij naar „Carta Mundi" geko
men om op een druilerige achterna
middag het universum te doorgron
den? Als enige speelkaartenindus
trie van de Benelux werpt dit bedrijf
jaarlijks honderden miljoenen
exemplaren op de markt.
„Gij moet dat klaar en duidelijk
zien", verklaart de heer Pittoors,
„de speelkaart wordt nog altijd fel
geapprecieerd. Maar ten andere
dient ge terdege onze verscheiden
heid aan doelwitgroepen en markt
segmenten te onderkennen. Als Ne
derlander moet ge weten, dat we
nauwelijks kunnen voldoen aan uw
vraag naar kwartetspellen. Daar
hebben uw landgenoten een goes
ting in als nimmer tevoren".
Spelenderwijs
„Mag ik van Jou de zonnecollec
tor?" Kaartspellen, in welke vorm
dan ook, hebben inderdaad altijd
's werelds schouwtoneel weerspie
geld als een actualiteitenprogram
ma. Dat doen ze nu nog. Het ons zo
dierbare kwartetspel leert kinderen
spelenderwijs hoe zij zich in het ver
keer moeten gedragen. En spoedig
zal de heer Pittoors een set presen
teren, die er toe aanspoort nieuwe
energiebronnen aan te boren en
zuinig om te gaan met de oude.
Maar „Carta Mundi" zet niet alles
op die ene kaart van het spilzieke
waakvlammetje of een order voor
de Belgische Rijkswacht, die
150.000 kaartspellen heeft gedistri
bueerd in de strijd tegen het perso
neelstekort. Op 52 miniatuurfoto's
Is te zien, hoeveel taken deze poli
tiemannen vervullen en voor welke
hete vuren zij komen te staan.
Hoe leerzaam en opvoedend het
ook kan zijn om de kaarten eens te
schudden, nog altijd denken veel
mensen alleen nog maar aan boer,
vrouw, heer en aas als dit tijdver
drijf ter sprake komt. En aan de Jo
ker; een losbandige harlekijn, die
overal voor gebruikt kan worden en
op wiens gelaat soms een duivelse
grijns waarneembaar Is.
Kortom, de mensen begrijpen er
niets van, concludeert mijn gast
heer misnoegd. De tijd dat alleen
maar traditionele kaarten vervaar
digd werden met een rug vol stip
peltjes of kruisjes, behoort allang
tot het verleden. Die rug is een pu-
bllciteitsdrager geworden. Zeshon
derd jaar nadat de eerste Neder
landse vorsten hun hofschilders op
dracht gaven een tarok (oud kaart
spel gespeeld met 78 kaarten) te
ontwerpen, heeft de commercie
toegeslagen.
Reclame
Het merendeel van de speelkaarten
wordt op de markt gebracht door
bedrijven, die ze ontdekt hebben
als een nieuw medium voor hun re
clame. Zij laten de ruggen Illustre
ren: hoe hun bier in glazen schuimt,
spijkerbroeken jeugdige vormen
accentueren en comfortabele vlieg
tuigen het luchtruim doorkruisen.
Deze promotionele activiteiten heb
ben de speelkaart een ander ge
zicht gegeven. De eeuwenoude
symbolen verloren hun magie. Het
toch al zo duistere gelaat van meni
ge schoppenheer krijgt een gekwel
de uitdrukking, als hij er toe veroor
deeld wordt om met 51 andere
kaarten, plus joker, aan de hals van
een fles Pernod te hangen, ter be
vordering van de omzet.
De ruggen vormen een legpuzzel,
waarop alle facetten van de com
mercie zich weerspiegelen. „Ik heb
het toch meegemaakt", aldus de
heer Pittoors, „dat een begrafeni
sonderneming zijn koetsen er op
aanprees in een passende rou
wrand. Gij zult het niet geloven, de
man kwam uit Holland". Bedrijven
die nog duidelijker willen zijn, laten
een spel ontwerpen met voorkan
ten, waarop de standaardafbeeldin
gen worden vervangen door In hun
kraam van pas komende figuren en
symbolen.
Het is duidelijk, deze spiegel aan de
wand geeft een helder beeld van
ons tijdsgewricht. De verzameldrift
bijvoorbeeld neemt merkwaardige
vormen aan. Nog maar kort gele
den ontstak de Franse president
Giscard d'Estaing In bittere woede,
toen de satire zich meester had ge
maakt van zijn beeltenis op een
kaartspel. De rechtbank in Nancy
stelde vast, dat er sprake was van
eerroof. Het spel werd uit de handel
genomen.
Een Jaar later betaalden collectio
neurs er grif 200 gulden voor. De
prijzen vliegen omhoog, sinds spe
ciale veilingen In Engeland en Ame
rika zeldzame specimen onder de
hamer brengen. Pas werden veertig
oude, Sicillaanse speelkaarten ver
kocht voor bijna 4000 gulden. Er
wordt gevochten om de na-oor-
logse serie van staatslieden uit
1940-1945, waarin Hitier voor Joker
speelt.
De Duitsers op hun beurt hadden
boven Engeland al spellen gedropt,
waarop Churchill en andere politici
in oneerbare situaties waren afge
beeld. Er is zoveel vraag naar deze
zogenaamde transformatie-kaarten
(cartes a rire of comic-cards) dat de
fabrieken, in heel Europa een
twaalftal, al bij voorbaat rekening
houden met deze verzamelwoede.
Het was ten tijde van de romantiek
al mode dit soort (spotprenten-
boekjes te vervaardigen.
Unieke exemplaren
Een internationale vereniging van
Zelfs de
ansichtkaarten
uit Turnhout
zijn
geïnspireerd
door de
speelkaart-
industrie.
Het thans weer zo populaire
spelen met kaarten in welke
vorm dan ook lokte een van
onze verslaggevers naar Turnhout,
dat zich het wereldcentrum van
de speelkaart noemt. Een
interessant, zij het nog wat
rommelig en te klein behuisd
„Nationaal Museum van de
Speelkaart" trekt er jaarlijks ruim
8000 bezoekers, onder wie vele
Nederlanders. De collectie toont
zeldzame spellen en machines,
die vroeger in de kaartenateliers
van Turnhout gebruikt werden.
Zodra de eerste druktechniek
(houtsnede) de kaarten ook voor
het volk betaalbaar had gemaakt
werd de speelkaart betrokken in
een soort „klassenstrijd". Eerst
konden alleen vorsten en
aanzienlijken het zich permitteren
om dure, met de hand
geschilderde spellen te laten
vervaardigen. Zo omstonden
juweeltjes van middeleeuwse
miniatuurtechniek. Later werd
gezocht naar een nieuwe
statussymboliek. Daarvan
getuigen fraaie kopergravures. De
kaarten werden verguld op snee
met de inhoud van
„stinkpottekes", een kleurstof
waarin het wit van rottende eieren
was verwerkt. Zo illustreert do
speelkaart 's werelds
schouwtoneel en de neiging om
standsverschillen af te bakenen.
Later bleef het bridgespel
voorbehouden aan intellectuelen,
via steeds ingewikkelder
wordende speltechnieken. Het
heeft nu miljoenen beoefenaren,
maar onderscheidt zich nog
duidelijk van een potje jokeren of
zwikken. „Het huis metten thoren"
te Turnhout, daterend van 1570,
zal spoedig meer ruimte bieden
aan deze fascinerende
Iconografie. In de jaren tachtig
worden grote restauratie- en
uitbreidingsplannen verwezenlijkt.
Onze laatste kaartenfabriok heeft
tien jaar geleden de
(neven)produktie gestaakt. In heel
de Benelux is er nu nog maar één
industrie, die speelkaarten
vervaardigt: „Carto Mundi", ook
gevestigd in Turnhout Het is een
van de belangrijkste
wereldproducenten. In deze
Belgische stad hebben zes
fabrikanten elkaar op leven en
dood beconcurreerd en
fabrieksgeheimen ontfutseld,
sinds er 150 jaar geleden de
eerste speelkaarten werden
gemaakt. „Carta Mundi" is als
vrucht van een fusie ontstaan. In
het jaar na de oprichting zond
men vanuit deze fabriek 7.516.000
kilogram kaarten naar afnemers in
vijf werelddelen. Men is in deze
branche nog altijd zo bang voor
„bedrijfsspionage", dat niemand
de moderne fabriek in Turnhouts
industriezone mag betreden. Ook
onze verslaggever mocht er niet
in. Hij kwam niet verder dan hst
kantoor van de marketing
manager G. Pittoors.
Carta Mundi" in
Turnhout
exporteert
speelkaarten
naar 87 landen.
Nederland telt
niet meer mee.
Hier gingen in
1971 de poorten
van het laatste
bedrijf in deze
branche dicht.
collectioneurs geeft een eigen tijcf-
schrift uit, houdt congressen en
speurt overal naar unieke exempla
ren. Misschien behoort daartoe het
Adenauerspel uit 1958. Ook deze
staatsman voelde zich beledigd
door politieke karikaturen van zijn
persoon en liet het spel uit de han
del nemen.
Meedeinend op de sexgolven die
de lage en hoger gelegen landen
overspoelden, heeft de speelkaart
méér te zien gegeven dan de door
gaans wat somber kijkende vrouw,
dame of koningin. De heer Pittóors
weigert beslist om ook maar één
van zijn 130 personeelsleden op
dracht te geven haar rechtschapen
heid geweld aan te doen.
Het Is hem evenwel bekend, dat an
dere fabrikanten open kaart heb
ben gespeeld. De sexuele revolutie
werd door hen geïllustreerd met
soms aanstootgevende prentjes die
het hartenjagen ontluisterden. Por
nografie dus. Bij „Carta Mundi" wil
men, blijkens de collectie, pinup-
girls en andere snaaksheden wel
door de vingers zien. Dat genre is al
vanouds bekend. Er" kan bijvoor
beeld op de kermis naar getast
worden met kleine hijskraantjes.
In het „Nationale Museum van de
Speelkaart" te Turnhout overhan
digt explicateur Philip Cremers me
een spel kaarten, bestemd voor In
dia. De beeltenis van koningin Vic
toria, stijf in het corset geregen,
siert het doosje. Maar deze preutse
vorstin werd misbruikt als dekman
tel voor 52 omstreden vrouwenfi
guurtjes. Afbeeldingen die nu bo
ven het dressoir niet zouden mis
staan (strikjes en rouches bedek
ken alles met een romantische
waas) maar die in de vorige eeuw
het mannenhart sneller deden klop
pen.
Wulpse taferelen
Verzamelaars, aantreden! Andere
kaarten vallen op door een zekere
saaiheid, tot ze tegen het licht wor
den gehouden en wulpse taferelen
blootgeven. Er is weinig nieuws on
der de zon. Niets heimelijks is de
speelkaart vreemd. Het museum
heeft pas een stichtelijk boek aan
gekocht van Mathieu de Beuvelet,
in leder gebonden, gedrukt te Parijs
In 1752. De titel voorspelt een ma
ximum aan devotie: „Méditatlons
sur les prlncipales vésité's Chré-
tlennes". Maar kaartenfabrikanten
uit Gent hebben het werk vanaf pa
gina 81 onleesbaar gemaakt, door
de bladzijden op elkaar te plakken
en daar een uitholling in te maken,
voor een spel van 78 tarokkaarten.
Manager G. Pittoors kijkt daar niet
van op. Hij weet ook, dat de speel
kaart als een baken op en neer
gaat met het getij van de bescha
ving, maar toch h6cht verankerd
blijft in de magie. Dat zal nooit ver
anderen. Nu zoveel mensen zich
beroofd voelen van de zekerheden,
hun geboden door kerk, gezin en
een onwankelbare, maatschappelij
ke structuur, willen zij zich weer in
de kaart laten kijken.
Mystiek
Ook en vooral misschien In
ons land is de belangstelling voor
occultisme en (oosterse) mystiek
toegenomen. De Industrie haakt
daar op In met mysterieuze offertes
als doe-het-zelf-waarzegkaërten,
voorzien van een handleiding. In
Turnhout wordt de uitgave van drie
nieuwe sets voorbereid. Alle mo
derne toepassingen ten spijt heeft
de speelkaart nooit die geheimzin
nige afkomst verloochend. Ergens
diep in Azië (China, India, Perzië,
niemand weet het) zijn de eerste
spellen al bevracht met symboliek.
Ze kregen een functie in allerlei ritu
elen, die verband hielden met het
voorspellen van de toekomst. Ook
Europa had daar wel oren naar.
Reeds In 1499 werden te Antwer
pen twee „toveressen" of „waer-
seggeressen" gestraft met verban
ning. Het kaartlezen ging gepaard
met sterrenwichelarij en bezwe
ringskunsten.
Als oude zekerheden beginnen te
wankelen, reppen ontgoochelden
zich naar de tempels, waarin boer,
vrouw, heer en aas of variaties
daarop voor hen een blik in de
toekomst werpen. Vandaar waar
schijnlijk dat In de 18e eeuw het ta
rokspel werd gepresenteerd als een
nieuw evangelie. Het rationalisme,
de verlichting (Aufklërung) zette
toen veel verworvenheden op losse
schroeven.
De 78 tarokkaarten werden het ge
reedschap voor handige waarzeg
gers als de pruikenmaker Alliette en
de wereldberoemde zieneres Mada
me Lenormand, een meisje uit de
wasserette dat het kaartlezen ging
beoefenen. Alle beroemdheden uit
haar tijd vervoegden zich in haar
salon. Het is een merkwaardig ver
schijnsel, dat in principe diezelfde
kaarten nu weer zo koortsachtig
geraadpleegd worden.
Waarzegkaarten
Hun opmars in Amerika, Engeland
en Frankrijk begon reeds enkele ja
ren geleden. De „waarzegkaarten"
beloven in allerlei variaties amuse
ment, maar doen toch een duidelijk
beroep op gevoelens van twijfel en
onzekerheid. Het wemelt van de
nieuwe tarokversies, handleidingen
en zelfs Ingewikkelde studieboeken,
om thuis gezellig een tipje van de
sluier te kunnen oplichten, die als
vanouds over de toekomst hangt.
„Hoe slechter het gaat met de men
sen, des te groter de mogelijkheden
voor een speelkaartenfabrikant",
moet de heer Pittoors deemoedig
bekennen. Maar daarmee heeft hij
niet alleen het oog op de mystiek
van het geplastificeerde stukje kar-
Het simpel behuisde Nationaal Museum voorde Speelkaart In het Bel
gischs Turnhout.
lts
e v
zien de mensen liever bezig met
rlés bljbelkaarten uit Israël, d
met het pokerspel, waarop het a<
tal varianten de 150 heeft ov
schreden. Er wordt soms zwi
mee gegokt.
Goedgelovigheid
Officieel Is het verboden met l;
kaartlezen te speculeren op
goedgelovigheid en daaraan gev;
te ontlenen. In België althans,
gerekend in Turnhout werd
maar twee jaar geleden een wafoaa|
zegster veroordeeld, omdat zij
advertentie haar zittingen aanpre)
Ter compensatie waarschijnlijk v|
een spel met zoveel verleidingen to<
het kwartetten geïntroduceerd, 7^®
lering en vermaak. d«
,„Mag ik van u de vader des vadji
lands?" Historie, natuur, vorstig6
huizen, klederdrachten, steden, ft
klore gingen vooraf aan een eind®* r
loze reeks produkten van fabrikfch
ten. Zij bepleitten een uitwissel.he
tussen bijvoorbeeld de lange vind'®
en het Mariakaakje. Een onschull Ni
ge bezigheid dus.
Het zal de heer Pittoors een z<*n«
zijn, waar de voorkeur naar uitgaM f
Hij verkent de markt in 87 lancf®"
waar met kaarten gespeeld woP9«
en houdt met alle wensen zovfn]
mogelijk rekening. De Spanjaard®"!
krijgen hun series toreadors, ié®k
als symbolen beker, munt!
zwaarden en stokken, er wordü
Hindoegoden in kaart gebracht, 7®$
gers en het soort lansknecht^®'
waar men in Beieren 4graag
speelt.
Wat de toekomst brengen moge.f» I
zal altijd gekaart worden, waar for
wereld ook. In 1938 zonden de
fabrikanten die Turnhout toen i
rijk was tezamen bijna 320.000 k
gram speelkaarten naar Ne<
lands-lndië. Dertig jaar later
het ordertje van 500 kilo voor ln^'
nesië nog slechts een vage heur
nis aan deze gloriejaren.
De teloorgang van zoveel kolonl
heeft ook menige kaartenfabr|,nj
doen schudden op de grondveste"
Planters, ambtenaren en soldaf
waren gretige afnemers. Zij maj
ten bovendien vele volkeren v)
trouwd met het Europese prentf
boek. Miljarden kaarten zijn vfb(
waald in de wind, die blaast wa?ei
heen hij wil. Wie heugt zich nog, W
de Krimoorlog en de Boerenkrijg S
Zuld-Afrika een haalbare kaart v0L'
ren voor de ontwerpers? dr-
Geen omwenteling of de kaarlw*
getuigden ervan. De guillotine
nauwelijks tot rust gekomen,
kaartsnijmachines zetten de r<
onthoofdingen voort. Na de Fr)
revolutie werden alle kronen van|
drukblokken verwijderd. De
staande koningskaarten moei
zelfs niet als Joker mee blijven
len, maar vielen aan versnlpp-.*
ten prooi. f'i1,
LEO J. LEEU'
ton, met beelden en symbolen. Wat
wordt er niet afgerikt, getoept en
gezwikt door honderdduizenden
werklozen in Europa? Hun biedt de
speelkaart ontspanning, zonder
verheven bijgedachten.
„Ik weet niet wat het Is", zegt de
manager, spelend met het bier
brouwersaas waarop een pint staat
te schuimen, „de mensen zoeken
vergetelheid. Naarmate de vrije tijd
toeneemt wordt er meer gespeeld.
Er is een neiging om weer bij elkaar
te gaan schuilen, nu het is of de we
reld als een kaartenhuis in elkaar
stort? Familieleden willen gezellig
om de tafel zitten. Ik zie de televi
siemoeheid toenemen. Kijk eens
naar Nederland, daar wonen mijn
beste klanten. Hoewel ze ook nog
enig materiaal betrekken uit Oost-
Duitsland en Hongkong lever ik hun
jaarlijks acht miljoen spel kaarten.
Doch hier dreigt een misverstand.
Ik spreek over alle spellen, waartoe
kaarten benodigd zijn. Ge moet dus
een deel van deze produktie zien
verdwijnen in goocheldozen en
noem maar op welke dozen met ge
zelschapsspelen, waarin zo'n spel
kaarten een functie heeft. Dat zijn
er veel meer dan ge denkt".
Weerstanden
Over de hele linie is er een grote
vraag naar deze artikelen. „Het
kwartetspel, Ik noemde het reeds,
is in Nederland zeer populair". Dat
is juist. Maar wie deze ontspannen
de bezigheid als „kaarten" om
schrijft, kan nog weerstanden op
roepen. In puriteinse landen distan
tieert het zich van klaverjassen, jo
keren, canasta, smousjassen en
zelfs het kinderachtige liegen en
pesten met echte kaarten, door een
zekere braafheid.
Thans is ook het kwartetspel een
weggevertje geworden, bedrukt
met reclameplaatjes op voor- en/of
achterzijde. Het blijft zich echter
onderscheiden van „des duivels
prentenboek" voor bevolkingsgroe
pen die zich heugen, welk onheil de
kaarten hebben aangericht. Zij den
ken daarbij niet alleen aan zwarte
kunst en waarzeggerij. De versla
ving aan allerlei gokspelletjes heeft
meer onheil aangericht dan de ee
narmige bandiet. De gedachten
gaan naar kroegen, waarin het
kaarten gepaard ging met roken,
drinken, gokken en vloeken. Een
kleine Gideonsbende treedt nog in
de voetsporen van Ignatius van
Loyola, die in de middeleeuwen al
tegen deze ondeugd fulmineerde.
Monniken trokken door de straten
om „satans speeltuig" in te zame
len en op de brandstapel te wer
pen. De kerk heeft er blijkbaar niets
meer op tegen als ter ontspanning
een kaartje wordt gelegd. In het
vrome Italië worden niet minder
dan 42 regionale spellen, elk met
hun eigen „portret" regelmatig her1-
drukt. Maar zowel fcerk als staat
