p inventieve
)est van
Jcolaas Dames
left nog voort
miljarden
oemen
De man die
bloemen in
de winter
liet bloeien
iilll ïlllll
CcidócSoivtcmt
«TIGJAARGELEDENOVERLEEDEEN
HJSTERE PIONIER
0
teurs niet de kans te geven een voor
sprong op te bouwen.
We schrijven 1910 als Nicolaas Dames
vlak voor de kerstdagen een expositie van
bloeiende hyacinten opent, en glunderend
alle gewenste informatie verschaft.
„De expositie sloeg in als een bom. Ieder
een kwam kijken en er waren zelfs kwe
kers die de vlag uitstaken, Piet Eldering
die ook tot onze vriendenclub behoorde,
was zelfs zo brutaal om met kerstmis in
Heemstede zijn tuin vol met bloeiende hy
acinten van Dames te zetten. Dat klinkt
nu misschien wel gek. maar toen vonden
we dat de ontdekking van de eeuw. En
voor deze streek was het dat ook wel".
Temperatuur
De resultaten van Dames worden kort na
zijn ontdekking wetenschappelijk beves
tigd door prof. dr. A.H. Blaauw van de
Landbouwhogeschool in Wageningen.
'Bollendokter' Van Slogteren zal de tem-
peratuurbehandeling samen met dr. Beyer
op het Laboratorium voor Bloembollenon-
derzoek later uitbreiden en ook geschikt
maken voor andere soorten bloembollen.
Vanaf het eerste moment staat voor Nico
laas Dames, maar ook voor vele anderen,
vast dat de preparatiemethode door tem-
peratuurbehandeling ongekende uitbrei
ding van de afzetmogelijkheden geeft. Het
spreiden van bloeiperiodes wordt na die
jaren dan ook de grote doorbraak in het
bloembollenvak. Behalve meer afzet geeft
'de preparatie' een kans om optimaal ge
bruik te maken van mankracht en be
drijfsruimte. Een bekend stokpaardje van
de laconieke Dames die in zijn laatste le
vensjaar de bezoekers van 'den wekelijk-
sche beurs' versteld doet staan door in juli
en augustus met een bloeiende hyacint in
het knoopsgat binnen te wandelen. Een
beetje provocerend tegenover de vakbroe
ders in die jaren, die starheid en conserva
tisme toch vaak tot de standaarduitrusting
rekenden.
Gewas
„Het gewas ligt in de schuur", is een veel
gebruikte'uitdrukking van Nicolaas Da
mes die na zijn dood een eigen leven is
gaan leiden. Je kunt hem nu nog dagelijks
bij veel kwekers horen. Dames bedoelde
ermee dat de schuurbehandeling van de
bloembollen vóór het planten sterk bepa
lend is voor het gewas in het voorjaar. Da
mes ontdekt bij het onderzoek naar een
juiste temperatuurbehandeling dat warm
te het bacterienleven in de bloembol sterk
activeert. Met name het beruchte 'geel
ziek', in die jaren heet het 'nieuwziek',
steekt de kop op. In zijn schuur ontdekt
Dames dat boven de 100 graden Fahren
heit 'stoken', het geelziek in de kiem
smoort. Als de gevreesde kwaal op het
land dan toch weer de kop opsteekt, blijkt
dit zich met name te manifesteren op
plaatsen waar enkele dagen eerder een
zogenaamde 'ziekzoeker' heeft gelopen.
De man zou met zijn rondslobberende
broek de ziektekiemen over het land heb
ben verspreid. Het verbaasde personeel
krijgt te horen dat er bij nat weer op de
kwekerij niet 'in de hyacinten' gelopen
mag worden. Het personeel wordt voorts
geacht niet meer in slobberbroek te ver
schijnen of de broekspijpen met leren
kappen te omhullen. Dames denkt dat het
'heetstoken' sterkere planten maakt die
een weerstand tegen ziektes opbouwen.
Professor Van Slogteren zal later aanto
nen dat de geelzieke bollen door de hoge
temparatuur zo ziek worden dat ze mak
kelijk te herkennen zijn of spontaan af
sterven.
Grote faam verwerft Dames als hybridisa-
teur. Vele goede en sterke bolbloemen
staan op zijn naam -en wat veel belangrij
ker is- veel rassen worden nu nog steeds
gekweekt. Een van de treffende voorbeel
den hiervan is de Annemarie-hyacint die
naar de vrouw van Dames, Annemarie
Dames-Kieft is vernoemd. Het gaat hem
aan het hart dat oude rassen bloembollen
steeds minder en op het laatst helemaal
niet meer gekweekt worden. Hij legt een
speciale proeftuin aan om uit te zoeken
waarom die verdwenen hyacinten en tul
pen haast niet te kweken zijn. Ook ge
bruikt hij de 'oudjes' om nieuwe rassen
mee te kruisen.
Nicolaas Dames heeft met zijn vrouw een
gezin van 11 kinderen. Met het oog op de
toekomst van de zes jongens, koopt hij in
de Anna Paulownapolder een grote kwe
kerij die hij hypermodern in laat richten.
Als de overstroming van Breezand plaats
vindt, is Nicolaas Dames één van de gedu
peerden. Aan de hele zaak houdt hij niets
anders over dan een flinke dosis ervaring
met het werken met kunstmest.
Ozon
Daarnaast ontwikkelt Dames een proef
met 'ozon-bemesting'. Bekend is dat stik-
angs het Laboratorium voor Bloembollenon-
:k in Lisse komt, zal ongemerkt even stil kun-
lijven staan bij het monument in de voortuin
dit onderzoekscentrum. 'Nicolaas Dames 1862-
jVoor kunde en gemeenschapszin', staat er on-
!e bronzen plaquette. Vierde zoon Henk heeft
dood van Nicolaas Dames model gestaan voor
re kop van de grote man. Deze maand is het
:s zestig jaar geleden dat hij overleed. Na zijn
en de onthulling van het monument aan de
58feweg in 1932 is het bedenke-
•gfetil geworden rond Dames,
eiinventieve geest leeft even-
8voort in miljarden bloemen
7^inen- en buitenland. Bijna 70
geleden introduceerde de 'on-
Joolde' bollenkweker Nico-
-3J)ames uit Lisse een methode
'sol rond de jaarwisseling hya-
,61i in het koude Holland te la-
ig^loeien. Tot dan toe hadden
'Qters en consumenten moeten
Iglten tot het voorjaar. Het
-3ael is even logisch als opzien-
ïd: warmte. Dames legde met
9inderzoek de basis voor de
^•jibollencultuiir anno 1980.
;te voorbeeld van de huidi-
d van zaken is de bloemen-
waar het 'jaar rond' bol
len in overvloed te krijgen
9ind
Een unieke opname vlak voor de dood
van Nicolaas Dames. Hier zit de
veelvuldig door ziekte gekwelde
kweker bij een nieuw ras hyacinten.
betrekkelijk korte leven is Dames
k geweest naar oplossingen voor de
ikkige problemen waar het kwe-
23 k mee kampte. Altijd weer samen
72»n Haarlemse vriendenclub. Nico-
®3»mes had de ideeën en zijn vrien-
®^erden duizenden bloembollen voor
3peftuin. Niet om er zelf beter van te
7n, maar voor 'het vak'. Hetzelfde
3<t in de regel immer klaarstond om,
8(imes geestdriftig zijn onderzoekin-
2^ bevindingen uiteenzette, het be-
gebaar naar het voorhoofd te ma-
Intussen is Nicolaas Dames het gesprek
van de dag geworden in de Bollenstreek.
Het is duidelijk dat hij bij het uitblijven
van succes, niet zoveel zal vertellen over
zijn onderzoek en de temperaturen die hij
gebruikt. Nieuwsgierige buren en vage
vrienden die een rondleiding over het be
drijf aan de Lissese Heereweg vragen,
kunnen die zondermeer krijgen. Wel
heeft Nicolaas Dames speciaal voor dit
doel een aantal thermometers laten ver
vaardigen waarvan het kwik op bepaalde
temperaturen is vastgezet. De vrienden-
^9t Dames (links) was 7 jaar oud toen zijn vader stierf, kleinzoon Nicolaas; club heeft zich namelijk voorgenomen om
W z'n grootvader". het 'vak' gelijktijdig in te lichten en profi-
stof een gunstige invloed heeft op de groei
van de bloembollen. Nicolaas Dames in
troduceert het zogenaamde 'electriseren'.
Hij spant elektriciteitsdraden over de ge
plante bollen in de hoop zo stikstof in de
grond te ontwikkelen. Over het resultaat
is weinig bekend, er wordt in het bollen-
vak'in ieder geval nooit meer iets van
vernomen. Zoon Piet Dames (67) weet in
ieder geval dat het personeel op de Da
mes-kwekerij weinig enthousiasme kan
opbrengen voor het experiment:
„Het personeel had een vreselijke hekel
aan die elektriciteitstoestand. Op een dag
zag mijn vader dat een man een stuk
stroomdraad in m
zijn handen had.
Om te controle-
ren of er nog wel
stroom op stond
riep hij: hé joh,
doe jij je klompen
'es uit
Damesfonds
Op 2 januari 1920
valt tot ieders
verbijstering op
57-jarige leeftijd
het doek over het
kleurrijke leven
van Nicolaas Da
mes, kort nadat
hij is gaan samen
werken met de
kweker Van
Werkhoven. Een
longontsteking na
één van zijn vele
motor-ritten
maakt een eind
aan het leven van
Dames die toch al
kampt met een
zwakke gezond
heid. Vele vakge
noten betreuren
zijn plotselinge
dood. „We wisten
niet hoe we ver
der moesten",
weet de hoogbe
jaarde schrijver
Dix zich nog te
herinneren. „Op
een dag kwamen
professor Van
Slogteren bij me
met het voorstel van de kwekers Berbee
en Engelhart, om geld in te zamelen voor
een monument voor Dames. Dat gedenk
teken zou dan voor het Laboratorium
voor Bloembollenonderzoek kunnen ko
men. Wij waren er natuurlijk erg enthou
siast over, maar hoe moesten we in he
melsnaam aan geld komen. Van Slogteren
zei toen: Ga maar naar Piet Nelis en zeg
maar tegen hem dat ik hem heb aangesla
gen voor 25.000 gulden. Ik durfde nauwe
lijks, maar ging toch naar hem toe met die
vraag. Nelis moest ontzettend lachen en
zei:...'als je er twee nullen afdoet is het
goed'. Nou, 250 gulden was in die tijd een
enorm bedrag en de rest kwam verder ei
genlijk vanzelf binnen. De heer Krelage
heeft de plaquette van de kunstenaar In-
genhousz op 3 mei 1932 officieel onthuld.
Er bleef ontzettend veel geld over (7400
gulden), dat wilde we aanvankelijk terug
geven aan alle donateurs. Maar Van Slog
teren wilde een 'Nicolaas Damesfonds' op
richten. Een comité zou dan aan mensen
die zich evenals Dames bijzonder verdien
stelijk hadden gemaakt voor het bloem
bollenvak, een gouden legpenning met
zijn beeltenis kunnen uitreiken",aldus de
heer Dix die nog altijd bestuurslid van het
Nicolaas Damesfonds is. Tot nu toe zijn 11
mensen onderscheiden met de gouden Da-
De plaquette van de grote man in 'het vak', zijn zoon Henk
stond model voor kunstenaar Ingenhousz.
mespenning. Net als op het monument
staat er op: 'Voor kunde en gemeen
schapszin'. De 'elf' zijn: E.H. Krelage,
prof. Van Slogteren, dr. A.J. Verhage, J.F.
Dix, ir. J.J. Beyer, H.A.G. de la Mar, D.W.
Lefeber, T.A.H. Hoog, A.J. Hielkema, ir.
P.K. Schenk en jhr. mr. dr. O.F.A.H. van
Nispen tot Panerden.
Trots laat de befaamde nyDnaisateur J.F.
Dix zijn Nicolaas Damespenning zien:
„Weet je trouwens al dat de kleinzoon van
Dames tegenwoordig ook in het bestuur
van het Damesfonds zit. Hij heet ook Ni
colaas, dat is toch zo'n leuk joch, precies
z'n grootvader
ED OLIVIER
ten die onder de invloed van zijn scherpe
geest en bezieling, hebben gewerkt en' mét
hem als de pioniers van de moderne cul
tuur moeten worden beschouwd".
Pioniers
In Heemstede komt maandelijks een
groepje van tien bevriende bollenkwekers
bijeen. Ze bespreken 'het vak' en constate
ren dat 'stilstand achteruitgang is'. Nico
laas Dames is ongemerkt voorzitter ge
worden van de club. Even ongemerkt be
ginnen de vrienden als klankbord te fun
geren voor de inventieve Dames. Een van
die vrienden is de nu 98-jarige J.F. Dix uit
Heemstede. De gepensioneerde hybridisa-
teur/vakbladredacteur wordt beschouwd
als de nestor van het bloembollenvak.
Nog vaak wordt hem bij officiële gelegen
heden gevraagd het woord te voeren. On
danks zijn hoge leeftijd woont de heer Dix
nog zelfstandig en is hij kctief voor het
Nicolaas Damesfonds. De woning aan de
Heemsteedsedreef laat zich makkelijk
vinden. Rond de jaarwisseling fungeren
bloeiende hyacinten in het raamkozijn als
baken. 'Praten over vroeger',maar vooral
over zijn vriend Nicolaas is iets waar de
heer Dix graag voor thuisblijft:
„We hadden het vaak over kerstbloei van
hyacinten, dat werd een soort obsessie.
Sommige kwekers stuurden 'vroege'
bloembollen naar Zuid-Frankrijk, omdat
het zo dan wel lukte. Het was voor de
meeste kwekers natuurlijk onbetaalbaar.
Je kreeg soms niet eens de helft terug en
dan ook nog vaak ziek materiaal. Ik weet
het nog goed, het was in 1907. Op een
avond kwam Dames binnen en zei: Jon
gens, we doen het niet meer. We gaan
onze bollen zelf kunstmatige warmte ge
ven. Als het in Frankrijk kan, dan kan
het ook hier in de schuur". Nou wij ston
den natuurlijk perplex. Hij had cellen la
ten bouwen en zou op zoek gaan naar de
juiste temperatuurbehandeling. We kwa
men overeen dat wij jaarlijks ieder 1000
hyacintenbollen zouden leveren. Dat was
wel een heel gedoe; ik werkte toen bij
E.H. Krelage als hybridisateur om nieu
we, betere rassen te vinden. Maar ik had
altijd moeite om van Krelage hyacinten-
bollen los te peuteren. Hij zei elk jaar 'Het
lukt hem toch niet'. En inderdaad, de eer
ste jaren kwam er niks van terecht. Toen
kwam Dames er achter dat je pas kunt
gaan 'stoken' als er een bloemzetting in de
bloembol zit".
Een portretfoto van Nicolaas Dames.
soort doe-het-zelf psycho-analyse a la
Freud die in die jaren bijzonder in trek
was. In 1893 gaat hij samenwerken met
Gerard van der Horst die toen al pogingen
had gedaan om met kerstmis bloeiende
hyacinten te exposeren. Het tweetal be
sluit om zich in Lisse te vestigen om uit
eindelijk in 1899 weer afzonderlijk zaken
te gaan doen.
Het wonderlijke avontuur begint dan
rond de eeuwwisseling met het verbete
ren van de vermeerderingsmethode voor
hyacinten door warmte, de zogenaamde
schaurbehandeling. Eigenlijk puur toeval
lig doordat een aantal hyacinten per onge
luk in het verwarmde kantoor blijven lig
gen. De verwarmde jonge bolletjes blijken
aanzienlijk sneller te zijn gegroeid dan ge
bruikelijk. Het nauwkeurig bijgehouden
aantekeningenboek van Nicolaas Dames
toont aan dat hij vanaf die tijd intensief
bezig is geweest uit te pluizen wat 'warm
te' voor de kweker kan doen.
„Mannen als Dames zijn slechts schaars
gezaaid", zal proffesor Van Slogteren later
bij de onthulling van het monument in
1932 zeggen. „Ik zal onze cultuur gelukkig
prijzen als er van tijd tot tijd een man
leeft van zijn gehalte, waaromheen de
energie en het vernuft van onze kwekers
zich zal kunnen kristaliseren. Als we hier
de persoon van Nicolaas Dames eren, dan
eren we met hem vele van onze vakgeno-
8jde bescheiden vriendenkring heeft
8f?s Dames lang moeten wachten op
46ing. Te lang, want hij heeft het fel-
6tie moment niet meer mee mogen
'De bollen van Dames zijn wel
2. maar bloeien nauwelijks', is in de
3^a zijn dood de meest gangbare op-
in het bloembollenwereldje. Pas
6^jaar later zal 'het vak' rond het mo
lt te zijner nagedachtenis staan,
gezin Dames heeft zich intussen
j^gedie voltrokken die zoon Piet Da-
gsth na al die jaren nog herinnert als
2 van gisteren: „Mijn oudste broer
133s de oogappel van mijn vader. Hij
4dat Jan het bedrijf na hem zou
1§tten. Maar Jan zag niks in het bol-
en vertrok naar Schotland. M'n
13 broer studeerde voor missionaris
3waren veel te jong voor het bedrijf,
leader's medevennoot Werkhoven
1^Jan achterna en kocht het bedrijf
^m. Alleen de naam 'Dames en
Oven' bleef bestaan".
Dames is in 1862 in Heemstede
'uit een geslacht dat vele vakge-
Als Nicolaas elf jaar is
ouders. Volgens de overle-
hij een kleine partij bloem-
wat spaarcentjes over uit zijn
de Haarlemse kweker Bos als
voor zichzelf begint. Voorts
jonge kweker zich met de 'Dal
sus voor zelfontwikkeling'. Een
